AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hali üçün mobil telefon rabitəsini EMŞ buraxıla bilən təsir səviyyəsi. Ş üalanma kateqoriyası EMŞ buraxıla bilən səviyyəsi Qeyd Baza stansiyalarının ya - xınlığında yaşayan
ə halinin şüalanması ESS B.S. = 10 mkVt/sm 2
Radiotelefon istifadəçi- lərinin şüalanması ESS B.S. = 10 mkVt/sm 2 Ölçmələr o məsafədən aparılmalıdır ki, telefonla baş arasıındakı məsafə uyğun
olaraq təyin
olunmalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu sahə çox sürətlə inkişaf etdiyindən qanunvericilik aktlarının qəbulu bir qayda olaraq həmişə geri qalır. Qanunvericilik aktlarının geridə qalmasına misal olaraq Böyük Britaniyada hələ də SAR standartı ilə 10 mkVt/sm 2 bərabər olan səviyyə təhlükəsiz hesab olunur.Buna baxmayaraq bu ölkədə ilkin olaraq mobil telefonların uşaq orqanizminə təsir məsələlərinə baxılmışdır.2000-ci ildə bu tədqiqat nəticələri ictimaiyyətə çatdırılaraq göstərilmişdir ki, uəaqların mobil telefondan istifadə etmələrinə icazə verilməməlidir. Bu onunla əlaqədardır ki, uşaq orqanizmi EMŞ daha çox həssasdır.Tədqiqatlar Britaniya hökumətinin sifarişi ilə aparıldığından , tədqiqat nəticələri elan olunan kimi hökumət səviyyəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilməsinə başlandı. Bunlara telefondan istifadənin minimal yaş həddi, danışıqların maksimal davametmə müddətivə qəbul olunan gündəlik zənglərin sayı müəyyən edildi. Hökumətin bu tədbiri bir çox telefon istehsal edən kompaniyaların istehsal planlarına təsir göstərdi. Ingiltərədən fərqli olaraq Yaponiyada 30 milyondan çox əhali bu telefonlardan istifadə edir. Bu səbəbdən Yapon hökuməti də mobil telefonlardan istifadə şərtlərini şərtləndirdi.Belə ki, bundan sonra mobil telefon istehsalçıları ş üalanmanın səviyyəsini elə tənzimləməlidirlər ki, istifadəçinin beyninin hər bir kiloqrammına düşən şüalanmanın gücü 29 Vt-dan artıq olmasın. Haı-hazırda Yaponiyada istehsal olunan telefonların şüalanma gücü 0,13-dən 0,6 Vt təşkil etdiyindən qəbul edilmiş qərar heç də istehsalçılar üçün çox ciddi hesab olunmur. Bu bir növ gəlirli istehsal sahəsinin ölkənin iqtisadiyyatına təsiri ilə izah olunur. zraildə isə parlament (knesset) səviyyəsində mobil telefonlardan istifadədən insan orqanizminə zərərli təsiri haqqında telefon istifadəçilərinə bir növ xəbərdarlıq kimi qiymətləndirilən qanun layihəsi hazırlanır. Ə hali üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də məişət cihazlarının EMŞ-nin normallaşdırılmasıdır. Rusiya Federasiyasında məişətdə işlədilən elektron cihazlar üçün buraxıla bilən şüalanma normativləri işlənib hazırlanmışdır. Mikrodalğalı sobaların insan orqanizmi üçün təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bu sobaların şüalandırdığı gücün 0%m məsafədən qiyməti 10Vt/sm 2 -dən böyük olmamalıdır. Təcrübədən demək olar ki,istehsal olunan bütün sobalar bu normativi ödəyir. Aşağıdakı cədvəldə məişətdə işlədilən bəzi cihazların EMŞ buraxıla bilən səviyyəsi göstərilmişdir [ 4]: Cədvəl 13 . Məişətdə işlədilən elektrik cihazlarında EMŞ buraxıla bilən səviyyəsi (BBS) Mənbə
Diapazon BBS qiyməti Qeyd 1
3 4 Induksiya sobaları 20-22 kHs 500V/m,4A/m Ölçmələr dövrə- dən 0,3 məsafədə aparılmalı Mikrodalğalı sobalar 2,45 QHs 10 mkVt/sm 2 Ölçmələr 0,5 m məsafədə aparıl- malı
