AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. onlaşdırıcı şüalardan və radioaktiv tullantılardan mühafizə yolları Antropogen təsirli ionlaşdırma mənbələrinin buraxıla bilən təsiredici səviyyəsi hər bir ölkənin radiasiya təhlükəsizliyi nöqteyi-nəzərindən baxılır və normalaşdırılır.Bu normalara əsasən bilavasitə ionlaşdırıcı şüalanma mənbələrində işləyən şəxslər iki qrupa bölünürlər. B qrupu. Bu qrupa məhdud sayda şəxslər aid edilir ki, onların yaşayış və yaxud iş yerləri radioaktiv şüalanma mənbələrinin təsirinə məruz qala bilərlər. C qrupu. Bu qrupa ionlaşdırıcı şüalanma təsirinə böyük əhali kütləsi (respublika,region,rayon) məruz qalmış olur. B qrupuna daxil olan şəxslər üçün şüalanma dozasının il ərzində həddi aşağıdakı kimi qiymətləndirilib.Yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq qiymətləndirmədə insanın ionlaşdırıcı şüalanmaya həssas olan üzvləri (orqanları) şərti olaraq üç qrupa ayrılır [ 1, 2] : I qrup- bütün bədən ümumilikdə və onurğa beyni; II qrup - əzələlər, qalxanabənzər vəzi, piy hüceyrələri, qara ciyər, böyrəklər, dalaq, mədə-bağırsaq traktı, göz bülluru və s. III qrup – dəri örtüyü,sümüklər,oynaqlar və s.
Orqanların qrupları I II
III Ş üalanma dozasının həddə,Zv/il 0,005 0,015
0,03
Daxili şüalanma olduğu hallarda radionuklidlərin yaratdığı şüalanmanın illik həddi (Ş H) suyun, qidanın və havanın tərkibində onların həcmi konsentrasiyasının dozası (KD) əsas götürülür. Xarici şüalanma olduğu halda isə dozanın buraxıla bilən gücü (DBG)- hissəciklərin buraxıla bilən sıxlığı (HBS) və səthin (torpağın) buraxıla bilən çirklənməsi (BÇ) əsas götürülür. KD hesablanarkən il ərzində qəbul olunmuş radionuklidlərin insan orqanizminə qəbul olunmuş su, qida və atmosfer havasının həcminə nisbəti ilə təyin olunur. B qrupu üçün havanın həcmi 7,3·10 6 litr/il təşkil edir. Suyun həcmi isə 800 l/il təşkil edir. Cədvəl 12-də atmosfer havasının tərkibində daxil olan müxtəlif elementlər üçün KD-nin qiyməti göstərilmişdir. Atmosfer havasının tərkibində naməlum tərkibli radionuklidlərdən olan Ş H və KD-in qiyməti uyğun olaraq 3,7 Bk/il : 3,7·10 -7 Bk/l təşkil edir [ 3,14]. Göstərilən parametrlər suyun tərkibində uyğun olaraq 1,11·10 3 Bk/l; 1,11 Bk/l-dir. Cədvəl 18. Atmosfer havasının tərkibində əsas radionuklidlərin konsentrasiya dozası (KD) Radionuklidlər KD,Bk/l Radionuklidlər KD,Bk/l 41 Ar (Arqon) 1,81 133
Xe (Ksenon) 51,8
85 Kr (Kripton) 96,2 135
Xe (Ksenon) 9,25
88 Kr (Kripton) 1,15 137
Xe (Ksenon) 2,15
Yaşayış və inzibati binaların ionlaşdırıcı şüalanmadan mühafizə etmək üçün onların ətrafında sanitar-müdafiə zonaları yaradılmalıdır. Sanitar-müdafiə zonalarının ölçülərini müəyyənləşdirmək üçün əsasən il ərzində tənəffüs və qidalanma prosesində orqanizmə düşən radioaktiv maddələrin buraxla bilən həddi götürülür. Bu zonada müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur və radiasiya nəzarəti həyata keçirilir.
