AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1980-1992 xracata əsaslanan iqtisadi artım, liberal siyas ət, xarici ticar ətd ə s ərb əstl əşm ə, öz
- Xarici ticar ət k əsiri/ÜDM
- - Türkiy ənin dünya iqtisadiyyatındakı yeri v ə iqtisadi h əd əfl əri
- § 15.5. Dünya sosializm sisteminin süqutu: keçid iqtisadiyyatlı ölk əl ər qrupu
- §15.5.1. Keçid dövrünün konseptual m əzmunu
|
§15.4. Türkiyə iqtisadiyyatı qloballaşma dövründə
24 yanvar 1980-ci ildə qəbul edilmiş Stabilləşdirmə Qərarları Türkiyənin dünyaya inteqrasiyasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu dövrdə Türkiyənin idxalatında mühüm əhəmiyyət kəsb edən neftin qiymətinin yüksəlməsi valyuta ehtiyacını əhəmiyyətli şəkildə artırmışdır. Problemli situasiyadan qurtarmaq üçün yeni xarici mənbələr axtarışına başlayan Türkiyə Dünya Bankı, BVF-nun iqtisadiyyatda ciddi struktur dəyişiklikləri tələbilə üzləşmişdir. Nəticədə, 1980-ci ildə bu struktur dəyişikliklərini də özündə ehtiva “24 Yanvar Qərarları” həyata keçirilməyə başlanmışdır. Bu qərarların əsas hədəfləri tədiyyə balansının yaxşılaşdırılması, inflyasiyanın cilovlanması, səmərəli resurs bölgüsünə imkan verən qiymət sisteminin formalaşdırılması və effektiv xarici borc sisteminə nail olunmasıdır. Bütün bu hədəflərə nail olmaq məqsədilə, dövlət büdcəsi kəsirinin ortadan qaldırılması, qiymətlərin tənzimlənməsi, xarici ticarətdəki məhdudiyyətlər kimi bazar sisteminə mənfi təsir göstərən müdaxilələrin ləğvi və əməkhaqqı artımlarına limitlər qoyulması kimi vasitələrdən istifadə edilmişdir. Həmçinin, dövlət müəssisələrinin rasionallaşdırılması, xarici
ticarətin və
maliyə sektorunun liberallaşdırılması ilə vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması kimi tədbirlər də nəzərdə tutulmuşdur.
192
Unctad, World Investment Report, 2005, N.Y. and Geneva, 2005. annex Tables A. 1.2., A.1.3. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
402
Cədvəl 15.8 Türkiyə Respublikasında həyata keçirilən iqtisadi siyasətin əsas mərhələləri Mənbə: Mahfi Eğilmez, Makroekonomi: Türkiyeden Örneklerle, Birinci Basım, Remzi Kitabevi, stanbul, Kasım 2009, s.28.
lk növbədə, inflyasiya, iqtisadi tənəzzül, valyuta çatışmazlığı kimi iqtisadi problemləri həll etmək məqsədi daşıyan bu tədbirlərin digər mühüm bir məqsədi də BVF, Dünya Bankı, Ə T kimi beynəlxalq qurumların təzyiqini azaltmaq və xarici maliyyələşdirmə mənbələrindən faydalanmaq olmuşdur. Bu baxımdan, yenidən liberalizmə keçid və azad bazar iqtisadiyyatının tam gücü ilə çalışa bilməsi, dünyaya inteqrasiya ilə birlikdə ixracata əsaslanan sənayeləşmə strategiyası üçün zəruri sosial- iqtisadi və siyasi mühit yaradılmağa başlanmışdır. Beləliklə, 1980-ci illərin birinci yarısından başlayaraq sənayeləşmə modelini ixracata əsaslanan sənayeləşməyə çevirən Türkiyə, tədricən sərbəst faiz, qiymət və valyuta sisteminə keçməyə başlamışdır. 1990-cı illərdə kapitalın hərəkətinin sərbəstləşdirilməsi ilə bu yeni liberal siyasət pik nöqtəsinə yüksəlmişdir.
