AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 15.5.2. Keçid dövrü: Şərqi Avropa və sabiq SSR respublikaları
Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, bazar münasibətlərinin milli şüurda qərarlaşması prosesinin tarixi baxımından keçid iqtisadiyyatlı ölkələr arasında əsaslı keyfiyyət fərqləri mövcuddur. Belə ki, sabiq SSR respublikaları ilə müqayisədə Şərqi Avropa ölkələri məhz bu nöqteyi- nəzərdən daha əlverişli start vəziyyətinə malik olmuşlar. Bütün digər amillərlə yanaşı, bazar davranışı, bazar düşüncə tərzi bu ölkələrin milli mentalitetinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmiş, eyni zamanda «xalq demokratiyası» formasında sosialist təsərrüfat tipinə keçərkən də, həmin ölkələrdə bazar münasibətləri yüksək səviyyədə bərqərar olmuşdur. Digər tərəfdən, bazara keçidin mahiyyətcə-bazarı qurmaq, yaratmaq demək olduğunu nəzərə alsaq, onda bazar münasibətlərinin intişarı ilə bahəm infrastrukturanın inkişafının da necə əhəmiyyətli rol oynadığını görə bilərik. Bu sferada da, Şərqi Avropa ölkələri öndə olmuşlar. Ümumiyyətlə, müqayisə apardığımız iki qrup ölkələr arasında iqtisadi inkişafın səviyyəsi baxımından da əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur. Cədvəl 15.12-də verilmiş məlumatlardan göründüyü kimi, hər iki ölkə qrupu mahiyyətcə eyni islahatları aparmasına baxmayaraq ÜDM-in dinamikası (1991-1998), inkişaf səviyyələri arasında kəskin təzadların mövcudluğundan xəbər verir. 1989-cu illə müqayisədə də eyni vəziyyət müşahidə olunur. Məsələn, qeyd etdiyimiz dövrlə müqayisədə ÜDM-in mütləq həcmi Şərqi Avropa ölkələrində orta hesabla 12-15% azaldığı halda keçmiş sovet respublikalarında bu göstərici təxminən 45% civarında aşağı düşmüşdür. Bir sıra respublikalarda azalma daha böyük və kəskin şəkildə baş vermişdir. Belə ki, Azərbaycanda ÜDM-in həcmi 1989-cu il səviyyəsinin 37,3%-nə; Gürcüstanda 19,5%-nə; Moldovada 35%-nə; Tacikistanda 33,2%-nə və s. bərabər olmuşdur. Hər iki ölkə qrupunun əsas makroiqtisadi göstəricilər bazasında apardığımız müqayisəli təhlil də kəskin disproporsiyaların mövcudluğunu bir daha təsdiq edir.
Cədvəl 15.12 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
413
Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə ÜDM-un dinamikası (1991-1998)
Göstəricilər Ölçü
199
1
1995 1998
1998/1991-ə nisbətən
vahidi
+,- % I.Müstəqil Dövlətlər Birliyi: a)ÜDM-in mütləq həcmi mln.
dol. 151
8
930, 9 899,0
-619,0 -40,8
b)QMM-də xüsusi çəkisi % 5,06 2,77 2,35
- -2,71
c)Adambaşına ÜDM dol.
537 4 3265 3196 -2178,0
-40,6 II. Øÿðãè Àâðîïà þëêÿëəri: a)ÜDM-un mütləq həc- mi
mln. dol.
511 529,
5 612,9
+101,9 +19,9
b)QMM-də xüsusi çəkisi % 1,7 1,57 1,61
- -0,09
c)Adambaşına ÜDM dol.
622 0 6363 7430 +1210,0
+19,4
Göründüyü kimi, Şərqi Avropa ölkələri ilə müqayisədə real məzmunlu münasibətlər sisteminin tarixi-təkamül prosesində formalaşmaması keçid dövründə sabiq SSR respublikaları üçün əsas problemlərdən birinə çevrilmişdir. Cə dvəl 15.13 Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin islahatların ilkin strategiyasına görə tipologiyası “Böyük
sıçrayış” strategiyası “Sabit tərəqqi” strategiyası Yarımçıq qalmış “Böyük sıçrayış” strategiyası “Tədrici islahatlar” strategiyası “Məhdud islahatlar” strategiyası Estoniya Latviya Litva
Çexiya Polşa
Slovakiya Macarıstan Sloveniya Xorvatiya Albaniya Bolqarıstan Makedoniya Qırğızıstan Rusiya
Ermənistan Gürcüstan Qazaxıstan Ukrayna
Tacikistan Rumıniya Belorus Özbəkistan Türkmənistan
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
414
Mənbə: Ramiz Mehdiyev. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. Bakı: Şərq-Qərb 2008.- S.66
Təhlil göstərir ki, sistem dəyişikliyinin doğurduğu problemlər əksər ölkələr üçün yekcins mahiyyət daşısa da, start vəziyyətindəki fərqlilik həm real məzmunlu bazar münasibətlərinin təşəkkülü, həm də iqtisadi artımda rəvanlığa nail olma imkanları baxımından kəskin natarazlıq formalaşdırmışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının cəlb edildiyi müharibə nəticəsində ərazisinin 20% işğal olunmuş, 1 milyondan çox əhali qaçqın düşmüşdür. 1 mln. hektar yararlı torpaq sahəsi işğal altındadır. 7000-dən çox kənd təsərrüfatı, sənaye və digər müəssisələr dağıdılmışdır. Müqayisə üçün deyək ki, bu müəssisələr ölkənin taxıl hasilatının 24%-ni, şərab istehsalının 41%-ni, kartofun 46%-ni, ət məhsullarının 18%-ni, süd məhsullarının 34%-ni verirdi 193 . Təxmini hesablamalara görə, ölkəyə dəyən zərər 70 mlrd. dollardan çoxdur. Ərazisində müharibə gedən keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin bəzilərində, o cümlədən Yuqoslaviya, Tacikistan və s.-də oxşar proseslər müşahidə edilməkdədir.
Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə ümumiqtisadi situasiyanın müqayisəli xarakteristikası (əvvəlki ilə nisbətən, %)
İllər
ÜDM-in dinamikası Sənaye istehsalı İnflyasiya İşsizliyin səviyyəsi 1 2 3 4 5 A z ə r b a y c a n 1991
-0,7 -5,4
111,5 0,14
1995 -22,0
-21,4 411,5
14,9 1998
+10,0 +2,2
5,4 8,3
U k r a y n a 1991
-16,8 -8,0
2100 16,4
1995 -11,8
-13,0 280
16,2 1998
-3,2 -1,8
17 15,4
193
Азярбайcан Республикасында инсан инкишафы щаггында щесабат-1998. БМТ; Инкишаф Програмы; Бакы, 1998.- С. 65.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
415
B e l a r u s 1991
-1 -1
194 20,8
1995 -10
-12 809
18,4 1998
+10 +18
164 18,0
Q a z a x ı s t a n 1991 -13
-12,4 2567
18,9 1995
-0,9 -16,6
60,0 18,0
1998 +2,0
+4,0 11,2
16,4 R u s i y a 1991 -12,5
-8,5 100,0
3,1 1995
-4,2 -3,0
230,0 3,2
1998 +0,2
-0,1 580,0
10,2 E s t o n i y a 1991 +10,0
-7 210,6
6,4 1995
+2,9 -52
26,5 6,0
1998 +3,8
-4,3 12,5
5,8 L a t v i y a 1991 -10,4
-1,0 124
9,2 1995
-1,64 -62,0
30 10,4
1998 +4,0
-61,0 7 8,6 L i t v a 1991
-13,1 +17,9
224,7 7,9
1995 +3,0
+0,9 35,5
7,0 1998
+5,0 +5,4
8,4 6,5
E r m ə n i s t a n 1991
-8,8 -12,9
140,0 15,4
1995 +6,9
-5,4 175,5
14,9 1998
+9,2 +0,2
18,7 15,0
G ü r c ü s t a n 1991
-20,1 -18,4
78,7 12,4
1995 +2,4
-6,5 177,6
12,1 1998
+3,6 +0,1
28,0 11,8
Q ı r ğ ı z ı s t a n 1991
-4,2 -3,9
113,9 13,0
1995 -5,4
-4,0 42,9
14,2 1998
+3,1 -0,2
35,1 14,0
T a c i k i s t a n Dünya iqtisadiyyatının tarixi
416
1991 -8,4
-18,0 112,9
18,4 1995
-12,4 -15,6
682,1 18,2
1998 -7,6
-10,0 376,9
17,9 T ü r k m ə n i s t a n 1991 -4,7
-3,9 112,4
16,2 1995
-16,0 -12,6
2714,0 17,5
1998 m/y
m/y m/y
m/y Ö z b ə k i s t a n 1991 -0,5
-2,6 94,0
13,4 1995
-1,2 -2,0
376,7 14,0
1998 m/y
m/y m/y
m/y B o l q a r ı s t a n 1991 -11,7
-8,9 190
12,5 1995
+1,5 +6,0
80 12,0
1998 +4,6
+5,8 60
11,0 Ç e x i y a 1991 -14,2
-21,8 56,6
3,2 1995
+4,0 +9,2
10,0 3,5
1998 +1,2
+3,0 8,5
3,5 S l o v a k i y a 1991 -11,2
-6,4 120
18,2 1995
+1,9 +2,0
15,0 16,0
1998 +6,8
+4,9 14,5
12,8 M a c a r ı s t a n 1991 -11,9
-5,0 220
14,9 1995
+1,0 +4,0
27,0 11,0
1998 +3,1
+6,5 19,0
10,5 P o l ş a 1991 -7,0
+8,0 70,3
14,5 1995
+5,0 +9,0
27,8 17,0
1998 +6,7
+11,0 14,9
16,0 R u m ı n i y a 1991 -13,7
-8,9 320
14,9 1995
+2,0 +2,0
50,0 12,0
1998 -2,2
-1,9 80,0
6,1 Y u q o s l a v i y a 1991 -11,2
-9,0 580
18,5 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
417
1995 +6,0
-2,5 430
18,7 1998
m/y m/y
m/y m/y
X o r v a t i y a 1991
-14,4 -11,4
470 16,5
1995 +1,7
-3,9 380
16,9 1998
+5,5 +1,2
90 15,8
M a k e d o n i y a 1991
-12,1 -10,0
690 19,5
1995 -2,9
-5,4 340
19,6 1998
m/y m/y
m/y m/y
S l o v e n i y a 1991
-8,1 -5,4
280 18,7
1995 +3,9
+2,8 85
16,4 1998
+4,8 +6,6
15 13,5
Göründüyü kimi, real bazarın formalaşması prosesində Azərbaycan Respublikası əlahiddə situasiya ilə rastlaşmışdır ki, bu da bütövlükdə sistem dəyişikliyinin gedişində böyük maneələr meydana çıxarır. Məhz bu aspektdən yanaşdıqda ölkənin qarşısında duran problemlər kompleksinin həllinin hər hansı bir hazır reseptinin olmadığı üzə çıxır. Hal-hazırda keçmiş sosialist ölkələrində milli spesifikaya uyğun olaraq bazar iqtisadiyyatının müxtəlif variantları formalaşmış yaxud formalaşmaqdadır.
