AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y AZƏRBAYCAN DÖVLƏT QT SAD UN VERS TET MAG STRATURA MƏRKƏZ Ə
HƏŞ MZADƏ SEY D ZEYNƏB FƏTDAX QIZI “ ƏTRAF MÜH TDƏ VƏ NSAN SAĞLAMLIĞINA ONLAŞDIRICI Ş
Mövzusunda
stiqamətin şifri və adı 060510 Ekologiya xtisasın adı Ətrah mühitin mühafizə metodları və bərpası Elmi rəhbər Magistr proqramının rəhbəri (A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) (A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) c.e.n.dos.əv. M.A.Əsgərova f.r.е.n. dos. F.M.Novruzova
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) c.e.n. dos.Mehdiyeva V.Z.
BAKI – 2016 MÜNDƏR CAT G R Ş FƏS L I. Ətraf mühitdə təbii və antropogen radiasiya mənbələri, onların xüsusiyyətləri və istifadə sahələri. 1.1.Ətraf mühitdə ionlaşdırıcı şüalanma mənbələri, onların xarakteristikası və istifadə əhəmiyyəti. 1.2.Canlı aləmin ionlaşdırıcı şüaıara həssaslığı və radiasiyadan istifadənin ekoloji-iqtisadi aspektləri. FƏS L II. Elektromaqnit şüalanma mənbələri və onlardan mühafizə yolları. 2.1.Sənaye müəssisələrində elektromaqnit şüalanma təsirindən mühafizə yolları. 2.2.Fərdi və məişət avadanlıqlarının şüalanmasından mühafizə istiqamətləri. 2.3.Maqnit sahəsinin və elektromaqnit şüalanmasının təsirindən mühafizə və neytrallaşdırılması. FƏS L III. Təbii və antropogen radiasiyanın insan orqanizminə təsirinin qiymətləndirilməsi və ondan mühafizə yolları. 3.1. Radiasiya təhlükəsizliyinin səbəbləri və insan orqanizminə təsirinin göstəriciləri. 3.2. onlaşdırıcı şüalardan və radioaktiv tullantılardan mühafizə yolları. 3.3.Azərbaycan Respublikasında radiasiya təhlükəsizliyinin təmini aspektləri. Nəticə və təkliflər. Ə
G R Ş Mövzunun aktuallığı : nsan fəaliyyəti ilə törənən elektromaqnit sahələri yalnız son 10 ildə Terin təbii fonu ilə müqayisədə min dəfədən də çox artmış və bu sahələrin diapazonu kəskin genişlənmişdir.Odur ki,insanın elektromaqnit sahəsi (EMS) ilə qarşılıqlı təsiri problem son vaxtlar olduqca actual olub , radioəlaqə və radiolokasiyanın intensive inkişafı, texnoloji əməliyyatları həyata keçirmək üçün elektromaqnit enerjisindən istifadə sferinin genişlənməsi, məişət elektrik və radioelektron qurğularının kütləvi yayılması ilə bağlıdır. Bu məsələnin ciddi olması və müəyyən dərəcədə həlli istiqamətində ilk addımlar Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən 1995-ci ildə təsis etdiyi atom radiasiyası üzrə Elmi Komitənin (UNSCEAR –United Nations Scientific Committee on the Effects of atomic Radiation) yaradılmasından sonar mümkün oldu. EM dalğalarının mövcud olduğu 180 il ərzində demək olar ki, onlar insane fəaliyyətinin bütün sferalarına daxil olaraq tədricən daha böyük ə həmiyyət kəsb etməkdədir. Qeyd edilməlidir ki, EM şüalandırıcılarının növləri , sayı və gücü daim artmaqdadır.Xüsusi ilə də, məişətdə işlədilən electron avadanlıqlardan (telefonlar, əl telefonları, kompüterlər, mikrodalğalı