1984-1989-cu illər arası dövrdə Türkiyə iqtisadiyyatı iqtisadi artım dövrü yaşamışdır. Bu dövrdə Qərb iqtisadiyyatlarında meydana gələn canlanma, Türkiyənin həyata keçirdiyi ixracata əsaslanan iqtisadi artım 1980-1992 xracata əsaslanan iqtisadi artım, liberal siyasət, xarici ticarətdə sərbəstləşmə, özəlləşdirmə, iqtisadiyyatda dövlət bölməsinin xüsusi çəkisinin azaldılması, dövlətin borclanma əsasında aliyyələşdirilməsi 1993-1994 qtisadi böhran və devalvasiya 1994-1999 Qeyri-müəyyən siyasətlər, Avropa Birliyi ilə gömrük ittifaqına qoşulma 2000-2002 qtisadi böhran dövrü, BVF ilə ortaq siyasətlərin həyata keçirilməsi 2003-2008 Liberal siyasət, özəlləşdirmə, xarici kapitalın ölkəyə daxil olması, Avropa Birliyi ilə müzakirə dövrü və Birliyə uyğunlaşma prosesinə başlanması 2008 Qlobal iqtisadi böhran dövrü Dünya iqtisadiyyatının tarixi
403
strategiyası ilə də üst-üstə düşərək potensialın artmasına səbəb olmuş və Türkiyə iqtisadi artım prosesinə girmişdir. 1990-cı illərdə dünyada baş verən iki mühüm hadisə - ran- raq müharibəsinin başa çatması və Körfəz müharibəsi – Türkiyə iqtisadiyatına birbaşa təsir göstərmişdir. Bu iki hadisə nəticəsində Türkiyə iqtisadiyyatı iki başlıca bazarını itirmişdir. Bu hadisələrə paralel olaraq, dünya iqtisadiyyatında da bir durğunluq prosesinin başlanması Türkiyədə ixracatı azaltmış, büdcə kəsirləri inflyasiyanı artırmış, kurs siyasəti və digər amillər iqtisadiyyatı 1994-cü il böhranına yuvarlamışdır. 1994-cü il böhranı həmin ilin aprel ayında Türkiyə iqtisadi tarixinə “5 Aprel Qərarları” kimi daxil olan tədbirlərin alınmasını zəruri etmişdir. Həmin tədbirlər çərçivəsində tətbiq edilən proqram, sərt maliyyə və monetar siyasətə əsaslanan ortodoks, əməkhaqqı artımlarının büdcə ödəmələrilə məhdudlaşdırıldığı, dövlət müəssisələri məhsullarının qiymətlərinin əvvəlcə artırılıb 6 ay sabit saxlanıldığı heteredoks siyasətləri özündə birləşdirən qarışıq bir struktura malik olmuşdur. Ancaq qısa müddət sonra ölkədə yaranan siyasi problemlər proqramın icrasını ləngitmiş və BVF da iqtisadiyatın uçuruma getdiyini göstərən bir hesabat hazırlayaraq ölkəni tərk etmişdir. 1996-1998-ci illər arasında qısamüddətli hökumətlər dövrünün davam etməsi qeyri-müəyyənliyi artırmış, orta və uzunmüddətli stabilləşdirmə proqramlarının tətbiqi mümkün olmamış, icra edilən tədbirlər isə birdəfəlik mənbə axtarışı kimi qısamüddətli xarakter daşımışdır. 1995-ci ildə başlayan sürətli iqtisadi artım meyli 1998-ci ilin aprel ayına qədər davam etmiş, ancaq həm ölkədaxilindəki siyasi sabitsizlik, həm də Cənubi-Şərqi Asiyada və daha sonra Rusiya Federasiyasındakı maliyyə böhranı səbəbilə sona çatmışdır. 1999-cu ildə yeni qurulan kaolisiya hökuməti iqtisadiyyatdakı bu mənfi gedişatın qarşısını almaq və xarici maliyyə mənbəyi tapmaq məqsədilə BVF ilə saziş imzalamağa məcbur olmuşdur. Ancaq imzalanan bu saziş, yeni bir prosesin başladılması formasında deyil, daha əvvəl başlayan stand-bu axtarışların davamı və nəticəsi xarakteri daşımışdır. Bütün bu hadisələrin fonunda bu dövrün Türkiyə iqtisadiyyatı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyan cəhətlərindən biri, 1996-cı ildən Avropa Birliyi ilə Gömrük ttifaqı qurması və 1999-cu il Helsinki Zirvə Toplantısı ilə Avropa Birliy üzvlüyünə namizəd ölkə statusu qazanmasıdır. 2000-ci illərin əvvəllərində iki dəfə böhran yaşamasına baxmayaraq, Türkiyə azad bazara əsaslanan iqtisadi modeli ilə öz
