AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§16.3.  nformasiya iqtisadiyyatı: virtuallaşmanın fəsadları 

 

Virtuallaşma  –  tamı,  bütövü  görmə,  anlama  imkanlarını  potensial 

mümkünlük  sferasından  reallığa  çevirən  bir  prosesdir.  Dünya  “kiçilir”, 

“nöqtələşir”.  Dərketmə,  araşdırmaların  real  empirik  bazasını  toplu 

halında  əldə  etmə,  qlobal  proseslərin  təzahür  formalarını  üzə  çıxarma 

baxımından sözügedən prosesin alternativi yoxdur. Təşkil, tənzimlənmə, 

idarəetmə sferalarında maksimum effektivliyə nail olma və təbii ki, elmi-

tədqiqatlarda sistemliliyin təminatı prizmasından virtuallaşma son dərəcə 

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.... 

Həm  qlobal,  həm  də  regional  və  milli  səviyyələrdə  reallığın 

virtuallaşması 

prosesinin 

intensivlik 

dərəcəsi 

yüksələn 

xəttlə 

getməkdədir. Proses artıq bütün təsəvvür edilən və edilməyən sərhədləri 

keçməkdə,  konkretləşməkdə,  konkret  varlığın  virtuallaşmasını  reallığa 

çevirməkdədir. Yəni, virtual reallıq – virtual varlıq (mahiyyət fərqliliyini 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

455

                                                            

nəzərə  almadan)  eyniyyəti  aktual  reallığın  təbii  “görünüşlü”,  immanent 

xassəli törəməsi kimi meydana çıxmaqdadır... 

Heç bir şübhə  yoxdur ki, “Homo vitualis” (virtual insan) problemi 

üçüncü minilliyin mərkəzi probleminə çevriləcəkdir. 

“Virtual”  anlayışı  latın  mənşəli  “virtualis”  sözündən  yaranıb  və 

“mümkün  olan,  elə  bir  şey  ki,  müəyyən  şəraitdə  yaranır  yaxud 

yaranmalıdır” anlamındadır. Virtual reallıq fenomeni – bu gün elmin əsas 

“baş ağrısıdır”. 

Virtual  reallıq  şüurlu,  dərkedilən  şəkildə  və  məqsədyönlü  olaraq 

yaradılanda  artefakta  –  süni  şəkildə  formalaşdırılan  obyektə  çevrilir  və 

spontanlığı  itirir.  Virual  reallıq  -  əslində  yabançı  təbiətli  reallıqdır.  Bu 

reallıq  –  həqiqi  mövcud  olan  reallıqdan  daha  çox  azadlığa 

(məhdudiyyətsiz)  malikdir  və  bəzi  hallarda  (əsasən  iqtisadi  sferada  ) 

insan  motivasiyasının  “bespredeli”  kimi  xarakteristikaya  da  sahiblənə 

bilir.  lğım  məzmunluluğu  arxasında  isə  kifayət  qədər  iddialı  bir  istək 

dayanır: real varlıq statusuna sahiblənmək istəyi? Virtual reallığın aydın 

şəkildə formalaşdırılan məqsədləri var:  

 

1.

 

stəyin ödənilməsi situasiyasını yaratmaq; 

2.

 

Mental itkilərin komnensasiyası; 

3.

 

Hipotetik  yaxud  şərti  olaraq  aparılan  dialoqda  məna 

axtarışı prosesini həyata keçirmək; 

Bu,  artıq,  əgər  belə  demək  caizdirsə,  nəzəriyyələşmə  anlamına 

gəlir. 

Virtual  reallığın  mərkəzi  problemi  surəti  yaxud  obrazı  yaradılan 

şeylə  onun  özünün,  yəni  real  mövcud  olan  şey  arasındakı,  başqa  sözlə 

obrazın hegemonluğu və şeyin konkretliyi dixotomiyasındakı münasibət 

problemidir.  Başqa  sözlə,  geridönüşlə  hərəkət  traektoriyasını  dəyişmə 

istəyi  yaxud  müxtəlif  kalibrli  manipulyasiyaların  həyata  keçirilməsi, 

əslində  yaxşı  heç  nə  vəd  etmir.  Yaxud,  müəyyən  çərçivədə  əldə  edilən 

“yaxşı”  çox  qısaömürlü  olur  və  tezliklə  özünün  əksinə  -  pisə  çevrilir. 