sobalar və çoxlu sayda digər elektrik məişət cihazları) istifadə etmə çox yüksək həddə gəlib çatmışdır.Bu avadanlıqların hər biri müəyyən tezliyə və gücə malik EM ş üalanmaları yaradaraq insane orqanizmi üçün müəyyən təhlükə və problemlər yaradır. Bu səbəbdən də müasir dövrün əsas problemlərindən biri - bəşəriyyəti ionlaşdırıcı və qeyri-ionlaşdırıcı şüalanmalardan mühafizə etmək məqsədilə müxtəlif xüsusi tədbirlərinin işlənib hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Elektromaqnit şüalanma mənbələrinin ətrafıə təsnifatının verilməsi ilə yanaşı,insane orqanizminə radiasiya şüalanmasının təsirinin qiymətləndirilməsində təbii və süni radiasiya ş üalanma mənbələrindən mühafizə üsullarının rolunun qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Dissertasiya işində qoyulmuş məqsəddən irəli aşağıda göstərilən vəzifələrin tədqiqi nəzərdə tutulmuşdur : - Canlı aləmin ionlaşdırıcı şüalara həssaslığının ekoloji-iqtisadi qiymətləndirilməsi. - Sənaye müəssisələrində elektromaqnit şüalanma mənbələrinin təyin edilməsi və mühafizə yolları. - Radiasiya təhlükəsizliyinin səbəbləri. - Respublikada radiasiya təhlükəsizliyinin təmini vəzifələri. Dissertasiya işinin predmeti : Elektromaqnit və ionlaşdırıcı şüaların bioloji təsir xüsusiyyətləri və onların
insane orqanizminə təsirinin qiymətləndirilməsi,işin obyekti – bütün ətraf təbii mühit,canlılar və insanlardır. Dissertasiya işinin metodoloji və nəzəri əsaslarını – fizika və iqtisad elmlərinin klassiklərinin əsərləri , Azərbaycan və xarici ölkə alimlərinin elektromaqnit şüaları və radiasiya mənbələri sahələrindəki elmi-tədqiqat işləri,ÜST, beynəlxalq təşkilatlar və elmi araşdırma mərkəzlərinin bu problemlə bağlı qəbul etdikləri qanun və sənədlər , sərəncamlar, analitik materiallar, müxtəlif statistik məlumatlar mənbələri təşkil edir.
- Elektromaqnit şüalanmalarından ehtiyatlı olma vasitələrinin tətbiqi ilə sənaye tezlikli elektromaqnit şüasından mühafizənin təmin olunması. - Maqnit sahələrindən mühafizə üçün məsafədən idarə etmə vasitələrindən istifadə etməklə xüsusi bloklaşdırıcı qurğuların tətbiq olunmasına şərait yaratmaq. Dissertasiya işinin birinci fəslində ətraf mühitdə təbii və antropogen radiasiya mənbələri ,xüsusiyyətləri və istifadə sahələri araşdırılır. Dissertasiya işinin ikinci fəsli fərdi və məişət avadanlıqlarının ş üalanmasından mühafizəyə həsr edilmiş, maqnit sahəsinin və elektromaqnit ş üalanmasının təsirindən mühafizə və onun neytrallaşdırılması məsələləri araşdırılmışdır. Dissertasiya işinin üçüncü fəslində radiasiya təhlükəsizliyinin səbəbləri , onların insane orqanizminə təsiri ,ionlaşdırıcı şüalardan və radioaktiv tullantılardan mühafizə yolları
göstərilmiş ,respublikada radiasiya təhlükəsizliyinin təmini ilə əlaqədar fikirlər bildirilmişdir. Buraxılış işinin sonunda nəticə,təkliflər və ədəbiyyat siyahısı verilir.