§ 15.5.3. Azərbaycan: III Respublika iqtisadi inkişaf prosesində Müstəqilliyin əldə edilməsi ölkəmizin qarşısında diktaturadan demokratiyaya, komanda iqtisadiyyatından sərbəst bazar iqtisadiyyatına, iki əsrlik işğalçılıq tarixi olan imperiyanın bir hissəsindən milli dövlətə çevrilmək vəzifələrini qoydu. 194 Ramiz Mehdiyev
194 R.Mehdiyev. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. Bakı: Şərq-Qərb, 2008.- S. 9.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
418
SSRi-nin süqutu nəticəsində (1991-ci il) dövlət müstəqilliyi əldə etmiş Azərbaycan Respublikası beynəlxalq hüququn tam səlahiyyətli subyekti kimi beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil olmuşdu. mperiyanın süqutu sovet dövründə uzun onilliklər ərzində formalaşmış problemlər kompleksinə ümummilli səciyyəli yeni nüanslar da daxil etmiş, sosial-iqtisadi inkişaf sferasında onsuz da problematik olan vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Belə ki: - Əvvəla, Azərbaycan vahid SSR xalq təsərrüfatı kompleksinə həm texnoloji, həm də fəaliyyətin spesifikası mövqeyindən şaquli istiqamətdə inteqrasiya olunmuş, milli iqtisadiyyatın heç olmazsa avtonom statusda müstəqilliyi təmin edilməmişdir; Şaquli yönümlü inteqrasiya mahiyyət etibarilə bütövlük, tamlıq yaratmaqla yekunlaşır. Təzahür formalarından asılı olmayaraq şaquli inteqrasiya hər hansı bir səviyyədə altsistemin yalnız zahiri görüntüsünü formalaşdıra bilər. Əslində isə bu prosesə qoşulma nəticə etibarilə özgürlüyünü (ümummilli aspektdə) itirmə, “ərimə” deməkdir. Eyni
zamanda, “əriyən” hissələrin yenidən
müstəqilləşməsi, əvvəlki “bütövdən” ayrılması istənilən halda böyük itkilərlə müşahidə olunur. Eyni zamanda, həmin “əriyən” hissələrin tamamilə başqa bir müstəvidə, ümummilli səviyyədə determinoloji və funksional bağlılığının yaranması, sözügedən aspektdə yeni - milli “bütövlüyün” formalaşması prosesi də külli miqdarda vəsait tələb etməklə son dərəcə aramla gedir. - kincisi, uzun onilliklər ərzində formalaşmış inzibati-amirlik sistemi öz təbiəti etibarilə nəinki üfüqi əlaqələrin qarşılıqlı faydalılıq bazasında formalaşmasına imkan vermir, bazar mexanizmini “süni” məhdudiyyətlər kompleksinin köməyi ilə deformasiyaya uğradırdı, hətta bazar düşüncə tərzinə, bazar davranışına əsaslanmaqla milli iqtisadi təfəkkür və onunla bağlı olan hər şeyi “oyundan kənar” vəziyyətə salmışdı. - Üçüncüsü, siyasi müstəqilliyin əldə edilməsi sovet dövründən qalma problemlərin mexaniki həllinə deyil, daha böyük və həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin kompleks qoyuluşuna və onun ifrat dərəcədə aktuallaşmasına rəvac verdi. Bütün bunlar Ermənistanın təcavüzü nəticəsində yaranmış mürəkkəb geosiyasi fonda sosial-iqtisadi aspektdə ağır situasiyanın formalaşmasında heç də az əhəmiyyətli rol oynamamışdılar.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
419
Beləliklə, Azərbaycan qısa zaman çərçivəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən prosesləri paralel şəkildə aparmaq məcburiyyəti ilə üzləşmişdi: 1. Milli dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi; 2. Siyasi və milli müstəqilliyin, ərazi bütövlüyü və dövlət sərhədlərinin toxunulmazlığının təminatına nail olunması; 3. Demokratik prinsiplər əsasında hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu; 4. Bazar iqtisadiyyatına keçid; 5. Bazar prinsipləri əsasında milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması; 6. Geoiqtisadi məkana