Videodispley 5Hs-2kHs E BBS =25V/m B BBS =250nTl Ölçmələr monitor- lardan 0,5 m məsafədə aparıl- malı 2-400kHs E BBS
=2,5V/m B BBS =250nTl
Səthi elektrostatik potensial V=500V/m Ölçmələr 0,5 m məsafədə aparıl- malı Digər məhsul 50 Hs V=500V/m
0,3-300 kHs V=25V/m
0,3-3 MHs V=15V/m
3-30 MHs V=10V/m
30-300MHs V=3V/m
0,3-30QHs N ESS =10mkVt/sm 2
Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, müəyyən müəyyən vaxt keçəndən sonra sobada mikroçatlar yarana bilər və sobanın qapısının hermetikliyi pozula da bilər. Bu hadisələr çirklənmə və mexaniki zədddələnmələrdən yarana bilər. Yəni, bu sobalar üçün mühafizənin təminatı yalnız 3-4 il təşkil edir. Bu müddətdən sonra, sobaların mühafizə keyfiyyətlərini yoxlamaq lazımdır. Bunun üçün EMŞ nəzarət labaratoriyasının işçisi dəvət olunmalıdır. Mikrodalğalı sobalarda şüalanma ilə yanaşı 50 Hs sənaye tezliyinin yaratdığı maqnit sahəsi də təsir göstərir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, mikrodalğalı soba mənzildə ən güclü maqnit sahəsi mənbəyidir. MDB ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da sənaye tezlikli maqnit sahəsinin təsiri normallaşdırılmayıb. Maqnit sahəsinin güclü təsiri əsasən xörəkləri sobada qızdırma müddətində qeydə alınır. Bu zaman maqnit sahəsinin qiymətini nəzarətdə saxlamaq məqsədəuyğun hesab olunur [ 8]. ST EMŞ bioloji təsiri üzrə SSR -də 60-70-ci illərdə aparılan tədqiqatlar ə sasən elektrik tərtibedicisinin təsirinə yönəldilmişdir. Çünki qeydə alınan ş üalanma səviyyəsində maqnit sahəsinin bioloji təsiri qeydə alınmamışdır. 70-ci illərdə əhali üçün ST elastik sahəsinə çox kəskin normativlər qəbul edilmişdir.1984-cü ildə qəbul edilmiş normativlərə uyğun olaraq elektrotəchizat obyektləri layihələndirilib və tikilib. Bütün dünyada maqnit sahəsinin insan orqanizminə təsirinin daha təhlükəli hesab olunmasına baxmayaraq keçmiş SSR məkanında maqnit sahəsinin təsiri normallaşdırılmamışdır.Elektrik ötürücü xəttlərin çəkilişində bu amil nəzərə alınmayıb. Son illərdə Amerika mütəxəssisləri tərəfindən aparılan tədqiqat nəticələrinə ə sasən müəyyən olunmuşdur ki, maqnit induksiyasının təhlükəsizlik qiyməti 0,2-0,3 mkTl arasındadır. 1984-cü ildə qəbul edilmiş sanitar normalara əsasən ST EMŞ BBS 25 kV/m qəbul edilmişdir.Belə sahədə qalma müddəti maksimum 10 dəqiqə müəyyənləşdirilmişdir. Gərginliyin qiyməti 5-dən 20kV/m-ə kimi dəyişdiyi halda,sahənin təsirinə aşağıdakı düsturla təyin olunur: T= 50 - 2 E Burada E – nəzarət aparılan zonada elektrik sahəsinin kV/m-lə qiymətlidir; T – saatla ölçülür. Ə gər təsir müddəti 0,5-dən 8 saata kimi olarsa, bu halda ES buraxıla bilən gərginlik aşağıdakı kimi hesablanır. E= 50 T+2 Təsir zonasında qalma müddəti 8 saatdan artıq olmamalıdır. Bu müddət ə rzində iş yerində elektrik sahəsinin buraxıla bilən həddi 1kV/dən böyük olmamalıdır. Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif yerlərdə və insan məskunlaşdığı sahələrdə sənaye elektrik sahə gərginliyinin buraxıla bilən səviyyəsi göstərilmişdir. Maqnit sahəsinin təsiri üçün normativlər müəyyən olunmasa da 8 saat müddətində maqnit sahə gərginliyinin qiyməti 8 kA/m-dən çox olmamalıdır [ 16].