FƏS L I. Ətraf mühitdə təbii və antropogen radiasiya mənbələri, onların xüsusiyyətləri və istifadə sahələri. 1.1.Ətraf mühitdə ionlaşdırıcı şüalanma mənbələri, onların xarakteristikası və istifadə əhəmiyyəti. Elektromaqnit dalğaları elektromaqnit sahəsinin (EMS) təsirindən yaranır. EMS mövcudluğu proqnozunu 1832-ci ildə ingilis alimi M.Faradey tərəfindən verilmiş,1865-ci ildə ingilis alimi C.Maksvell tərəfindən EMS nəzəri məsələləri həll edilmiş, maqnit və elektrik sahələrinin qarşılıqlı əlaqə forması riyazi yolla ə saslandırılmışdır. 1885-ci ildə alman alimi H.Hers təcrübədə EM sahəsini əldə etmişdir. Bu tarixdən başlayaraq EMS bəşər cəmiyyətinin həyatına ciddi surətdə nüfuz etmişdir. EMS materiyanın xüsusi forması olub, yüklü hissəciklər arasında qarşılıqlı əlaqə nəticəsində yaranır. Sahə dəyişən elektrik və maqnit sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi ilə səciyyələnir. Elektrik E və maqnit H sahələrinin qarşılıqlı ə laqəsi ona əsaslanmışdır ki, onlardan hər hansı birinin dəyişməsi digərinin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, hərəkət edən elektrik yüklərinin sürətli hərəkəti nəticəsində ( mənbənin hesabına) dəyişən elektrik sahəsi yaradır,bu sahə isə qarşılıqlı fəzada (oblastda) dəyişən maqnit sahəsi yaradır. Bu sahə isə öz növbəsində dəyişən elektrik sahəsi yaradır və bu proses təkrar olunur. Beləliklə, EMS fəzada elektromaqnit dalğaları kimi bir nöqtədən digər nöqtəyə yayılır. Elektromaqnit dalğalarının sürəti məhdud olduğundan , onu yaradan səbəb (mənbə) olmadıqda belə mövcud olmur. Elektromaqnit dalğaları (EMD) yayıldığı mühitin xüsusiyyətindən asılı olaraq müəyyən bir sürətlə yayılan elektromaqnit rəqsləridir. Müxtəlif mühitlərdə yayılarkən EMD digər növ dalğalar kimi iki mühitin sərhəddində sınmaya , əks olunmaya, udulmaya, interferensiya və difraksiya hadisələrinə məruz qalır. [ 1] Bütün diapazonlara aid olan EMD öz təbiətinə görə bir-birinə oxşardır. Bu dalğaların hər biri dalğa uzunluğundan asılı olaraq vahid elektromaqnit dalğa ş kalasında müəyyən yer tutur. Elektrik sahəsi EMŞ yaranmasının xüsusi formasıdır.Elektrik sahəsinin ə sas xüsusiyyəti sahəyə daxil edilən elektrik yükünə müəyyən qüvvə ilə təsir etməsidir. Bu təsirin qiyməti yükün sürətindən asılı olmur. Elektrik sahəsinin mənbəyi elektrik yükləri (hərəkətsiz və ya hərəkət edən) və zamana görə dyişən maqnit sahəsidir. Maqnit sahəsi EMŞ-in xüsusi halıdır və təsir qüvvəsinə malikdir.Maqnit sahəsi hərəkət edən yüklərə, cərəyanlı naqilə, həmçinin hərəkət xüsusiyyətindən asılı olmayaraq maqnit cisimlərinə təsir göstərir. Radiotezlik ilə (RT) ifrat yüksək tezlik ( YT) şüalanmalarının mənbəyi insane fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində istifadə edilən xüsusi təyinatlı texniki avadanlıqlar və əşyalardır. Nəticə etibarı ilə həmin avadanlıq və əşyalar dab u ş üalanmaların fəzada yayılması, müxtəlif materiallardan əks olunma xüsusiyyəti, materialların qızdırılması ,maddələrlə qarşılıqlı əlaqə və s. RT və YT EMŞ fəzada yayılması və iki mühitin sərhəddindən əks olunmasında rabitədə ( radio və televiziyada, retranslyatorlarda, radio və mobil telefonlarda) ,radiolokasiyada, naviqasiya sistemlərində geniş istifadə edilir. RT və YT EMŞ müxtəlif materialları qızdırmaq xüsusiyyıtinə malik olması ,onlardan xüsusi materialların emalı texnologiyasında ,yarımkeçiricilərin istehsalında, sintetik materialların qaynaq edilməsində ,məişətdə yeməklərin hazırlanmasında ,səhiyyədə fizioterapiya avadanlıqlarda tətbiq olunur [ 2]. Elektromaqnit şüalanmalarının bilavasitə mənbəyi texniki qurğuların o hissələridir ki, onlar fəzada elektromaqnit dalğaları yaradırlar. Radiotexniki qurğulara antenna sistemləri, generator lampaları, maqnetronların katod çıxışları, fider traktı, materialın termoemalında istifadə olunan işçi indikator və kondensatorlar, xüsusi razılaşdırıcı transformatorlar, kondensator batareyaları və s. aid edilir. Radiolokasiya stansiyaları bir qayda olaraq güzgü tipli antennalar ilə təchiz olunur.Bunlar dar istiqamətlənmə diaqramasına malik olub,optic ox istiqamətinə yönəlirlər. Müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan radiolokatorların gücünün artması və dairəvi iti istiqamətlənmə müşahidə zolağına malik olması YT diapazonunda böyük ərazilərdə yüksək enerjiyə malik şüalanma yaradır [ 1].
200 100
1
0,01
4000 200
40
15
Təbii fon
Makro- Peyk Hava Naviqa- dalğalı so- rabitə hərəkətini siya ba stansiya - idarə edən RLS ları RLS
Məişətdə işlədilən cihazlardan ən güclü təsir göstərənləri YT
(mikrodalğalı) tezlikli sobalar, “buz qatı” yaratmayan soyuducular, mətbəx hava sorucuları ,elektrik plitələri və televizorlar hesab olunurlar.Bu cihazların təsir xüsusiyyətindən biri onların yaratdığı maqnit sahəsi hesab olunur. Müxtəlif cihazların yaratdığı maqnit sahəsi müxtəlif səviyyədə olur.Bu cihazlar tezliyi 50 Hs olan mənbədən qidalanırlar. Cədvəl 1-də bir sıra məişət cihazlarının maqnit şüalanmasının səviyyəsi 0,2 mkTl olduğu təqdirdə cihazların maqnit sahəsinin qeydə alındığı məsafə göstərilmişdir [ 1]. Cədvəl 1. Sənaye tezliyində işləyən məişət cihazlarından maqnit sahəsinin yayılma məsafələri. (N.N.Qraçeva görə) (0,2 mkTl-dən böyük qiymətlərdə) Maqnit sahəsinin mənbəyi 0,2 mkTl-dən böyük qiymətlərdə kəmiyyəti qeydə olunma məsafəsi Buz bağlamayan soyuducular (işləyən zaman) Qapıdan 1,2 m arxa divardan 1,4m Adi soyuducular(işləyən zaman) Kompressorun mühərrikindən 0,1m Ütü (qızma rejimində) Dəstəyindən 0,25 m Televizorlar Ekrandan 1,1, yan tərəfdən 1,2 m Elektroradiator 0,3m
Torşer (iki lampalı) Məftildən 0,03m Elektrosoba Qabaq tərəfdən 0,4m