çıxış, Beynəlxalq Əmək Bölgüsü sistemində layiqli mövqe əldə edilməsi və s. Problemlərin sistemli xarakter daşıdığına, söhbətin sistem transformasiyasından getdiyinə baxmayaraq o vaxtkı siyasi rəhbərlik Qərbin istəklərinə uyğun olaraq (postsosialist ölkələrinin əksəriyyəti kimi) “şok terapiyasına” üstünlük vermişdi. “Şok terapiyasının” tətbiqi onsuz da ağır olan situasiyanı daha da gərginləşdirdi. Makroiqtisadi siyasətin kəskin dəyişməsi zəruriliyi sosialist təsərrüfat tipinin ləğvi, bazar iqtisadiyyatına keçidin zəruriliyi ilə şərtlənirdi. Lakin, 1991-1992-ci illərdə hakimiyyətdə olanlar liberal dəyərlərin qərarlaşması prizmasından ən problemli variantı seçdilər. Belə ki, məzmun eyniliyinə baxmayaraq həm nəticələrin effektivliyi, həm də zamanca fərqlənən 3 aspektli liberallaşdırma variantı mövcud idi: 1. Kortəbii liberallaşdırma; 2. Spontan liberallaşdırma; 3. Tənzimlənən liberallaşdırma: Proqram təminatı bazasında iqtisadiyyatın tədricən sərbəstləşdirilməsi. frat fərdiyyətçiliyin (ortodoksal liberalizmin əsas çıxış nöqtəsi) sosial “örtüyə” bürünməsi, onun sosium → fərd ayrılmazlığı prizmasından sosial yönümlüyünün qabardılması. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1992-ci ildən keçid prosesinə yanaşmada “kortəbii” liberallaşdırma üstünlük təşkil etməyə başlamışdı. Elə buradaca qeyd edək ki, “spontan” və “kortəbii” terminləri arasında mahiyyət eyniliyi yoxdur. Belə ki: - Spontan: prosesin kortəbii gedişini yox, sistemdaxili yeniləşmənin kənar müdaxiləsiz baş tutacağına olan inam, - “Kortəbii” isə mahiyyətcə xaotikliyi, idarəedilməzliyi özündə ehtiva edir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
420
“Kortəbii” liberallaşdırma ümummilli iqtisadi inkişaf prizmasında bir sıra fəsadların meydana çıxmasına səbəb oldu: 1. stehlak bazarında konyuktur nisbətlərin formalaşmasında xarici amillərin üstün mövqeyə keçməsi; 2. Xarici rəqabətin güclü pressinqi altında milli istehsalın dirçəldilməsi probleminin kəskinləşməsi; 3. “Ucuz” bazar → “baha” istehsal antinomiyasının meydana çıxması; 4. lkin kapital yığımının kriminallaşması; 5. Milli iqtisadi təfəkkürün formalaşmasında mənfi işarəli rol oynaması; 6. Ölkənin valyuta bazarında möhtəkir xarakterli əməliyyatların xüsusi çəkisinin yüksəlməsi; 7. qtisadi konyukturanın pisləşməsi; “hakimiyyətsizlik” sindromu kapitalın “qaçışına” rəvac verməsi və s. Bu qəbildən olanların sayını bir qədər də artırmaq mümkündür. Amma elə sadəcə olaraq sözügedən istiqamətlərin ümummilli iqtisadi inkişafda oynadığı rola nəzər salmaq kifayətdir ki, “kortəbii” liberallaşdırmanın doğurduğu fəsadların miqyasını bütün aydınlığı ilə təsəvvür edə biləsən. Sosial-iqtisadi situasiyanın qeyd edilən istiqamətlərdə kəskin pisləşməsi sistem böhranı ilə nəticələndi. 1990-1995-ci illər ölkə iqtisadiyyatının kəskin tənəzzül illəri kimi tarixdə qalmışdı. 1995-ci ildə ÜDM-in həcmi 1990-cı il səviyyəsinin 48%-ni, əsas sənaye məhsulları üzrə 30%-ni, metallurgiyada 8%-ni, maşınqayırma sənayesində 38%-i, kənd təsərrüfatı istehsalının 54%-ni və s. təşkil etmişdi. Bu dövr ərzində elektrik enerjisi istehsalı 1.3 dəfə, dəmir filizi 334 dəfə, polad boru istehsalı 49 dəfə, dərinlik nasosları 658 dəfə, mineral kübrə istehsalı 112 dəfə azalmış, bəzi istehsal sferaları isə (məs: ipək parça istehsalı) ümumiyyətlə dayanmışdır. Sosial sferada böyük problemlər yaranmışdı. 1990-1995-ci illər ərzində 500 min nəfər iş yerini itirmiş, işsizlərin ümumi sayı 1.5 mln. nəfəri ötüb keçmişdi. Eyni zamanda, 1992-ci ildə pul emissiyası 15.4 dəfə, 1993-1994-cü illərdə isə 74 dəfə artmışdır. ÜDM-in həcmcə aşağı düşdüyü şəraitdə izafi pul kütləsi 1993-1995-ci illərdə 20 dəfə yüksəlmişdir ki, bu da hiperinfliyasiyaya gətirib çıxarmışdı. Eyni zamanda, siyasi sabitlik kəskin şəkildə pozulmuş, speratizm meyilləri xeyli güclənmiş, ölkə