Radioaktiv maddələrlə işləyən müəssisələrdə nəzərdə tutulmayan radioaktiv tullantıların buraxıla bilən həddə yaxın və ondan yuxarı olmasının təsirinin nəzərə alınması üçün müşahidə zonaları yaradılır. Müşahidə zonalarının sahəsi adətən sanitar-müdafiə zonalarının sahəsindən 3-4 dəfə böyük olur və orada radiasiya nəzarəti həyata keçirilir. Atom sənayesi və nüvə energetikası sahələri üçün sanitar-müdafiə zonalarının eni əhalinin sayından asılı olaraq aşağıdakı kimi seçilir [ 16]:
Ə halinin sayı,min nəfər Məsafə,km 100 və daha çox 10 300 və daha çox 25 500 və daha çox 30 1,0-2,0 mln 40
Ə traf mühitdə ionlaşdırıcı şüalanmanın əsas mənbələrindən biri radioaktiv tullantılardır. Radioaktiv tullantılar bərk,maye və qaz halında olub aktivlik xüsusiyyətlərinə görə zəif,orta və güclü qruplara bölünürlər. Maye radioaktiv tullantılar xüsusi aktivlik dərəcəsinə görə aşağıdakı cədvəldə göstərilən 3 qrupa bölünür [ 10].
Maye tullantının qrupu Xüsusi aktivlik Tullantıya təcrübi münasibət Aktivliyi zəif olan ˂ 3,7·10
5
Təmizlənmir və ətraf mühitə buraxılır Aktivliyi orta olan 3,7·10 5
7 -ə
Təmizlənmir və ətraf qədər mühitə buraxılır Aktivliyi yüksək olan ≥ 3,7·10 10
Saxlanılmağa göndərilir.Emaldan sonra basdırılır.
Təsərrüfat-məişət kanalizasiya sisteminə radioaktiv tullantılar o zaman buraxıla bilər ki, suda radioaktiv elementlərin qatılığı KD-nin miqdarından 10 dəfədən çox olmasın. Maye tipli radioaktiv tullantıların quyulara, xəndəklərə süzülmək üçün torpağa verilməsi, həmçinin balıq yetişdirilən su hövzələrinə buraxılması qəti qadağan olunur. Ə gər tullantıların miqdarı gün ərzində 200 litrdən çox deyilsə, o xüsusi tutumlara qablaşdırılıb və basdırılması üçün lazımi yerlərə göndərilir. Əgər radioaktiv çirklənmiş suyun miqdarı gün ərzində 200 l-dən çox olarsa və onun aktivliyi 10 KD-dən yuxarı olarsa, müəssisə təmizləyici qurğusu olan xüsusi kanalizasiya ilə təmin olunmalıdır. Bu kanalizasiyada su dezaktivasiya olunduqdan sonra, təkrar olaraq texnoloji prosesə qaytarılmalıdır. Zəif və orta aktivlik dərəcəsinə malik olan suların təmizlənməsi üçün xüsusi üsullardan (ion mübadiləsi, kimyəvi üsul və s. ) istifadə olunur [ 19]. Bərk radioaktiv tullantılar o zaman radioaktiv hesab olunurlar ki, α ş üalanmaları üçün onların xüsusi aktivliyi 7,4·10 3 Bk/kq (transuran elementlər üçün 3,7·10 2 Bk/kq, β – şüalanma 7,4·10 4 Bk/kq, γ –şüalanması üçün 1·10 - 7
Ə gər bərk tullantıların radioaktivliyi yuxarıda göstərilən qiymətlərdən aşağıdırsa, o toplanılıb basdırılmağa göndərilir. Əgər toplanmış tullantıların tərkibində yarımparçalanma müddəti 15 gündən artıq olan radionuklidlər olarsa, onu xüsusi konteynerlərə toplayıb 15-20 gün saxladıqdan sonra basdırılmağa göndərilməlidir. Radioaktiv tullantılar xüsusi yerlərdə, xüsusi konteynerlərdə basdırılır. Bu yerdən 1 m. məsafədə şüalanma güçünün dozası 0,1mZv/saat-dan artıq olmamalıdır. Basdırılan yerlərə radioaktiv tullantıların daşınması xüsusi təchiz olunmuş avtomobillərlə həyata keçirilir (maye tullantılar xüsusi sisternalarda daşınır). Aktivlik dərəcəsi aşağı olan tullantıların basdırılması üçün rezervuar tipli xəndəklərdən istifadə etmək olar. Aktivliyi orta və yüksək olan tullantılar ,ciddi təhlükə mənbəyi hesab olunurlar. Bunlar basdırılmazdan qabaq bərk hala salınmalı, sonra isə dərinliyi 300-1000 m olan yeraltı şaxtalarda basdırılmalıdır. Böyük aktivliyə malik olan tullantılar basdırıldıqdan sonra böyük enerji ayrıldıqdan partlayış baş verə bilər.Belə tullantıların okeanda böyük dərinlikdə xüsusi konteynerlərdə basdırılması məqsədəuyğun hesab olunur. Beynəlxalq atom agentliyinin (MAQATE) tövsiyələrinə uyğun olaraq radioaktiv tullantıların basdırılması xüsusi proqram əsasında həyata keçirilməli və basdırılan ərazidə müxtəlif məsafələrdə nəzarət məntəqələri yaradılmalıdır [ 4].