Radioaktivlik və ionun təsirindən yaranan ionlaşdırıccı şüalanma Yer kürəsində həyatın əmələ gəlməsindən çox-çox qabaq mövcud olub.Kosmik fəzada isə bu cür şüalanma Yerin özünün yaranmasından qabaq mövcud olub. Radioaktiv şüalanmanın tarixi 1896-cı ildən hesablanır. Həmin ildə fransız alimi Anri Bekkerel fotoqrafiya plastinkalarını masanın yeşiyinə qoyub onun üstündı tərkibində uran olan mineral parçası qoyur. O,plastinkaları kimyəvi üsulla aydınlaşdırarkən onların üzərində hansısa şüalanmanın izini görür. O,bu şüalanmaları urana aid edir. Tezliklə bu hadisə ilə gənc alim Mariya Küri maraqlanır. lk dəfə “radioaktivlik” terminini elmə o gətirib. 1898-ci ildə o və onun həyat yoldaşı Pyer Küri müəyyən etdilər ki, uran şüalanmadan sonar müəyyən səbəblərdən qismən başqa kimyəvi elementlərə çevrilir. Bu elementlərdən birini M.Küri öz vətəni Polşanın şərəfinə Polonium, digərini isə Radium (mənası “işıqsaçan”) adlandırdı. Bu kəşflər roentgen şüalarının kəşfinin ardı ilə gedən proseslər idi. Rentgen şüalanması 1895-ci ildə alman fiziki Rentgen tərəfindən keşf edilmişdir. ngilis alimi E.Rezerford və Küri müəyyən etdilər ki, üç cür şüalanma mövcuddur – α,β,γ.Rezerford və ingilis alimi F.Soddi göstərdilər ki, α – ş üalanması kimyəvi elementin çevrilməsi ilə müşahidə olunur. Məsələn, radium radona çevrilir. 1913-cü ildə amerika alimləri K.Fayans və F.Soddi bir-birindən asılı olmayaraq α və β şülanması nəticəsində kimyəvi elementlərin dövri sistemində nuklidlərin yerdəyişməsinin qanunauyğunluğunu müəyyən etdilər. 1934-cü ildə Fransız fizikləri U. və F. Qüri süni radioaktivliyi kəşf etdilər.Onlar göstərdilər ki, süni radioaktivliyi müəyyən etdilər. Onlar göstərdilər ki,süni radioaktiv elementlər nüvə reaksiyasının məhsuludur. Bunlar böyük əhəmiyyət kəsb edən hissəciklərdir. Hal-hazırda 2000-dən çox radioaktiv nuklidlər mövcuddur ki, onların da 300 təbii, yerdə qalanları isə nüvə reaksiyaları nəticəsində alınmışdır. Süni şüalanma tədqiq olunarkən β ş üalanmanın yeni növü – pozitron β + parçalanması və elektronun tutulması hadisələri kəşf edildi ( .,F. Jolio-Küri,1934). 1939-cu ildə şüalanma ilə (gecikən neytronların təsiri ilə) müşaiyət olunan parçalanma qeydə alındı (C.Danninq,ABŞ).
Radioaktiv parçalanma üçün xarakterik olan qanunlardan biri radioaktiv nüvələrin sayının zamandan asılı olaraq azalmasıdır. Radioaktiv nüvələrin yaşama müddəti yarım-parçalanma dövrü adlanan parametrlə xarakterizə olunur. Bu müddət ərzində radioaktiv nüvələrin sayı iki dəfə azalır. Bir çox hallarda radioaktiv parçalanmanın məhsullarının özləri də radioaktiv olurlar. Bu halda stabil nuklidlərin yaranması üçün bölünmə ardıcıllığı bir neçə mərhələdən ibarət olur. Radioaktivliyin kəşfi elm və texnikanın inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir. Bu sahədə aparılan tədqiqat nəticələrinə görə 10-dan çox Nobel mükafatları verilmişdir.Bunlardan A.Bekkereli,P.və M. Küriləri, E.Fermini, E.Rezerfordu,F. və .Jolio-Küriləri,D.Xeveşini,O.Qannı, E.Makmillanı, Q.Sibor- qu,U.Liblini göstərmək olar. Bu tədqiqatçılardan birinci olaraq A.Bekkerel bu şüalanmanın zərərli təsiri ilə rastlaşdı.A.Bekkerel radium olan qabı yanında gəzdirərək ,nəticədə dəridə müxtəlif yanıqlar almışdır. Ehtimal olunur ki, M.Küri qanın bədxassəli xəstəliyindən dünyasını dəyişib. Müəyyən olunub ki, o zamanlar radioaktiv materiallarla işləyən 340-a yaxın adam şüalanma xəstəliyindən vəfat edib.