Cədvəl 14 . Sənaye tezlikli elektrik sahə gərginliyinin BBH,V/m Yaşayış binalarının içərisində 0,5 Yaşayış zonasının açıq ərazilərində 1 Yaşayış evlərinin kənarında (müxtəlif məsafələrdə)yaşayış məntəqələrində - bağ evlərində və digər köməkçi binalarda yaşayanlar üçün 5 Yüksək gərginlikli elektrik xəttləri və avtomobil yolları keçən ə razilər
10 Ə halinin az məskunlaşdığı ərazilər kənd təsərrüfatı əkin sahələri 15
Çətinliklə gedilən ərazilər (maşınların gedə bilmədikləri yerlər) və əhalinin gedib gəlməsi məhdudlaşdırılan xüsusi ərazilər 20
FƏS L III. Təbii və antropogen radiasiyanın insan orqanizminə təsirinin qiymətləndirilməsi və ondan mühafizə yolları. 3.1. Radiasiya təhlükəsizliyinin səbəbləri və insan orqanizminə təsirinin göstəriciləri. Radiasiya öz təbiətinə görə həyat üçün təhlükəlidir. Hətta şüalanmanın kiçik dozası belə orqanizmdə baş verə biləcək hər hansı prosesin mexanizmini (tamamilə formalaşmayan) işə sala bilər ki, nəticədə xərçəng və yaxud genetik zədələnmələr baş verə bilər. Cədvəl 10-da şüalanma nəticəsində insan orqanizminə dəyən ziyan və onun xüsusiyyətləri verilmişdir. Radiasiyanın böyük dozalarda təsir etdiyi zaman orqanizmin hüceyrələri dağılır,orqanlar zədələnir,nəticədə orqanizm sürətlə məhv olur. Böyük şüalanma dozasını tezliklə qeydə alınması o qədər çətin olmasa da, kiçik dozada şüalanma təsirlərinin qeydə alınması ,demək olar ki, həmişə böyük çətinlik yaradır. Bu bəzi hallarda ümumiyyətlə heç mümkün olmur. Əgər müayinə vaxtı hər hansı bir effekt qeydə alınıbsa, onun bilavasitə orqanizmdə kəskin zədələnmə yaratmaq üçün şüalanma dozası müəyyən səviyyədən yuxarı olmalıdır. Lakin.heç bir əsas yoxdur ki, ancaq hər hansı konkret səviyyədən yüksək səviyyədə xərçəng və yaxud genetik aparatın pozulması baş verə bilər. Bu ilk növbədə orqanizmin fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olur. Elə orqanizmlər var ki,orada hətta nisbətən böyük şüalanmanın təsirini ləğv edə bilən reparasiya mexanizmi mövcud olur. Hal-hazırda demək olar ki, dünyanın bütün radiologiya ilə əlaqəli olan alimləri müəyyən etməyə çalışırlar ki, hansı şüalanma dozasındn etibarən ş üalanmalar riskli hesab olunmalıdır. Lakin, bir məsələ aydındır ki,şüalanma dozası nə qədər az və onun təsir effekti nə qədər gec biruzə versə faydalı informasiya bir o qədər gecikir və ya az olur. Cədvəl 15. onlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə təsiri.