Bu tullantılar aktivliyi aşağı səviyyədə olan tullantılar hesab olunub, borular vasitəsilə ətraf mühitə atılaraq atmosferdə səpələnir. Radioaktiv qazların təmizlənməsi üçün bütün mövcud toz tutucularından istifadə olunur. Yüksək dispers hissəciklərin tutulması üçün müxtəlif konstruksiyalı süzgəclərdən geniş istifadə olunur. Yüksək aktivliyə malik olan qaz tullantılarının emal olunması üçün onların tərkibində olan radionuklidlərin qatılığını artırmalı və sonradan saxlanılması üçün basdırılmalıdır. Havadəyişdiricilərin tullantılan radioaktiv inert qazlardan (R O) təmizlənməsi üçün qazqolderdən istifadə olunur.Bunların iki prinsipi ona ə saslanmışdır ki, yarımparçalanma müddəti az olan (saatlarla) radionuklidlərin ( 82 Ar-1,82 saat, 72 Kr-1,14 saat, 88 Kr-2,77 saat) bu sistemdə olduqları müddətdə parçalanmaya görə aktivliyinin azalmasına əsaslanmışdır. Qazqolderlərin hesabatı qalm a müddətinin təyini ilə başlayırlar və bu aşağıdakı kimi təyin olunur:
τ =2,3 A baş T 1/2
A son 0,693
Burada A baş , A son -
uyğun olaraq başlanğıc və sonda maddənin aktivliyidir, T 1/2 – radionuklidlərin yarımparçalanma müddətidir. Konstruktiv göstəricilərin daxil olması üçün qazqolderdə qazın sürəti təxminən 0,3m/san götürülür. Radioaktiv inert qazların adsorbsiya üsulu ilə təmizlənməsi geniş yayılmışdır. Təmizlənəcək qaz
istilik mübadiləsinə,nəmləşdirici seperatora,oradan isə aerozol süzgəcinə verilir. Süzgəcdən sonra qazlar yüksək dərəcədə qurudulması üçün xüsusi seolitlə doldurulmuş kolona ötürülür. Burada adsorbsiya temperaturuna qədər qızdırılır. Qurutma prosesi istilik ayrılması ilə getdiyindən ,qaz əvvəlcə istilik mübadiləedicisinə , sonra isə kömür adsorberinə verilir. Havanın qurğuda hərəkətini havavurucu təmin edir. Tənzimləmə prosesi xüsusi ventil vasitəsi ilə aparılır. Quruducu seolit kolonlar periodik iş rejimində işləyirlər. Kolonun birində qazın qurudulması ,digərlərində isə isti hava ilə regenerasiyası aparılır. Regenerasiya aparılan isti hava 6 elektrokalorifer və 7 tənzimləyici vasitəsi ilə təmin olunur. Radiasiya nəzarəti ionlaşdırıcı ş üalanmanın dozimetrlər vasitəsi ilə ölçülmə yolu ilə həyata keçirilir. 3.3.Azərbaycan Respublikasında radiasiya təhlükəsizliyinin təmini aspektləri. Respublikada radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində
hüquqi
tənzimləmə Azərbaycan Respublikasının normativ hüquqi
aktları ilə həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikasının Qanunları və digər normativ hüquqi aktları radiasiya təhlükəsizliyinə və onun bu Qanunla müəyyən edilmiş təminatına olan tələblərin səviyyəsini azalda bilməz. Radiasiya təhlükəsizliyi sahəsində Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu beynəlxalq müqavilələrin nəzərdə tutduğu qaydalar Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin mövcud müddəalarından fərqlidirsə, onda beynəlxalq müqavilələrin qaydaları tətbiq olunur.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır: Normalaşdırma prinsipi — əhalinin bütün ionlaşdırıcı şüalanma mənbələrindən aldıqları fərdi dozanın miqdarı yol verilən dozadan yüksək olmaması; Ə saslandırma prinsipi — ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə zamanı insan və cəmiyyətə veriləcək fayda təbii radiasiya fonuna əlavə olunan şüalanma dozası nəticəsində yarana bilən zərərin riskindən artıq olmadıqda belə istifadə ilə bağlı bütün fəaliyyət növlərinin qadağan olunması; Optimallaşdırma prinsipi — ionlaşdırıcı şüa mənbələrinin istifadəsi zamanı iqtisadi və sosial amillə nəzərə alınmaqla fərdi şüalanma dozasının və ş üalanmaya məruz qalan şəxslərin sayının mümkün qədər aşağı səviyyədə saxlanılması. Radiasiya qəzası zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında aşağıdakılar əsas götürülməlidir [ 18]: - radiasiya qəzasının nəticələrini ləğv etmək üçün nəzərdə tutulan tədbirlər zərərdən çox fayda verməlidirlər; - radiasiya qəzasının nəticələrinin ləğvi üzrə fəaliyyətin növləri və miqyası ionlaşdırıcı şüalanma dozasının maksimum azalmasını təmin etməlidirlər. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur [ 20]: - təşkilati-hüquqi, mühəndis-texniki, sanitariya-gigiyena, tibbi-profilaktik, təlimat və təhsil xarakterli tədbirlər kompleksinin; - dövlət və yerli özünüidarə orqanları, ictimai birliklər, hüquqi və fiziki şə xslər tərəfindən radiasiya təhlükəsizliyi sahəsində qayda, norma və normativlərə əməl olunma tədbirlərinin; - radiasiya şəraiti və radiasiya təhlükəsizliyi tədbirləri haqqında əhaliyə məlumat verilməsi. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması sahəsində dövlət orqanlarının səlahiyyətləri aşağıdakılardır: - dövlət siyasətinin müəyyənləşdirilməsi və onun həyata keçirilməsi; - müvafiq qanunvericilik aktlarının, digər normativ hüquqi aktların işlənib hazırlanması, qəbul edilməsi və onlara əməl olunmasına nəzarət; - dövlət proqramının hazırlanması və həyata keçirilməsi; - radiasiya təsiri nəticəsində əhalinin sağlamlığına və əmlakına dəyə bilən zərərin yüksək riski ilə əlaqədar kompensasiyanın növləri və miqdarının təyin olunma qaydalarının müəyyənləşdirilməsi; - radiasiya qəzası baş vermə təhlükəsi yaranarsa, çevik tədbirlərin təşkili və həyata keçirilməsi; - radiasiya qəzası nəticəsində əhalinin sağlamlığına və əmlakına dəyən zərərin ödənilməsi qaydasının müəyyənləşdirilməsi; - əhalinin radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, o cümlədən şüalanma dozasının uçotu və ona nəzarət sahəsində vahid dövlət idarəetmə sisteminin yaradılması və onun fəaliyyətinin təmin olunması; - radiasiya qəzası nəticəsində radioaktiv çirklənmələrə məruz qalmış ə razilərdə iş və yaşayışın xüsusi rejiminin müəyyən edilməsi; - müvafiq ərazilərin radiasiya şəraiti haqqında sakinlərə informasiya verilməsi; - radiasiya qəzası nəticəsində şüalanmaya məruz qalmış əhaliyə kömək göstərilməsinin təşkili və ona nəzarət; - radiasiya qəzası nəticəsində radioaktiv çirklənməyə məruz qalmış ə razilərdə təbii qoruqların — nadir bitki və heyvan növlərinin mühafizəsi üçün tədbirlər görülməsi; - strateji nüvə materiallarının, radioaktiv maddələrin və digər ionlaşdırıcı ş üa mənbələrinin idxal və ixracının, onların tranzit ötürülməsinin, ölkə ə razisində daşınmasının tənzimlənməsi və fəaliyyət növlərinə nəzarətin həyata keçirilməsi; - radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq əməkdaşlığının həyata keçirilməsi və beynəlxalq müqavilələr üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində yerli özünüidarə orqanlarının səlahiyyət və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktları ilə müəyyən edir. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət idarəetməsini və nəzarətini öz səlahiyyətləri çərçivəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanları həyata keçirirlər. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət idarəetməsini və nəzarətini həyata keçirən müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyəti qanunvericiliklə tənzimlənir. Fövqəladə vəziyyətin qüvvədə olduğu müddət ərzində onun tətbiq edildiyi ə razidə radioaktiv məhsulları istehsal və istifadə edən təşkilat və müəssisələrin fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada tam və ya qismən dayandırıla bilər. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində tədbirləri həyata keçirmək üçün dövlət proqramları, o cümlədən ərazi (regional) proqramlar hazırlanır. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət proqramların yerinə yetirilməsi tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi dövlət büdcəsinin vəsaiti və qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər mənbələr hesabına həyata keçirilir. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət
normalaşdırılması sanitariya-gigiyena norma, qayda və normativlərinin, radiasiya təhlükəsizliyi qaydalarının, dövlət standartlarının, əməyin mühafizəsi, tikinti norma və qaydalarının radiasiya təhlükəsizliyi haqqında sərəncamverici, təlimat və başqa sənədlərin qəbul edilməsi ilə həyata keçirilir. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində sanitariya norma və qaydaları, gigiyena normativləri Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir.
onlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə edildikdə Azərbaycan Respublikası hüdudlarında ş üalanmanın aşağıdakı ə sas gigiyena normativləri müəyyənləşdirilir [ 17]: - əhali üçün orta illik yol verilən doza 0,001 zivertə bərabərdir və ya insanın bütün həyatı dövründə (70 il) yol verilən doza 0,07 zivert (zv) qəbul olunur. Ardıcıl beş il ərzində orta illik yolverilən doza 0,001 zivertdən artıq olmamalıdır; - radiasiya qurğularında işləyənlər üçün yol verilən orta illik doza 0,02 zivertə və ya həyatının müəyyən fəaliyyəti dövründə (50 il) yol verilən doza 1 zivertə bərabər götürülür. Əgər ardıcıl beş il ərzində orta illik yol verilən doza 0,02 zivertdən böyük olmazsa, onda bu beş ilin ayrı-ayrı illərində orta illik yol verilən doza 0,05 zivertə çata bilər. Bu Qanunla müəyyən olunmuş yol verilən şüalanma dozasının həddinə təbii radiasiya fonunun və ya texnogen təsirlə dəyişilmiş radiasiya fonunun yaratdığı dozalar, habelə vətəndaşların (xəstələrin) diaqnostika və müalicəsi zamanı rentgen-radioloji və digər mənbələrdən aldıqları dozalar daxil deyil. Şüalanma dozalarının qəbul olunmuş hədləri insan orqanizminin və onun ayrı-ayrı orqanlarının şüalanmaya məruz qalması zamanı yol verilə bilən dozaların müəyyənləşdirilməsi üçün ilkin hədlər kimi qəbul edilə bilər. Radiasiya qəzası şəraitində məhdud zaman intervalında sanitariya-gigiyena norma və qaydaları ilə müəyyənləşdirilmiş dozadan artıq dozalara da yol verilə bilər.
Ə hali şüalanmaya məruz qaldıqda bu maddədə müəyyənləşdirilmiş ş üalanmanın əsas gigiyena normativləri (dozanın yol verilə bilən həddi) ölkənin müxtəlif əraziləri üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən konkret sanitariya-gigiyena və ekoloji şəraitin, əhalinin sağlamlıq vəziyyətini, ətraf mühitin başqa amillərinin insana təsir səviyyəsini nəzərə almaqla azaldıla bilər. Radioaktiv maddələr və digər ionlaşdırıcı şüa mənbələri ilə iş vaxtı radioaktiv şüalanmadan mühafizə üzrə texniki təhlükəsizlik haqqında təlimat qanunvericilikdə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir. Radiasiya təhlükəsizliyi məsələləri üzrə dövlət standartları, tikinti norma və qaydaları, əməyin mühafizəsi qaydaları, sərəncam, təlimat metodiki və digər sənədlər səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən təsdiq edilir. onlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə ilə əlaqədar elmi-tədqiqat, təcrübi- konstruktor işləri, qurğuların tikilməsi, onlar üçün texnoloji avadanlığın layihələşdirilməsi və hazırlanması, radiasiya təhlükəsizliyi vasitələrinin, həmçinin radioaktiv maddələrin hasilatı, emalı (istehsalı), daşınması, nəqli, saxlanılması, istifadəsi, məhv edilməsi və basdırılması sahəsindəki işlər dövlət inhisarında olmaqla müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilir [ 17,18].