Belə  ki,  konkret  reallığın  sərhədləri  və  müstəqil  mövcudluq  imkanında 

olan  konkret  varlıq  hər  hansı  bir  individual  “Mən”in  ideal  yeniləşmə 

“istəyinə”,onun istədiyini etmə istəyinə tabe deyildir. 

Eyni  zamanda,  virtual  reallığın  aktual  reallıqla  identikliyi 

mövcuddur.  Yəni,  o  məkan,  zaman,  hərəkət,  inkişaf  və  s.-ni  özündə 

ehtiva  edir,  həmçinin  ideal  –artefakt  və  virtual-spesifik  xassələrə 

malikdir. Amma ... qeyd edilən atributika aktual reallıqla eyni “davranış” 

xarakterinə  malik  deyildir.  Belə  ki,  virtual  reallıqda  məkan-zaman 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

456

                                                            

prosesləri  fundamental  səciyyəli  sabit  keyfiyyətlərlə  birmənalı  olaraq 

bağlılıqda  deyildir.  Zaman  axıcılığı  subyektiv  istəkdən  asılı  olaraq 

pozula,  dayandırıla,  gücləndirilə  yaxud  ləngidilə  bilər.  Başqa  sözlə, 

keçmişdən  indiyə  və  gələcəyə  yönəlik  zaman  hərəkəti  mütləq  dəyişmə 

statusu  daşımır.  Yəni,  prosesin  istənilən  nöqtəsində  geriyə  dönüş 

mümkündür.  Qeyd  edilən  aspekt  virtual  reallığın  anlaşılmaz,  qəribə 

xassələr  kəsb  etməsini,  gerçəklikdə  mövcud  olan  səbəbiyyətlə  izahı 

mümkünsüz olan “hoqqalar” doğurmasını sərtləndirən əsas cəhətdir. 

Beləliklə,  virtual  reallıq  ifrat  fenomenallıq  xarakteristikası  daşıyır. 

Hadisə - onu doğuran səbəblərdən uzaqlaşaraq – mütləq müstəqillik əldə 

edir və gerçək münasibətlər sistemindən tamamilə fərqli məzmun daşıyan 

qarşılıqlı  təsir  və  qarşılıqlı  əlaqələr  kompleksi  formalaşdırır.  Virtual 

reallığın  polisemantikliyi  onda  təzahür  edir  ki,  bir  tərəfdən  şəxsi 

identiklik  problemini  gərginləşdirir,  digər  tərəfdən,  onu  tam  şəkildə 

aradan  qaldırır  və  şəxsiyyəti  obyektiv  varlığa  qarşı  etinasız  edir.  Bəzi 

hallarda  virtuallığın  əsas  keyfiyyəti  kimi  interpretasiyanın  üzərində 

dayanırlar.  Məhz  bu  mövqedən  qiymətli  kağızlar  hesabına  sərvət 

toplamanın 

mexanizmini 

anlamaq 

mümkündür. 

Məhz 

sosial 

fenomenlərin  virtuallığı  insanın  daxili  eksistensiyasının  ikiliyi,  hətta 

çoxluğu keyfiyyətini doğurmaqdadır. 

Virtual reallıq bir-biri ilə keçid münasibətləri olmayan çoxlu sayda 

ontoloji nöqteyi-nəzərdən müstəqil reallıqların model imitasiyasını 

yaradır. Fizikada olduğu kimi, sosial fenomenlər və iqtisadiyyat 

sferasında da virtual “hissəciklər” gerçəklikdə mövcud olan 

“hissəciklərin” (öz xassələri kompleksi nöqteyi-nəzərindən) analoqları 

deyildirlər: “... onlar konkret varlıq keyfiyyətinə sahib deyillər, ani olaraq 

potensial vəziyyətdən çıxış edir və heç vaxt tam şəkildə 

aktuallaşmırlar”

204

 “...Belə varlığın paradoksallığı ondadır ki, “mövcud” 

olan həqiqətdə yoxdur”

205

.  

qtisadiyyatın spesifik xassələrə malikliyi, əsasən konkret və gerçək 

varlıqlar  şəkilində  mövcudluğu,  sabitlik  və  dayanıqlılıq  keyfiyyətinin 

vazkeçilməzliyi  virtual  reallıq  adlanan  aldanışa  aludəçiliyi  birmənalı 

şəkildə rədd edir. 