Təsirin növü Təsirin xüsusiyyəti Yüklənmiş hissəciklər Orqanizmə daxil alfa və beta hissəcikləri hüceyrə atomlarının yanından keçdikdə onlarda qarşılıqlı təsir nəticəsində öz enerjilərini itirirlər.Qamma şüalanmalarının təsiri isə müxtəlif formalarda ola bilər. Elektrli qarşılıqlı təsir Ş
sonra bu atomdan elektron ayrılır. Ayrılan elektronun yükü mənfi olduğundan atom neytral vəziyyətdən müsbət yüklənmiş vəziyyətə keçir. Bu proses ionlaşma adlanır. Qopmuş elektron başqa atomları da ionlaşdıra bilər. Fiziki-kimyəvi dəyişmələr Ayrılmış elektron və ionlaşmış atom uzun müddət bu vəziyyətdə qala bilmədikləri üçün ionlaşmadan milyardda bir saniyə ərzində onlar çox mürəkkəb reaksiyalarda iştirak edirlər. Nəticədə orqanizmdə yeni molekulalar yaranır ki, onların da “sərbəst radikallar” kimi reaksiyaya yüksək dərəcədə girmək xüsusiyyətləri var. Kimyəvi dəyişmələr Sonrakı saniyənin milyonda biri ərzində yaranmış sərbəst radikallar bir-biri ilə və digər molekullarla təbiəti tam öyrənilməmiş reaksiyalara girib yeni molekulları əmələ gətirirlər. Bioloji effektlər Biokimyəvi dəyişmələr şüalanmadan bir neçə saniyə sonra və yaxud on illər ərzində baş verə biləcək hadisələr aiddir. Bu haalda hüceyrə tamamilə məhv olur və yaxud onda elə dəyişmələr baş verir ki, nəticə xərçəng xəstəliyinə gətirir. Cədvəl 16. Şüalanma dozasının çox təhlükəli qiymətləri. Ş üalanma dozası Süalanmanın nəticələri 100 Qrey və ondan yuxarı Mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi ilə əlaqədar olaraq ş üalanmadan bir neçə saat və yaxud bir neçə gün sonra ölüm halı qeydə alınır. 10-50 Qrey Mədə-bağırsaq traktında daxili qanaxma nəticəsində bir-iki həftə ərzində ölüm halı qeydə alınır. 3-5 Qrey Onurğa beyninin zədələnməsi nəticəsində şüalanmaya məruz qalanların 50% bir-iki ay müddətində ölür.
BMT-nin nəzdində fəaliyyət göstərən atom radiasiyasının təsiri üzrə komitəsinin axırıncı məruzələrindən birində böyük şüalanma dozasına məruz qalmış insanların orqanizmində kəskin dəyişmələri əks etdirən ətraflı məlumat dərc edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, son 20 ildə belə informasiya birinci dəfədir ki,verilir. Ümumiyyətlə, radiasiyanın belə təsiri müəyyən bir minimal və ya astana qiymətlərindən etibarən başlayır [ 4]. nformasiya əsasən xərçəng xəstəliyindən müalicə zamanı şüalanma terapiyasının nəticələrini əhatə edir. Həkimlərin uzun illər müddətində əldə etdikləri təcrübələr əsasında şüalanmanın hüceyrələrə təsiri haqqında geniş informasiya əldə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, müxtəlif orqanların ş üalanmaya reaksiyası müxtəlifdir. Bir sıra orqanlar üçün fərq olduqca böyükdür. Zədələnmənin ağırliq dərəcəsi həmin şüalanma dozasının orqanizmin bir dəfəyə və yaxud bir neçə dəfəyə qəbul etməsindən asılı olur.
Ş
P.Rubin, Q.Qasarellinin Clinical Radiation Pathology, 1968 əsərindən götürülmüşdür).
0 40 80 120 160 200 Qr Diaqramda müayinələrdən alınan nəticələr göstərilmişdir. Burada göstərilən orqanlar üçün buraxıla bilən şüalanma dozasının qiymətləri verilmişdir. Əgər orqan tərəfindən göstərilən doza bir həftə ərzində beş seansda qəbul edilibsə, bu şüalanma təhlükəsiz hesab olunur. Çünki bu oqanlar göstərilən norma çərçivəsində şüalanmanın təsirinə davamlıdırlar. Ş übhəsiz əgər şüalanmanın dozası çox yüksək olarsa, insan ölür. Bir çox mütəxəssislər tərəfindən sübut olunub ki, 100 Qr miqdarında şüalanmanın təsiri nəticəsində beyin və mərkəzi sinir sistemi o dərəcədə zədələnir ki, ölüm bir qayda olaraq bir neçə saat və ya bir neçə gün ərzində baş verir. Müxtəlif dozaların (100,50,10,5,3 Qr) fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ölüm hallarının baş vermə müddətləri müvafiq olur.