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
404
inkişafını davam etdirmişdir. 2002-2007-ci illər arasında, yəni dünya iqtisadi böhranına qədər Türkiyə iqtisadiyyatı ciddi bir inkişaf dinamizmi qazanmışdır ki, bunun da əsas səbəbləri aşağıdakılardır: ● Dünya iqtisadi konyukturasının yüksəlişdə olması və milli iqtisadiyyatların investorlar üçün cəlbediciliyinin artması, ●Konyuktura yüksəlişinin doğurduğu likvidlik bolluğu; ●Likvidlik bolluğunun risq qorxusunu azaltması və risqə getmək meyilini artırması; ●Kapitalın miqrasiyasının dünya boyunca sərbəstləşdirilməsi; ●2001-ci il böhranı sonrasında bank sektorunun struktur modernləşdirilməsi və zəif tərəflərinin aradan qaldırılması; ●Türkiyənin Avropa Birliyi ilə tamhüquqlu üzvlük müzakirələrinə başlaması. Bu dövrün əsas diqqəti çəkən xüsusiyyəti Türkiyənin Avropa Birliyinə üzvülük yolunda 2005-ci ildən müzakirələrə başlamasıdır. BVF ilə birlikdə icra edilən hökumət proqramlarının artıq 2009-cu ildə yekunlaşmış, azad bazara üstünlük verən qarışıq iqtisadiyyat modeli tətbiq edilir - Türkiyə iqtisadiyyatının inkişaf trendinin ümumi qiymətləndirilməsi Bütün bu illər ərzində Türkiyədə demokratiya 27 may 1960, 12 mart 1971 və 12 sentyabr 1980-ci illərdə olmaqla, 3 dəfə “qırılma” nöqtəsindən keçmiş və hərbi idarəetmə mülki idarəetməni əvəz etmişdir. Təbii ki, hər bir hərbi müdaxilənin də arxasında müxtəlif sosial, siyasi və iqtisadi səbəblər dayanırdı (cədvəl 15.10) Türkiyə iqtisadiyyatının 1923-cü ildən bu günə keçdiyi inkişaf dinamikasını aşağıdakı cədvəldən görmək olar(cədvəl 15.9).
Ə
llər qtisadi artım nflyasiya Büdcə kəsiri/ÜDM Xarici ticarət kəsiri/ÜDM 1923-1929 9,4 -
-3,8 1930-1939 6,0 -
0,7 1940-1949 -0,9 27,4
0,7 0,5
1950-1959 7,0
8,8 -0,5
-1,8 1960-1969 5,7 5,0
-0,7 -2,2
1970-1979 5,9
25,7 -1,2
-4,3 1980-1989 4,0 50,2
-2,7 -5,3
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
405
1990-1999 3,9
71,2 -6,2
-7,6 2000-2008 6,0 27,0
-6,1 -5,9
Mənbə: Türkiyə statistik Kurumu, www.tuik.gov.tr
respublikanın qurulduğu ilk illərdir. Həmin illər üçün inflyasiya göstəricilərini əldə etmək mümkün olmasa da, digər göstəricilərin kifayət qədər uğurlu olduğu müşahidə edilir. Cəmiyyətin Qurtuluş müharibəsindən qalib çıxmasının yaratdığı ruhyüksəkliyinin rolunu danmaq mümkün deyildir. Türkiyə Respublikasının elan olunduğu 1923-cü ildə ÜDM 570 milyon dollar, adambaşına düşən ÜDM də 47,5 dollar təşkil etmişdir. 1980-ci illər ÜDM-nin artımı baxımından dönüş nöqtəsi olmuşdur. Eyni sıçrama bir də 2000-cı illərdə baş vermişdir. Ancaq buradakı sürətli artımın əsas səbəblərindən birinin də ÜDM hesablamalarında baza ili və hesablama metodlarının dəyişdirilməsidir. Həmçinin, hər iki dövrdə sürətli iqtisadi artımın böhrandan sonrakı dövrə təsadüf etməsi diqqəti cəlb edir (cədvəl 15.10).