Müəyyən  sərhədlərə  qədər  (bu  sərhədlərin  maksimumu  gerçək 

varlıqdan  uzaqlaşma  məsafəsi  ilə  müəyyənləşir;  təəssüf  ki,  böhranlar 

                                                 

204

 Севальников А.Ю. Виртульная рельность и проблемы ее описания // Смирнов-

ские чтения – М., 1999.- С 226 

205

 Yenə orada, s.227 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

457

                                                            

şəklində)  virtual  reallığın  subyektiv  iradəyə  tabeçiliyi  yaxud  belə  bir 

görüntünün yaradılması idarə edən subyektdə - insanda qələbə eyforiyası 

doğurur.  “Gerçəklikdən  uzaqlaşma,  xəyallar  aləminə”  daxil  olmaqla 

virtual reallıq rasional yozumu mümkünsüz olan təmayüllər doğurmaqla 

sanki gerçək bir prosesin inkişafını əks etdirir 

Virtuallaşma  –  fundamental  xarakterli  paradiqmaları  (klassik 

liberalizm  çərçivəsində)  yararsızlaşdırmaqda  davam  edir.  Fikrimizcə, 

problemin əsas mahiyyəti məhz bu aspektlə (bəzilərinin postmodernizm 

adlandırdıqları  reallıqla)  bağlıdır.  Bazarın  hər  şeyi  əhatə  etməsi  həm 

klassik,  həm  də  müasir liberalizm  mövqeyindən  doğru  deyimdir.  Lakin, 

deyimin  müasir  yozumu  klassik  yanaşmadan  mahiyyətcə  əsaslı  sürətdə 

fərqlənir. Belə ki, bazarın tam mütləqləşdirilməsi və bazar qiymətlərinin 

birja  dövriyyəsinə  qədərki  proseslərin  nəzərə  alınmadan  qoyuluşu  əsl 

həqiqətdə  bazar  reallığını  mifoloji  yaranış,  xüsusi  instansiya  (varlığı 

idarəedən)  kimi  səciyyələndirir  və  qeyd  edilən  yanaşmanın  real  bazası 

kimi “virtual qanunauyğunluqlara”??? istinad edilir. Başqa sözlə, anlama 

müstəvisində  antoloji  nöqteyi-nəzərdən  son  dərəcə  ciddi  dəyişiklik  baş 

verir.  Bazar  –  artıq  təsərrüfat  prosesinin,  yaxud  tsiklinin  yekunu  kimi 

deyil,  səbəbi  keyfiyyətində  çıxış  edir.  Digər  tərəfdən,  məlumdur  ki, 

klassik  yanaşmada  hər  bir  şeyin  varlığı  tələb  →  təklif  münasibətləri 

sistemində təzahür edir, onunla birbaşa bağlılıqda müəyyənləşir. Müasir 

yanaşma isə şeyin varlığını tələb → təklif münasibətləri sistemindən tam 

şəkildə təcrid etməklə, birjanın virtual məkanında kortəbii fasiləsizliklərə 

daxil edir. Buna görə də, təəccüblü deyildir ki, qeyd edilən şəraitdə “isti 

pullar”,  valyuta  əməliyyatları,  virtual  pullarla  (iqtisadi  prosesdən  təcrid 

olunmuş  formada)  aparılan  əməliyyatlar  prioritet  xarakter  kəsb  etməyə 

başlayır. 

Təsadüfi deyildir ki, yalnız maliyyə kapitalı qlobal şəbəkə təşkilinə 

malikdir.  Əgər  nəzərə  alsaq  ki,  dünya  maliyyə  bazarının  strukturunda 

dövriyyədə  olan  vəsaitlərdə  “isti  pulların”  xüsusi  çəkisi  90%-dir 

(möhtəkir  əməliyyatları  ilə  əlaqədar),  onda  qlobal  elektron  şəbəkənin 

“sərvətyaratma”da əhəmiyyətli rolu üzə çıxacaqdır.

206

 

1980-1999-cu  illər  arasında  dünya  maliyyə  bazarlarının 

kapitallaşması  2  trln.  dollardan  20  trln.  dollara  qədər  artmışdır.  Hələ  o 

dövrdə mütəxəssislər hesab edirdilər ki, yeni informasiya texnologiyaları 

növbəti  8-10  il  ərzində  kapitallaşma  dərəcəsini  10  dəfə  (200  trln.dol) 

                                                 

206

 Погорлецкий А.И. Экономика зарубежных стран. СПБ., 2000.- С.47 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

458

                                                            

artıracaqdır.