Şə kildən görünür ki, əsas qanyaradıcı element olan qırmızı sümük iliyi ş üalanmaya daha həssasdır, belə ki, 0,5-1 Qr şüalanma aldıqda bu orqan öz normal funksiyasını itirir. Lakin , onun önəmli xüsusiyyəti odur ki, əgər ş üalanma hüceyrələrin çoxunu sıradan çıxarmayıbsa bu sistem öz funksiyasını tamamilə bərpa edə bilir.Əgər şüalanmaya bütün bədən yox, ancaq onun bir hissəsi məruz qalıbsa, beyinin salamat qalan hüceyrələri zədələnmiş hüceyrələri bərpa edə bilir. nsan orqanizmində göz,yumurtalıq və toxumluqlar da şüalanmaya həssas orqanlardır. Məsələn, toxumluğun 0,1 Qr şüalanmaya məruz qalması kişilərdə müvəqqəti sonsuzluqla,şüalanma 2 Qr-dən yüksək olduqda isə daimi sonsuzluq qeydə alınır. Qadın yumurtalıqları şüalanmaya daha həssasdırlar. Müəyyən olunub ki, şüalanmanın dozası 3 Qr-dən çox olduqda qadınlarda sonsuzluq qeydə alınır. Gözün büllur hissəsi şüalanmaya daha çox həssasdır. Şüalanma zamanı məhv olmuş hüceyrələr gözdə əvvəlcə katarakta xəstliyi yaradır ,sonra isə tamamilə korluğa səbəb olur. Müəyyən olunmuşdur ki, 0,5-dən 2 Qr-ə kimi olan şülanmalar göz üçün olduqca təhlükəlidir [ 24]. Uşaqlar da şüalanmaya olduqca həssasdırlar. Kiçik dozalı şüalanma belə onlarda boy artımına mənfi təsir göstərir. Belə ki, bir neçə həftə müddətində uşaq 10 Qr-ə kimi şüalanma dozası alarsa, uşağın skeletində müəyyən anomaliyalar meydana çıxacaq. Radiasiyanın belə təsirinə heç bir minimal astana yoxdur. Uşaqların müayinəsi zamanı onların başlarının terapiyasına məruz qaldıqda uşaqlarda dərrakə zəifləyir. Uşaqlara nisbətən böyüklərdə sümük sistemi şüalanmaya daha dözümlüdür [ 22,23]. Yaşlı adamın əsas orqanlarının bir çoxu şüalanmanın təsirinə nisbətən az həssasdır. Məsələn, böyüklər 5 həftə ərzində 23 Qr-yə kimi , bir ay ərzində isə 40 Qr-yə kimi şüalanma dozasına dözürlər. Sidik kisəsi dörd həftə ərzində 55 Qr-ə kimi şüalanmaya dözür. Ağ ciyərlər olduqca mürəkkəb bir orqandır və ş üalanmaya həssasdır. Müalicə məqsədləri üçün şüalanma dozaları gələcəkdə insanların xərçənglə xəstələnməsinə səbəb ola bilər və yaxud sonsuzluq halları müşahidə oluna bilər. Adətən şüalanma xərçəng xəstəliyi olan şəsxlərə tətbiq edilir.Bunlar adətən ümidsiz xəstələr olduğundan onların həyatının az da olsa uzadılması üçün bir cəhd kimi qiymətləndirilməlidir. Ş üalanmanın kiçik dozasına məruz qalmış adamların gözlədiyi ən böyük təhlükə xərçəng xəstəliyidir. 1945-ci ildə Xirosima və Naqasakinin bombardman olunmasından sonra 100000-lərlə adamlar üzərində aparılan müayinə nəticələri ə yani surətdə sübut etdi ki, qeyd olunan xəstəlikdən ölüm halları böyük üstünlük təşkil edir. BMT-nin apardığı araşdırmalar nəticəsindən müəyyən olunub ki, ş üalanmaya məruz qalıb bütün bədəni 0,01 Qr dozasında şüalanan insanlarda leykozun iki il gizli dövründən sonra açıq dövrü başlayır və şüalanmadan 6-7 il sonra maksimal qiymət alır. Sonradan leykoz tədricən azalır və təqribən 25 ildən sonra tamamilə dayanır. Orqanizmdə şişlərin əmələ gəlməsi isə təqribən ş üalanmadan 10 il sonra başlayır və sonrakı 20 il müddətində getdikcə artır. Çox təəssüf ki, bundan sonrakı illərdə müşahidələrin nəticələri dərc olunmayıb [ 18,19].