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
421
parçalanma və vətəndaş müharibəsi təhlükəsi ilə üzləşmişdir ki, bu da Azərbaycanın bir ölkə kimi məhv olması demək idi. Məhz belə bir məqamda xalqın təkidli tələbi ilə Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtmışdır (1993-cü il). Azərbaycanın iqtisadi inkişafında Heydər Əliyev dövrünü üç mərhələyə ayırmaq olar: 1. 1993-1995-ci illər: “Qurtuluş” dövrü. - Xaos və anarxiyanın aradan qaldırılması, - Separatizmin qarşısının alınması; - Azərbaycanın dövlət, həm də ölkə kimi dağılması prosesinin dayandırılması; - Unitar dövlətin yaranması; - Neft strategiyasının həyata keçirilməsi; - Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi dünya birliyinə təqdim olunması. Bu dövrdə ölkənin taleyində kardinal dönüş nöqtəsi olan “Əsrin kontraktının” imzalanması, Heydər Əliyevin neft strategiyası super iqtisadi güclərin Azərbaycanda konkret iqtisadi maraqlarının yaradılmasına və unitar dövlət quruculuğunun kifayətqədər sürətlənməsinə və yekun olaraq Azərbaycan xalqının məhv olma təhlükəsindən qurtuluşuna səbəb oldu. 2. 1995-2000-ci illər: “Stabilləşmə” dövrü - Ümummilli inkişaf strategiyasının formalaşdırılması; - qtisadi böhranın dayandırılması, stabilləşmə prosesinin başlanması; - Bazar iqtisadiyyatına keçidin başlanması; - Milli iqtisadiyyatın və sosial iqtisadi sistemin formalaşdırılması mərhələsinə keçid; - Milli iqtisadi inkişaf modelinin tətbiqi; - qtisadi demokratiyanın qərarlaşması yönümlü islahatların həyata keçirilməsi; - Gəlirlərin ədalətli bölgüsü və sosial ədalətin qərarlaşması yönümündə intensiv fəaliyyət. 3. 2000-2003-cü illər: “ nkişaf” dövrü. - Sistemli transformasiya paradiqmasının formalaşdırılması; - Bazar iqtisadiyyatına keçidə paralel olaraq hüquqi, demokratik dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun intensivləşməsi; - Sabitqədəmli iqtisadi artıma nail olunması; - Ölkənin geosiyasi və geoiqtisadi məkanda əsas vektorlarının müəyyənləşdirilməsi. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
422
Heydər Əliyevin tətbiq etdiyi islahatlar modeli tarixi baxımdan çox qısa zaman kəsiyində ölkənin sistem böhranından çıxışına və sabitqədəmli tərəqqinin əldə olunmasına gətirib çıxardı. Belə ki, 2003-cü ildə 1995-ci illə (sistemli islahatların başlandığı il) müqayisədə əksər makroiqtisadi göstəricilər və əhalinin həyat səviyyəsi artan xəttlə yüksəlmişdir. Müqayisə olunan dövr ərzində ÜDM 3.3 dəfə, sənaye istehsalı 2.8 dəfə, kənd təsərrüfatı istehsalı 2.3 dəfə, xarici ticarət dövriyyəsi 3.9 dəfə, dövlət büdcəsi 3.8 dəfə, əhalinin pul gəlirləri 4.3 dəfə, orta aylıq əməkhaqqı 6.2 dəfə və s. artmış, orta illik infliyasiya 511.8%-dən 2.2%-ə qədər azalmışdır. Aqrar sferada aparılan torpaq islahatları nəticəsində 2032 kolxoz və sovxoz ləğv edilərək 3.5 mln. insan xüsusi mülkiyyətçiyə çevrilmiş, real bazarın formalaşması yönümündə institusional dəyişikliklərə qədər sistemli islahatlar intensiv şəkildə həyata keçirilmişdir. 2003-cü ildən başlayaraq III Respublikanın sosial-iqtisadi həyatında kardinal keyfiyyət dəyişiklikləri start götürdü. Bu dövr prezident lham Əliyev tərəfindən başladılan, ulu öndər Heydər Əliyevin formalaşdırdığı fundamental bazaya söykənməklə həyata keçirilən sürətli inkişaf və modernləşmə dövrü kimi xarakterizə olunur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