onlaşdırıcı şüa mənbələrinin istifadəsi ilə əlaqədar fəaliyyət göstərən müəssisələr və təşkilatlar radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün müntəzəm istehsalat nəzarəti keçirirlər. stehsalat nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydası hər bir müəssisə və ya təşkilat üçün onun işinin xüsusiyyət və şəraiti nəzərə alınmaqla təyin edilir və radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanları ilə razılaşdırılır. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində pozuntular aşkar edildikdə istehsalat nəzarətini həyata keçirən səlahiyyətli şəxslərin pozuntular aradan qaldırılanadək ionlaşdırıcı şüa mənbələri ilə aparılan işləri dayandırmaq hüququ vardır. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq ictimai birliklər radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələrdə və təşkilatlarda norma, qayda və normativlərin yerinə yetirilməsinə ictimai nəzarət etmək hüququna malikdir. Müvafiq icra hakimiyyəti orqanları ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə ilə ə laqədar fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlarda, habelə radiasiya nəzarəti aparılan ərazilərdə radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi tədbirlərini həyata keçirir, onların effektivliyinin qiymətləndirilməsi işini aparır. Radiasiya təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi aşağıdakılara əsasən həyata keçirilir: - ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsinin xüsusiyyəti və dərəcəsi; - radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsində norma, qayda və gigiyena tədbirlərinə əməl olunmasının təhlili; - radiasiya qəzasının ehtimalı və onun miqyası; - radiasiya qəzalarının qarşısının alınması və onun nəticələrinin ləğv edilməsinə hazırlıq; - ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən əhalinin ayrı-ayrı qruplarının məruz qaldıqları şüalanma dozalarının təhlili; - müəyyən olunmuş normadan artıq şüalanma dozasına məruz qalmış şə xslərin sayı. Ə razi, müəssisə və təşkilatların radioaktiv təhlükəsizliyə hazırlığının vəziyyəti hər il ərazi, müəssisə və təşkilatların radioloji-gigiyenik pasportlarında ə ks olunur. Ə razi, müəssisə və təşkilatların radioloji-gigiyenik pasportlarının forması və tərtib edilməsinin qaydası müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir.
onlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə ilə əlaqədar fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlar aşağıdakı tələbləri yerinə yetirməlidirlər: - radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə aid bu Qanunda və digər normativ hüquqi aktlarda müəyyən edilmiş tələblərə, normalara, qaydalara, normativlərə və təlimatlara əməl edilməsi; - radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində tədbirlərin planlaşdırılıb həyata keçirilməsi; - ionlaşdırıcı şüa mənbələri hesab edilən yeni (modernləşdirilmiş) istehsalat, texnoloji proses, məhsul, material və maddələrə dair insan sağlamlığı üçün radiasiya təhlükəsizliyi baxımından əsaslandırma işlərinin aparılması; - radioloji şərait üzrə müəssisə və təşkilatın ərazisində, otaqlarda və iş yerlərində, həmçinin radioaktiv maddələrin tullantıları üzərində radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə əlaqədar müntəzəm olaraq istehsalat nəzarətinin həyata keçirilməsi; - işçilərin (personalın) fərdi şüalanma dozalarına nəzarət və onların uçotu; - istehsalat nəzarəti xidməti mütəxəssislərinin, iş icraçılarının, daimi və ya müvəqqəti olaraq ionlaşdırıcı şüa mənbələri ilə işləyən digər şəxslərin attestasiyasının keçirilməsi; - işçilərin ilkin (işə qəbul olunarkən) və dövri (müntəzəm) tibbi müayinələrdən keçirilməsi; - işçilərin (personalın) iş yerində məruz qaldığı