Nüvənin (U-238) radioaktiv parçalanması. Ş üalanma növü Nuklid Yarımparçalanma dövrü α
Uran-238 4,47 milyard il β
Torium-234 24,1 sutka β
Protaktinium-234 1,17 dəqiqə α
Uran-234 245000 il α
Torium-230 8000 il
α
Radium-226 1600 il
α
Radon-222 3,823 sutka α
Polonium-218 3,05 dəqiqə α
Qurğuşun-214 26,8 dəqiqə β
Bismut-214 19,7 dəqiqə β
Polonium-214 0,000164 saniyə α
Qurğuşun-210 22,3 il
β
Bismut-210 5,01 sutka β
Polonium-210 138,4 sutka α
Qurğuşun-206 stabil
Müxtəlif növ şüalanmalar bir-birindən kəskin fərqlənən fiziki xüsusiyyətlərə malikdir. Rentgen və γ şüaları yüksək enerjili elektromaqnit dalğalarıdır [ 3]. Bütün növ şüalanmalar onların elektromaqnit sahəli və yaxud yüklənmiş hissəciklərin selindən ibarət olmasına baxmayaraq onlar ümumi bir sıra qanunauyğunluqlara malikdirlər. Onlar gözlə görünmürlər, çox böyük sürətlə yayılırlar və şüalanmanın qarşısını heç bir üsulla alına bilmir. Şüalanmanın canlı orqanizmə nüfuz etmə dərinliyi onun növündən asılı olur. Belə ki , α şüalar nazik təbəqə tərəfindən saxlandığı halda, β şüaları bir neçə santimetr dərinliyə nüfuz edə bilir. γ və kosmik şüalar isə hətta bir neçə metrlik qurğuşun təbəqədən də keçə bilir. Ş üalanma dozası digər şüalanma növləri ilə eyni olan neytron şüalanması canlı orqanizmlər üçün daha çox təhlükəlidir. Bu onunla izah olunur ki, neytronların ölçüləri böyük, kinetik enerjiləri yüksək və onların elektrik yükünə malik olmamasıdır. Onlar canlı orqanizmin hüceyrələrində ciddi pozuntular yaradırlar. Lakin neytronlar ekoloji cəhətdən ciddi təhlükəli hesab olunmur. Çünki onlar nüvə reaktorların yaxınlığında və nüvə partlayışları zamanı müşahidə olunurlar [ 3].
α - şüalanması β - şüalanması γ - şüalanması Şə kil . Şüalanmanın təsiri. Yuxarıda baxılan bütün şüalanma növləri ionlaşdırıcı xüsusiyyətə malikdir, belə ki, onlar atomdan elektronu çıxarıb onu ionlaşdırmaq qabiliyyətinə malikdir. Bunun nəticəsində yaranmış ionlar kimyəvi cəhətdən çox aktiv olurlar və canlı hüceyrənin bir çox xassələrini dəyişirlər. Güclü şüalanma nəticəsində çoxsaylı ionlar yaranır ki, bunun nəticəsində də hüceyrə gec-tez məhv olur. Zəif şüalanmalar hiss olunan dəyişikliyə səbəb olmasa da hüceyrədə müvafiq struktur dəyişikliyi yaradır. Milyon illər ərzində Yer üzərində bütün canlılar təbii radiasiyaya uyğunlaşmışlar. Yer səthi bir çox şüalanmaların, o cümlədən γ şüalarının mənbəyidir. Belə ki,
Yer səthində təbii radioaktiv elementlər (uran,torium.radium,aktinium və başqaları) mövcuddur. Bunlardan torpaq və suda ekoloji cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edən kalium ( 40 K) və karbon ( 14 C)
geniş yayılıb. Bu elementlər aktiv surətdə orqanizmə qəbul edilir. Nəhayət, atmosferdə radiumun parçalanma məhsulu olan təsirsiz qaz radon müşahidə olunur. Bütünlükdə biosfer kosmosdan gələn şüalanmanın da təsirinə məruz qalır.Bunlara yüksək enerjili Günəş küləkləri və kosmik şüaları aid etmək olar. Kosmik şüalar orqanizmə təsir göstərməklə yanaşı atmosferin yuxarı qatlarında tritium və 14 C atomları yaradırlar.Onların yaranma səbəbi isə kosmik şüalarının azot atomu ilə toqquşma nəticəsində yaranır. Beləliklə, Yer üzərində olan bütün canlı aləm xarici və daxili ( 40
K, 14
C) ş üalanmalarının təsiri altında olur. Bu təsir regionlardan asılı olaraq müxtəlif xüsusiyyətə və intensivliyə malik olur. Bu təsirə bəzən fron şüalanmaları deyilir. Son 50 ildə nüvə enerjisindən geniş istifadə olunması nəticəsində bir çox regionlarda fron radiasiyası qiyməti artıb.