423
Cədvəl 15.14 Azərbaycanın iqtisadi inkişaf dinamikası (1995-2008) (cari qiymətlərlə)
Ölçü vahidi 1995 2003 2003/ 1995-ə nisbətən (%) 2008 2008 1995-ə nisbətən (%) 2003-ə nisbətən (%)
1. Əhali 2.ÜDM O cümlədən adambaşına: 3. Sənaye istehsalı 4.Kənd təsərrüfatı istehsalı O cümlədən: 4.1 Əkinçilik məh- sulları
4.2 Heyvandarlıq məhsulları
5. Əsas fondların istifadəyə verilməsi
6.Əsas fondlara qoyulan
inves- tisiyalar
7.Xarici ticarət dövriyyəsi o cümlədən: 7.1 xrac 7.2 dxal
min.n mln.m manat
mln.m mln.m
“-----” “-----”
“-----”
“-----”
“-----”
“-----” “-----”
7726.2 2133.8 282.1
1771.2 713.4
418.1 295.3
75.6
228
1304.8
637.2 667.6
8422.9 7146.5 880.8
4982.1
1665.0
807 559.5
2183.1
3786.4
5216.6
2590.4 2626.2
+9.0 % +.3.3dəfə +3.1dəfə
+2.8 dəfə +2.3 dəfə
+89.5%
+28.9dəfə
+16.6dəfə
+3.9 dəfə
+4.0 dəfə + 3.9 dəfə
8896.9 38005.7
4439.9
29697.6 3308.4
2085 1223.4
8342.4
9944.2
54922.8
47756.2 7166.6
+15.1% +17.8 dəfə +15.7 dəfə
+16.7 dəfə +4.6 dəfə
+4.1dəfə
dəfə
+43.6dəfə
42.1dəfə
+74.9 dəfə +10.7dəfə
+5.6% +5.3dəfə +5.0dəfə
+5.9dəfə +98.7%
+2.6dəfə +2.2dəfə
+2.6dəfə
+10.5dəfə
+18.4dəfə +2.7 dəfə
Akademik R.Mehdiyev sözügedən dövrün məna tutumundan bəhs edərək yazır ki: “ lham Əliyevin Prezidentliyinin əsas konsepsiyası güclü iqtisadi bazanın formalaşdırılmasından ibarət idi. Bu konsepsiya kütləvi şüurun və cəmiyyətin sosiomədəni bazisinin mərhələlərlə postindustrial dəyərlər və demokratik ənənələr məcrasına transformasiyasına imkan yaratmalıdır” 195
Dövrün xarakterindən bəhs edən cənab lham Əliyevin “... Biz qanunun aliliyinin təmin olunduğu, yüksək səviyyədə şəffaflıq olan, hər bir insanın sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşadığı və bütün
195
R.Mehdiyev. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. Bakı: Şərq-Qərb, 2008.- S. 13. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
424
azadlıqlardan istifadə etdiyi cəmiyyət qururuq” fikri Azərbaycanın perspektiv inkişafının əsas leytmotivi kimi qəbul edilə bilər. nkişafın lham Əliyev dövrü inkişaf sürəti ilə ən optimist proqnozları belə geridə qoydu. Belə ki, 2008-ci ildə ÜDM 1995-ci illə müqayisədə 17.8 dəfə, 2003-cü illə müqayisədə isə 5.3 dəfə artmışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2003-2008-ci illər ərzində analoji göstərici dünya üzrə bütövlükdə 25.4%, o cümlədən ABŞ-da 13.3%, Avropa ttifaqında 13.7%, MDB-də 45.4%, Çində 66.5% təşkil etmişdir. Dövlət büdcəsinin gəlirləri müvafiq olaraq 33.9 dəfə və 8.8 dəfə yüksəlmiş, sosial problemlərin aradan qaldırılması yolunda əsaslı dönüşə nail olunmuşdur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
425
Cədvəl 15.15 Azərbaycanın dövlət büdcəsinin gəlirləri və xərclərinin dinamikası (1995-2008) Qeyd: 1) (+) işarəsi gəlirlərin xərclərdən çox olmasını (profisit) göstərir. Bu dövr ərzində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində böyük nailiyyətlər əldə edilmişdi.
Göstəricilər Ölçü vahidi 1995 2003 2003/ 1995-ə nisbətən (%) 2008 2008 1995-ə nisbətən (%) 2003-ə nisbətən (%) 1.Dövlət büdcəsinin gəlirləri
1.1 Gəlirlərin UDM-də
xüsusi çəkisi
2.Dövlət büdcəsinin xərcləri
2.2 Xərclərin ÜDM-də
xüsusi çəkisi
3.Dövlət büdcəsinin kəsiri(1)
3.1
Büdcə kəsirinin ÜDM-də xüsusi çəkisi