1923
570 47,5
1930 746
51 1940
1742 98
1950 3462
167 1960
9866 359
1970 19029
539 1980
68391 1540
1990 152001
2682 2000
265384 3500
2005 481497
7000 2006
526429 7500
2007 658786
9333 2008
746430 10436
Mənbə: Türkiyə statistik Kurumu, www.tuik.gov.tr
Türkiyə iqtisadiyyatının 1923-cü ildən bu günə qədər olan inkişaf prosesində ilk transformasiyanın əhali ilə bağlı olduğu aydın şəkildə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
406
görünməkdədir. 1923-cü ildə Türkiyə əhalisi 13,6 milyon nəfər olduğu halda, 2008-ci ildə 72 milyona yüksəlmiş, başqa sözlə 5 dəfədən çox artmışdır. 1923-cü ildə əhalinin 25%-i şəhərlərdə, 75%-i kəndlərdə yaşadığı halda, 2008-ci ildə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 66% və 34% formasında dəyişmişdir.
Türkiyə iqtisadiyyatının transformasiya prosesi (1923-2008)
www.tuik.gov.tr
qtisadiyyatda sonrakı ikinci uğurlu dövr 1950-1959-cu illər arasına təsadüf edir. Bu da yenə müharibə dövrünün, II Dünya müharibəsinin ardından gələn sıçrayışı göstərir. Türkiyə müharibəyə girməsə də, onun çətinliklərini çəkən ölkələrdən biri olmuşdur. Müharibədən sonra Demokrat Partiyanın iqtidara gəlməsilə birlikdə liberal siyasətə keçən Türkiyədə iqtisadi artım dövrü başlamışdır. Türkiyə iqtisadiyyatının bu onillik inkişaf dövrləri ərzində ən uğursuz mərhələsi 1990-1999-cu illər olmuşdur. Bu dövrdə iqtisadi artım aşağı düşmüş, inflyasiya, büdcə kəsiri və xarici ticarət kəsiri rekord səviyyəyə yüksəlmişdir. Araşdırılan dövr (1923-2008) ərzində ÜDM-nin həcmi 1300 dəfədən çox, adambaşına düşən ÜDM-nin həcmi isə 220 dəfə, ixracat 2800 dəfə, idxalat isə 2230 dəfə artmışdır. Cədvəl 15.11-dən göründüyü kimi, iqtisadiyyatın strukturunda da ciddi artım baş vermiş və ölkə bu müddət ərzində aqrar sektorun üstün olduğu bir iqtisadi strukturdan xidmətlər və sənayenin üstün olduğu bir iqtisadi struktura keçmişdir. Göstəricilər 1923 2002 2008 Əhali:
Kənd əhalisi Şəhər əhalisi 13,6 mln. 75%
25% 70 mln.