ionlaşdırıcı şüalanmanın səviyyəsi və onların aldıqları fərdi şüalanma dozaları haqqında onlara müntəzəm məlumat verilməsi; - radiasiya təhlükəsizliyi sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarına radiasiya təhlükəsizliyi üçün qorxu yaradan qəza şəraiti və texnoloji reqlament pozuntuları haqqında vaxtında məlumat verilməsi; - radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının qərar və sərəncamlarının, onların səlahiyyətli nümayəndələrinin müvafiq göstərişlərinin yerinə yetirilməsi; - radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində əhalinin hüquqlarının həyata keçirilməsinin təmin edilməsi; - radioaktiv şüa mənbələri ilə işləyən işçilərin vaxtaşırı radiasiya təhlükəsizlik texnikası qaydaları ilə tanış edilməsi. ş çilərin və əhalinin yaşayış və istehsalat binalarında radon, onun parçalanma məhsulları, habelə digər təbii radionuklidlərin yaratdığı şüalanma normativlərlə müəyyən olunmuş dozadan artıq olmamalıdır. Ə hali və işçilərin təbii radionuklidlərin təsirindən mühafizəsi məqsədilə aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir [ 8]: 1. qamma-şüalanmanın və torpaqdan ayrılan radonun səviyyəsini nəzərə almaqla binaların və qurğuların tikilməsi üçün zərərsiz (təhlükəsiz) torpaq sahələrinin ayrılması; 2. radonun binaya daxil olmasının qarşısının alınması tədbirləri nəzərə alınmaqla bina və qurğuların layihələşdirilməsi və tikilməsi; 3. yaşayış bina və sənaye (istehsal) qurğularının istismara qəbul edilməsi zamanı binaların daxilindəki havada radonun, təbii radionuklidlərdən və digər
radioaktiv maddələrdən qamma-şüalanmanın dozasının intensivliyinin nəzərə alınması, tikinti materiallarında radiasiya təhlükəsizliyi üzrə istehsalat nəzarətinin keçirilməsi; 4. bina və qurğuların istismarı zamanı otaqlarda radonun və təbii radionuklidlərdə qamma və digər radioaktiv şüalanmanın səviyyəsinin nəzərə alınması. Bina və qurğularda təbii radionuklidlər, qamma-şüalanmanın və radonun miqdarının normativlərə uyğun olmadığı halda bu bina və qurğunun istifadə məqsədi dəyişdirilir. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi tələblərinə cavab verməyən tikinti materialları və məmulatlarından istifadə etmək qadağan edilir. Ə rzaq, qida məhsulları, onlar üçün xammallar, içməli su, onların emalı, istehsalı, saxlanması, daşınması, satışı (paylanması) və istifadəsi zamanı onlarla təmasda olan material və məmulatlar radiasiya təhlükəsizliyi tələblərinə cavab verməli və bu qanuna uyğun olaraq istehsalat nəzarətində olmalıdır. Radiasiya təhlükəsizliyi normalarına cavab verməyən sənaye və ərzaq məhsullarının ölkəyə gətirilməsinə yol verilmir. Ə hali (xəstələr) tibbi rentgen-radioloji müayinədən keçirilən zaman qoruyucu vasitələrdən istifadə olunmalıdır. Ə halinin tibbi rentgen-radioloji müayinəsindən keçirilməsi zamanı şüalanma dozaları radiasiya təhlükəsizliyi sahəsindəki qayda, norma və normativlərə uyğun olmalıdır. Tibbi rentgen-radioloji müayinəsi və müalicəsi zamanı xəstənin tələbi ilə ona göstərilən və ya aldığı şüalanma dozası və şüalanmanın mümkün nəticəsi barədə tam məlumat verilməlidir. Epidemioloji nöqteyi-nəzərdən təhlükəli xəstəliklərin aşkar edilməsi məqsədilə aparılan profilaktiki müayinələr, habelə rentgen müayinəsi yeganə diaqnostik vasitə olduğu hallar istisna olmaqla xəstə tibbi rentgen-radioloji müayinəsindən keçməkdən imtina edə bilər [ 17]. Ə halinin ionlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə, tibbi rentgen-radioloji müayinə zamanı aldığı, habelə təbii radiasiya fonu və ya texnogen təsirlə dəyişilmiş radiasiya fonu ilə yaranan fərdi şüalanma dozalarının uçotu və ona nəzarət müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyənləşdirdiyi qaydada aparılır.
|