3.2Kəsirin büdcənin gəlirlərində xüsusi çəkisi
mln. manat % mln manat % mln. manat % % 316.9 14.9 428.4 20.1 -111.4 5.2 35.1 1220.9 17.1 1234.5 17.3 -13.6 0.2 0.01 +3.8 dəfə +2.2% +2.8 dəfə -2.8% -8.2 dəfə -5.0% X
28.3 10680.9 28.1 +81.8 0.2 0.05 +33.9dəfə +13.4% +24.9 dəfə +8.0 % X X X +8.8 dəfə +11.2% +8.6 dəfə +10.8% X X X Dünya iqtisadiyyatının tarixi
426
ə
orta illik sayı O cümlədən: 3.1 Özəl sektorda 4. şsizlər 5.Rəsmi qeydiyyatdan keçmiş işsizlərin sayı 6.Əhalinin pul gəlirləri O cümlədən: 6.1 Adambaşına 7.Əhalinin pul xərcləri 8.Orta aylıq əmək- haqqı 9.Pensiyaların orta məbləği 10.Yaşayış evlərinin istifadəyə verilmiş ümumi sahəsi 11. nfliyasiya (əvvəlki ilə nisbətən) min. nəfər nəfər “----” min nəfər “----” min nəfər “----” min manat manat min manat manat manat min m² % 7726.2 92487 12.2 3613 1585.8 X 28314 1340.5 177.2 1275.8 12.5 3.5 601 511.8 8422.9 64466 8.0 3747 2567 400.9 54365 5738.1 707.2 4793.8 77.4 23.8 1339 2.2 +9.0 % -30.3% X +3.7% +61.8% X +92.0% +4.3dəfə +3.9dəfə +3.7dəfə +6.2dəfə +6.8dəfə +2.2dəfə X 8896.9 99376 11.6 4056 2811.6 262.2 44481 20058.2 2343.2 15309.8 277.4 95.85 1845 20.8 +15.1% +7.4% X 12.2% +77.3% X +57.1% +14.9dəfə +13.2dəfə +12.0dəfə +22.2 dəfə +27.3dəfə +3.1 dəfə X +5.6% +54.1% X +8.2% +9.5% -34.6% -19.2% +3.5dəfə +3.3dəfə +3.2dəfə +3.6dəfə +4.0dəfə +37.8% X
Sözügedən dövrdə əhalinin pul gəlirləri 3.5 dəfə (1995-ci illə müqayisədə 14.9 dəfə), orta aylıq əməkhaqqı 3.6 dəfə (22.2 dəfə), Dünya iqtisadiyyatının tarixi
427
pensiyaların orta məbləği 4 dəfə (27.3dəfə) artmış, yoxsulluğun səviyyəsi 49%-dən 10.1%-ə qədər aşağı düşmüşdür. Eyni zamanda, regionların sosial-iqtisadi inkişafı sferasında əsaslı dönüşə nail olunmuş, son 5 ildə (2003-2008) 26 min 641 yeni müəssisə yaradılmış, 800 minə yaxın yeni iş yeri açılmışdı. Ölkənin iqtisadi təhlükəsizlik sisteminin optimal kriteriyalar əsasında qurulmasına nail olunmuşdur. Azərbaycan – çox qısa bir zaman kəsiyində regionun lider ölkəsinə çevrilmiş, beynəlxalq münasibətlər sistemində etibarlı tərəfdaş kimi tanınmışdır. Qloballaşan dünyanın informasiya iqtisadiyyatına keçidi və yeni dünya düzəninin formalaşması Azərbaycandan da yan keçməmişdir. Ölkə Prezidenti qeyd edilən sferanın prioritetliyini önə çəkmiş və qısa vaxt müddətində informasiya-texnologiyalarının inkişafı yönümündə əhəmiyyətli irəliləyişlərə nail olunmuşdur. Hələ 2003-cü ildə Heydər Əliyev tərəfindən böyük uzaqgörənliklə formalaşdırılmış “Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya” həyata keçirilməkdədir. Strateji məqsədlərə çatmaq naminə
.Əliyev tərəfindən “Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı” (Elektron Azərbaycan) qəbul edilmişdi. Rabitə və informasiya texnologiyaları naziri akademik Əli Abbasov qeyd edilən sferada həyata keçirilən fəaliyyəti “.... “inqilabi” dəyişikliklər yolu ilə əlçatmaz zirvələri fəth etmək” 196 kimi
səciyyələndirmişdir. Həqiqətən də, “informasiya iqtisadiyyatı” deyilən şey spontan şəkildə qərarlaşmır. Onu qurmaq lazımdır. Prosesin qanunvericilik bazası günü-gündən zənginləşməkdədir. Bu günə qədər informasiya iqtisadiyyatına keçiddə mühüm rol oynayan bir sıra qanun və normativ aktlar: “Elektron ticarət haqqında”, “Elektron imza və elektron sənəd haqqında”, “ nformasiya əldə etmək haqqında” və s. qəbul edilmişdir. Son 5 il ərzində KT sektorunun orta illik artım tenpi 32-35% arasında olmuşdur. Qeyd edək ki, bu orta dünya göstəricisindən 3 dəfə yüksəkdir.