Bütün qeyd olunanlara baxmayaraq insanların şüalanma nəticəsində xərçəng xəstəliyinə tutulması heç də böyük ehtimallı məsələ deyil. Xərçənglə xəstələnmə riskinin etibarlı olması üçün, insanların müayinəsi nəticəsində alınan təcrübinəticələrin bir neçə şərti ödəməsi vacibdir. Udulmuş dozanın qiyməti məlum olmalı, şüalanma bütün bədənə eyni dərəcədə təsir göstərməli və bilavasitə müayinə olunan orqan eyni dozada şüalanmaya məruz qalmalıdır. Ş üalanmaya məruz qalmış əhali on illər ərzində müntəzəm müayinə olunmalıdır ki, bütün növ xərçəng şişləri özünü göstərsin. Diaqnostika olduqca keyfiyyətli olmalıdır ki, bütün hallarda xərçəngin bütün növləri aşkar oluna bilsin. Hal-hazırda bir məsələ tamamilə aydındır ki, şüalanmanın elə minimal astanası yoxdur ki, həmin astanadan aşağı qiymətlərdə xərçənglə xəstələnmə riski olmasın. stənilən aşağı səviyyəli şüalanma insanda xərçəng xəstəliyi yarada bilər, sonrakı şüalanma isə bu prosesi sürətləndirə bilər. kinci aydın olan məsələ odur ki, bu xəstəliyə düçar olma riski şüalanma dozasının artması ilə düz mütənasibdir.Doza iki dəfə artarsa xəstələnmə riski iki və ondan çox dəfə arta bilər. Ə ldə olunmuş məlumatlara əsasən müəyyən olunub ki, xərçəng xəstəlikləri işərisində birinci yeri leykoz tutur. Bu xəstələr adətən 10 il müddətində ölürlər. Digər növlərdə isə bu müddət çox olur. BMT-nin məlumatlarına görə 1 Qr şüalanma alan 1000 nəfərdən ikisi leykozdan ölür. Ş üalanma nəticəsində xərçəngə ən çox tutulan orqanlar- qadınların süd vəzisi və qalxanabənzər vəzidir. BMT-nin məlumatlarına görə şüalanmaya məruz qalan 1000 qadından 10-da süd vəzilərinin xərçəngi, eyni zamanda da qalxanabənzər vəzidə xərçəng qedyə alınmışdır [ 5]. Ö lüm hallarının intensivliyinə görə ağ ciyər xərçəngi də xüsusi yer tutur. Bu xəstəlik ən çox uran filiz mədənlərində fəhlələr arasında geniş yayılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, bu mədənlərdə işləyənlərin aldığı şüalanma dozası atom bombardmanına məruz qalmış adamlardan 4-7 dəfə yüksək olmuşdur. Bu mədənlərdə işləyənlərdən hər 1000 nəfərdən azı 5-i ciyər xərçəngindən ölür. Ş üalanmaya məruz qalmış adamların digər orqanlarının xərçənglə xəstələnməsi nisbətən az müşahidə olunur. Mədə,böyrək və yoğun bağırsaqda qeyd olunan xəstəliklərdən ölmə halları 1000 nəfərdən 1-i təşkil edir [ 20]. Yaponiyada və digər ölkələrdə aparılan tədqiqat nəticələrində ölüm hallarının sayının müxtəlif olması ilk növbədə informasiyanın qeyri-dəqiqliyi ilə izah olunur.
|