35% 65%
72 mln. 34%
66% ÜDM
570 mln. $ 231 mlrd. $ 746,4 mlrd. $ Adambaşına ÜDM 47,5 $ 3350 $
10436 $ xracat
51 mln. $ 39 mlrd. $ 140,8 mlrd. $ dxalat
87 mln. $ 48 mlrd. $ 193,7 mlrd. $ Aqrar sektor / ÜDM 43% 13%
10% Sənaye sektoru / ÜDM 11% 27%
30% Xidmətlər sektoru / ÜDM 46% 60%
60% Dünya iqtisadiyyatının tarixi
407
- Türkiyənin dünya iqtisadiyyatındakı yeri və iqtisadi hədəfləri 87 ildir ki, dünyada var olan və bütün çətinliklərə baxmayaraq inkişaf edən Türkiyə Respublikası bu gün demokratik, dünyəvi, sosial və hüquqi bir dövlətdir. Türkiyənin artıq 750 milyard dollara çatmış ÜDM göstəricisini nəzərə aldıqda isə dünyanın 17-ci, Avropanın 7-cı, bölgənin isə, Rusiya nəzərə alınmasa, 1-ci böyük iqtisadiyyatına malik bir ölkə olduğunu və G-20 ölkələri arasında yer aldığını görürük. Türkiyə xarici ticarət dövriyyəsinə görə də dünya iqtisadiyyatında mühüm rola malikdir. Belə ki, bu göstəriciyə görə hazırda dünyanın 19- cu, Avropanın 9-cu, bölgənin isə, yenə Rusiya nəzərə alınmasa, 1-ci iqtisadiyyatıdır. Türkiyə iqtisadiyyatının sektorlar baxımından dünyada mühüm yeri vardır. Xüsusilə, dünyanın ən çox turist cəlb edən ilk 10 ölkəsi arasında olması, ən böyük inşaat şirkətlərinə sahiblik baxımından dünyanın 3-cü ölkəsi, avtomobil istehsalına görə isə Avropanın 6-cı ölkəsi olması diqqəti cəlb edir. Bütün bu göstəricilərlə yanaşı, bu gün Türkiyə dövlətinin iqtisadi strategiyasında əsas uzunmüddətli hədəflərin respublikanın 100 yaşının tamam olduğu 2023-cü ilə fokuslandığını görürük. Türkiyə Respublikası Baş Nazirliyinin Dövlət Planlaşdırma Müstəşarlığının hazırladığı “Uzunmüddətli nkişaf Strategiyası (2001-2023) və VIII Beşillik nkişaf
)” adlı sənəddə əks olunan bu hədəflər aşağıdakılardan ibarətdir: 1)
2023-cü ildə ölkənin informasiya cəmiyyətinə tam şəkildə keçidinin təmin edilməsi və cəmiyyətin həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi; 2)
2023-cü ildə 1,9 trilyon dollarlıq ÜDM istehsalı səviyyəsinə nail olmaqla, ölkənin dünyanın ilk 10 böyük iqtisadiyyatı sırasına daxil edilməsi; 3)
sənayenin 30, xidmətin isə 65%-lik bir paya sahib olmasını təmin etmək; 4)
5)
2023-cü ildə şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin 90%-ə çatdırılması; 6)
2023-cü ildə təhsil səviyyəsinin ibtidai və orta məktəbdə 100%-ə, ali təhsildə isə 50%-ə çatdırılması. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
408
§ 15.5. Dünya sosializm sisteminin süqutu: keçid iqtisadiyyatlı ölkələr qrupu
Hələ 1960-cı illərdə sosialist təsərrüfat sistemi çərçivəsində formalaşan sosial-iqtisadi sistem və onun təsərrüfat mexanizminin elmi- texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən fəal şəkildə yararlanan və dünya iqtisadiyyatı ilə sıx qarşılıqlı bağlılıqda olan effektiv iqtisadiyyat yaratmaq imkanlarının olmadığı üzə çıxmışdı. Əksər sosialist ölkələri üçün iqtisadi artımın ləngiməsi, elmtutumlu istehsalat sferasında gerilik, maliyyə sisteminin yarıtmazlığı, xarici dövlət borcunun artımı, həyat səviyyəsinin aşağı olması xarakterik hallar sırasında idi. 1970-1980-ci illərdə istehsalın intensivləşdirilməsi üzrə həyata keçirilən tədbirlər müvəffəqiyyətsiz