196
Ə.Abbasov. Heydər Əliyevin texnoloji inkişaf strategiyası// Dayanıqlı inkişafın Heydər Əliyev modeli məcmuəsi, Bakı, 2009.- S.21. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
428
KT sektoru bu dövr ərzində 4.5 dəfə genişlənmiş, KT sənayesində istehsalın həcmi 6-7 dəfə artmışdır. 100 nəfərə düşən mobil abunəçilərin sayı 5 dəfə artaraq 80 nəfəri keçmişdir. Azərbaycan Ümumdünya qtisadi Forumun 2009-cu ildə KT-dən istifadə səviyyəsinə dair 134 ölkə üzrə reytinq cədvəlində irəliləyərək 60-cı yerə, MDB-də isə 1-ci yerə çıxmışdır. Azərbaycan (2008-ci ildə) E-hökumət üzrə hazırlıq səviyyəsinə görə 182 ölkə arasında 89-cu yeri, KT sənayesinin rəqabətlilik indeksinə görə inkişaf etmiş 66 ölkə arasında 61-ci yeri tutmuş, ölkənin elektron hazırlıq səviyyəsinə görə isə dünyanın bu sferada inkişaf etmiş 70 ölkəsinin sırasında yer almışdır. Eləcə
də, internetdən istifadə imkanları kifayətqədər genişlənmişdir. Hal-hazırda əhalinin 40%-i internet istifadəçisidir. Bu dövr ərzində internet-server provayderlərinin sayı 3 dəfə artaraq 30-u keçmişdir. Son 5 ildə internetdən əldə edilən gəlirin həcmi 6.5 dəfə çoxalmışdır. KT sahəsində beynəlxalq əlaqələr durmadan genişlənməkdədir. Bu yönümdə artıq dünya ölkələri ilə 16 saziş, 16 memorandum, 14 protokol, 10 digər sənədlər (qrant, proqram, konvensiya və s.) imzalanmışdır. Hal-hazırda elektron hökumət, distant təhsil, elektron kommersiya üzrə milli səviyyədə intensiv fəaliyyətin həyata keçirilməsi məqsədi ilə “E-idarəçilik təşəbbüsü” layihəsi çərçivəsində ölkənin bütün bölgələrini əhatə edəcək “AzDataCom” şəbəkəsi qurulur. Bu şəbəkə 10 Gb/san sürətlə ölkədaxili məlumatların ötürülməsinə imkan verir. Rabitə və informasiya texnologiyaları naziri akademik Əli Abbasovun rəhbərliyi altında informasiya iqtisadiyyatı quruculuğu, eləcə də regional və beynəlxalq miqyasda mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra layihələr həyata keçirilməkdədir. “Şərq-Qərb Super nformasiya Maqistralı” (Optik “ pək Yolu”) layihəsi Qərbi Avropa və Asiya-Sakit okean hövzəsini, eləcə də Şərqi Avropanı, MDB, Türkiyə, ran, Mərkəzi Asiya, o cümlədən Əfqanıstan və Pakistan, Çin və Hindistanı əhatə etməklə dünyanın yeni bir transmilli informasiya şəbəkəsinin yaradılmasına imkan verəcəkdir. Bu layihə 2008-ci ildə region ölkələrinin nazirlərinin toplantısında müzakirə olunmuş və “Transmilli Avrasiya Super nformasiya Maqistralına dair Bakı Bəyənnaməsi” qəbul edilmişdir. kinci mühüm
layihə Regional nnovasiya Zonasının yaradılmasıdır. Akademik Əli Abbasov layihənin məqsədindən bəhs edərək yazır ki: “... Əsas məqsəd “Əsrin müqaviləsi” nümunəsində neftin Dünya iqtisadiyyatının tarixi
429
gətirdiyi uğur estafetini davam etdirmək, yüksək texnologiyalar üzrə xüsusi iqtisadi zona ideyasını reallaşdırmaqla, Azərbaycanı informasiya texnologiyalarının məhsul və xidmətlərinin istehsalı və ixracatı üzrə regional mərkəzə çevirməkdir”. 197
şəkildə davam etməkdədir. Dünyanın sürətlə gedən qloballaşması prosesi ölkənin gələcək inkişaf yolunun konseptual sərhədlərinin (“keçmişin” “indiyə” keçidi “dərslərini” nəzərə almaqla) dəqiqləşdirilməsini tələb edir. Hesab edirik ki, perspektiv inkişafın sabitqədəmliliyi və dayanıqlığına nail olma nöqteyi-nəzərindən Azərbaycanın geoiqtisadi məkanda yeri və roluna yanaşmada hədəflənən məqsədlərin konseptual sərhədləri sırasında aşağıdakılar xüsusi önəm kəsb edir. 1. Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatında yeri və roluna “kiçik” ölkə hipotezi mövqeyindən yanaşmaqla: - Ölkənin “ölkə-sistemə” transferinə nail olunmalıdır; Əsas ağırlıq mərkəzi bu halda kapitalın transmilliləşməsinin üzərinə düşür. - “Kiçik” tutumlu bazarın spesifik özəllikləri mütləq nəzərə alınmalıdır; - Müasir qloballaşma prosesi şəraitində “kiçik” tutumlu bazarın özünüqoruma mexanizminin effektivliyi daima gözlənilməli, qlobal əlaqələr sistemində tam şəkilli “ərimə”nin qarşısı alınmalıdır; - Bazarın həm biliteral, həm də multiliteral münasibətlərinin optimal mütənasibliyi gözlənilməlidir; Xarici iqtisadi siyasət tədricən rəqabət üstünlükləri müstəvisinə keçirilməlidir; (informasiya iqtisadiyyatı quruculuğu prosesində bu tələb xüsusi önəm daşıyır). Milli bazar subyektlərinin regional və qlobal bazarlar sistemində bazar paylarının təmərgüzləşməsi və iriləşməsi prosesinə daima (dövlət tərəfindən) yardım edilməlidir.
197 Ə.Abbasov. Heydər Əliyevin texnoloji inkişaf strategiyası// “Dayanıqlı inkişafın Heydər Əliyev modeli” məcmuəsi, Bakı, 2009.- S. 33 |