Nüvə parçalanmalarından Stronsium-90 və Sezium-137-nin parçalanması daha təhlükəli hesab olunur. Onlar onurğa beyninə təsir edərək onun funksiyasını pozurlar. Udulmuş doza dedikdə orqanizmin hər bir vahid kütləsinə düşən şüalanma enerjisi başa düşülür. Beynəlxalq Vahidlər Sistemində Qreylə (Qr) ölçülür. Bir Qrey dedikdə orqanizmin hər bir kiloqramına düşən enerji (Coulla) başa düşülür. 1 Qr = 1C/kq. Lakin bu kəmiyyət (udulmuş doza) şüalanma növündən (α,β,γ) asılı olaraq şüalanma təsirini qiymətləndirməyə imkan vermir. Buna görə də, şüalanmanın təsir xüsusiyyətlərini qiymətləndirmək üçün xüsusi ə msallardan istifadə olunur. Məsələn, α – şüalanması digər şüalanma növlərindən iyirmi dəfədən çox təsir göstərir. Bu üsulla hesablanan dozaya ekvivalent doza deyilir. Ş üalanmanın təsirini qiymətləndirdikdə onu da nəzərə almaq lazımdır ki, insan bədəninin müxtəlif hissələrində şüalanmaya həssaslığı müxtəlifdir. Məsələn, eyni bir ekvivalent dozada ağ ciyərdə xərçəngin baş vermə ehtimalı qalxanabənzər vəziyə nisbətən daha çoxdur, digər tərəfdən cinsi vəzilərin ş üalanmaya məruz qalması genetik nöqteyi-nəzərdən daha təhlükəlidir [ 7]. Təbiətdə ionlaşdırıcı şüalanmanın mənbəyi kimi dağ süxurlarında olan radioaktiv elementləri və yer səthinə düşən kosmik şüaları göstərmək olar . onlaşdırıcı şüalanmalar buraxan elementlərin izotoplarına radioaktiv izotoplar deyilir. Digər şüalanma mənbələri , birbaşa olmasa da, dolayı yolla canlılara və ekoloji tarazlığa təsir göstərirlər. Belə mənbələrdən neytronlar, rentgen və kosmik şüalardır. Kosmik şüalar yer səthinə kosmik fəzadan daxil olub, həm korpuskulyar həm də elektromaqnit dalğa təbiətlidir. Biosferdə kosmik şüaların intensivliyi aşağıdır. Lakin bu amil kosmik uçuşlar üçün ciddi amil hesab olunur. Kosmik ş üalanma və geoloji süxurların biosferdə yaratdığı şüalanma qiymətinin məcmuusuna fon radiasiyası deyilir. Bu radiasiya qiymətcə yer ekosistemlərlə adaptasiya olunub. Fərz olunur ki, bitkidə olan genlər fon şüalanmasına görə mövcud olurlar. Biosferin müxtəlif hissələrində fon radiasiyasının qiyməti müxtəlif olur və bəzi hallarda bir-birindən 3-4 dəfə fərqlənir.
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|