olmuş, sosial-siyasi və milli sferalarda ziddiyyətlər kifayətqədər kəskinləşmişdir. Eyni proseslər SSR -də də təzahür edir. M.Qorbaçov hökumətinin 1985-ci ildə tətbiq etdiyi “sosial-iqtisadi inkişafın sürətlənməsi” strategiyası cəmi iki il sonra – 1987-ci ildə “aşkarlıq”, “yenidənqurma” və “demokratiya” ilə əvəzləndi. Qapalı, totalitar sistemə xas olmayan və mahiyyətcə yabancı element kimi çıxış edən dəyərlərin dövriyyəyə buraxılması SSR -nin süqutu ilə nəticələndi. mperiyanın dağılmasında milli-azadlıq hərəkatları da mühüm rol oynamışdır. 1990-cı ildən başlayaraq postsosialist ölkələri birmənalı olaraq qərb demokratiyası, dövlət sektorunun özəlləşdirilməsi, iqtisadi proseslərin dövlət tənzimlənməsinin minimum səviyyəyə endirilməsi, özəl sahibkarlığı stimullaşdırmaq vasitəsilə bazar münasibətlərinə doğru kurs götürdü. Başqa sözlə, postsosialist ölkələri keçid dövrünə qədəm qoydu. Keçid dövrünün başlanğıcı, həm sabiq SSR , həm də Şərqi Avropanın əksər postsosialist ölkələri üçün dərin sosial-iqtisadi böhranla müşayət olunurdu. Eyni zamanda, Şərqi Avropada böhran prosesi daha qısa zaman kəsiyində aradan qaldırılmışdı. Belə ki, 1990-1992-ci illər ərzində ÜDM göstəricisi üzrə azalma Bolqarıstanda 2 dəfə, Rumıniyada 30%, Macarıstan və Çexoslavakiyada 25%, Polşada 20% təşkil etmişdi. 1992- ci ilin ortalarından etibarən isə iqtisadi tənəzzülün dinamikasında stabilləşmə təmayülləri ortalığa çıxmağa başlandı. Ümum böhran struktur böhranı ilə əvəz olunmuş, innovasiyaların, istehlakçı tələbinin və həyat səviyyəsinin fəlakətli enişinin qarşısı alınmışdı. §15.5.1. Keçid dövrünün konseptual məzmunu Dünya iqtisadiyyatının tarixi
409
1990-cı illərin əvvələrindən başlayaraq sistem dəyişikliyi ilə əlaqədar formalaşan sosial-iqtisadi münasibətlər kompleks həm mahiyyət, həm də məzmunca «klassik» keçid dövrünün bütün spektrini özündə əks etdirirdi. lk baxışdan sırf xaotik təsir bağışlayan keçid prosesi, əslində dəqiq məntiqi ardıcıllıq və nizamla gedir. Eyni hadisəyə yanaşmada müxtəlifliyin, iqtisadi baxışlarda daban-dabana zidd olan mövqelərin meydana çıxması təbii olsa da, mahiyyət etibarilə həqiqətin düzgün dərk edilməsində müəyyən çaşqınlıq yaradır. «Bir ölçülü» yanaşmanın qəbuledilməzliyi mövqeyindən baxılarsa, onda açıq-aydın şəkildə görmək mümkündür ki, keçid dövrü öz mahiyyəti və proseslərin məntiqi gedişi baxımından yekcins deyildir. Əldə ediləcək nəticələr və funksional fəaliyyətin məzmun fərqliliyi nöqteyi-nəzərindən onun variant müxtəlifliyi mövcuddur. Belə ki, əvvəla, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatı keyfiyyətcə yeni mərhələyə-postindustrial dövrə, informasiya erasına qədəm qoymaqdadır; ikincisi, sırf sistem dəyişikliyi prizmasından sabiq sosialist ölkələrində kapitalizmdən sosializmə, bazardan mərkəzləş- dirilmiş iqtisadiyyata keçid artıq baş vermişdir. ndi isə əks proses, yəni mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid baş verir; üçüncüsü, əgər dünya ölkələrini bazar münasibətlərinin inkişaf səviyyəsinə görə təsnifləndirsək, onda inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı, inkişaf etməkdə olan bazar iqtisadiyyatı və formalaşmaqda olan bazar iqtisadiyyatı ölkələri kimi fərqləndirmək lazım gələcəkdir. Deməli, sondan bir mərhələ geriyə, formalaşma mərhələsindən inkişaf etmiş səviyyəyə çatma prosesi də, öz mahiyyəti etibarilə keçid dövrü kimi xarakterizə oluna bilər. Beləliklə, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid real bazarın özünün formalaşmasının ilk anlarından başlanan və ictimai həyatın bütün spektrini, o cümlədən, ümumibəşəri dəyərlərə münasibəti də ehtiva edən mürəkkəb, çoxlaylı və çoxşaxəli bir prosesdir. Keçid problemi ilə üzləşən ölkələrdə mövcud situasiyanın daha da kəskinləşməsi, məhz inkişaf etmiş ölkələrin bazar modelinə istiqamət götürmələri ilə bağlı olmuşdu. Əslində problemə yanaşmanın qeyd edilən variantda qoyuluşu qaçılmaz zərurətdir. Belə ki, təsərrüfat tipindən asılı olmayaraq müəyyən iqtisadi inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş ölkələrin təkamülçülüyün zəruriliyi nöqteyi-nəzərindən XIX əsrin «klassik» bazarına keçmələri qeyri-mümkündür. Sistem dəyişikliyi mahiyyətcə o deməkdir ki, əvvəlki təşkil və tən- zimlənmə ləğv edilir, əvvəlki qanunauyğunluqlar daha fəaliyyət
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
410
göstərmir və bu, keyfiyyətcə yeniləşmə prosesi ictimai həyatın bütün sferalarını əhatə etməklə kompleks səciyyə daşıyır. Real bazar-«mikroskopik» hadisələrin hökmranlığı deməkdir. Mikroiqtisadi proses yalnız «öz ünsürləri», yə’ni bazar subyektləri üçün sosial-iqtisadi sistem formalaşdırır. Əlbəttə, mikrohadisələrin makroiq- tisadi proseslərə təsiri son dərəcə güclüdür, amma məhz birincinin ifrat üstünlüyünün sosial həmrəyliyin aradan qaldırılmasına gətirib çıxardığı da şübhəsizdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz tezisin əməli əhəmiyyət daşıdığını aşağıdakı məntiqi sxemdən açıq-aydın şəkildə müşahidə etmək mümkündür (şəkil15.2).
Şə kil.15.2. Sistem dəyişikliyinin sadələşdirilmiş məntiqi sxemi
Sistem dəyişikliyinin gedişi dağılmış sistemin komponentləri arasında yenidən qruplaşmaların yaranması ilə müşahidə edilir ki, bu da əksər postsosialist ölkələri üçün ən ümumi səciyyə daşıyan xüsusiyyət ki- Систем дяйишиклийи Сосиал-сийаси сфера Игтисадиййат Абстракт сосиум Тоталитар систем Мяркязляшдирилмиш планлашдырма Милли «кимлийин» гайыдышы Вятяндаш cямиййяти Базар Кечид дюврцнцн йекуну Милли «кимлик» KEÇ D DÖVRÜ Dünya iqtisadiyyatının tarixi
411
mi qəbul edilə bilər. Konkret olaraq Azərbaycan Respublikasında keçid dövrünün inkişaf mərhələləri və onların xarakteri sırf xronoloji aspekti istisna etmək şərtilə, əksər keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün eyni məzmu- na malikdir (şəkil 15.3).
Şə
təkamülü
Статик та- разлыг Гейри-мцяййянлийин максимуму Реал базарын формалашмасы 2005-cи ил Кечид дюврцнцн инкишаф мярщяляляри Эюзлянилян мярщяля Цчцнcц мярщяля Икинcи мярщяля Биринcи мярщяля Намялумлуг Базара кечидин башланьыcы Хаос Систем дяйишик- лийиня башлама Мцcярряд- лик Сабит ната- разлыг Базарын фяалий- йятя башламасы Сечим вя гейри- сялислик Гейри-сабит таразлыг 1997-cи ил 1995-cи ил 1992-cи ил Тарихи Мярщялянин характери Мювcуд
ситуасийа Гейри-мцяййян- лийин нювц
|