207

 Əslində isə bu artım 30 dəfə olmuş, qeyd edilən göstərici 

600  trln.  dol.  (2008-ci  il)  təşkil  etmişdi  ki,  bu  da  Qlobal  Məcmu 

Məhsuldan  (60  trln.dol.)  10  dəfə  çoxdur.Əslində,  sərvətyaratma 

modelinin  mahiyyətində  kardinal  dəyişikliklər  baş  verir.  Əmək  –  artıq 

sərvətin  başlıca  mənbəyi  deyil  yaxud  əvvəlki  zirvəni  tərketmək 

məcburiyyətindədir. 

Daha konkret şəkildə ifadə etsək, bu o deməkdir ki, reallıq, sözün 

həqiqi mənasında virtuallaşır. Yəni, real mallar bazarından xalis maliyyə 

“burulğanına”,  virtual  iqtisadiyyata  keçid  baş  verir.  Beləliklə,  kapitalın 

xalis  hərəkəti  real  məzmunlu  iqtisadi  proses  “statusu”  alır,  maliyyə 

sferası 

reallığın 

digər 

aspektlərindən 

“təmizlənmiş” 

formada 

avtonomlaşır.  Nəticədə,  qlobal  iqtisadi  sistemin  mahiyyətində  qeyri-

müəyyənliyin  hökmran  mövqelərə  yiyələnməsinə  istinadla  güclü 

keyfiyyət dəyişikliyi baş verir. Artıq problemin ağırlıq mərkəzi tələb və 

təklifin  tarazlı  dinamikası  üzərinə  deyil,  fond  birjalarının,  fyüçers 

axınlarının təşkili və idarəedilməsi üzərinə düşür, real sektor və ənənəvi 

ticarət  iqtisadiyyatın  periferiyasına  sıxışdırılır.  Eyni  zamanda, 

sadalananlar  avtonom  status  əldə  etməklə  özü-özünün  ölçü  vahidi  kimi 

çıxış  edir  və  mərkəzi  məsələyə  çevrilir.Birja  tsikllərində  kapitalın  xalis 

hərəkəti  artan  sürətlə  getməklə  elə  yüksək  səviyyələrə  çatır  ki,  onun 

müqabilində iqtisadiyyatın digər, həm də sırf real məzmunlu sferaları elə 

bir əhəmiyyət kəsb etmirlər. 

Problemi  kifayət  qədər  qəlizləşdirən  və  təcrübənin  də  göstərdiyi 

kimi,  böhrana  gətirib  çıxaran  digər  cəhət  qiymətlərlə  bağlıdır.  Məsələ 

burasındadır ki, birja qiymətləri – klassik yanaşmanın iddia etdiyi kimi – 

artıq  stoxastik  xarakterli  mutasiyaya  məruz  qalmır  və  onun 

müəyyənləndirilməsində tələb - təklif münasibətləri iştirak etmirlər. 

Belə ki, birja qiymətləri – özünün xüsusi tətbiqi məntiqinə istinadla 

konkret sərhədləri və yolu olan trayektoriya boyunca hərəkət edirlər. 

Qiymətlər virtual məkanın immanent qanunları əsasında formalaşır 

və trendlə dəyişirlər. Beləliklə, bazar qiymətlərinin dinamikası sözügedən 

trendlər  sistemində  müstəqil  prosesə  çevrilir,  mal  və  axınların  faktiki 

reallığından  asılı  olmurlar.  Trendlərin  müstəqilliyi  dünyanın  bu  gün 

üzləşdiyi  əsas  problemlərdən  birinin  yaranmasında  müstəsna  rol 

oynamışdır.  Belə  ki,  bazar  obyektlərinin  fiktivliyi  şəraitində  də  qiymət 

trendlərinin real şəkildə mövcudluğuna xələl gəlmir. Maraqlıdır ki, təsvir 

                                                 

207

 Минс Г. Шнайдер Д. Метакапитализм и революция в электронном бизнесе: 

какими будут компании и рынки в  XXI  веке/ Пер. сангл. М., 2001.- С.25 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

459

                                                            

etdiyimiz  situasiyanı  bəziləri  “maliyyə  əlkimyası”,  “bazar  cadugərliyi” 

və  s.  epitetlərlə  səciyyələndirsələr  də,  digərləri  bu  proseslərdə 

postmodernizm ruhu görürlər.  

Sivilizasiyanın  fundamental  mutasiyası  kimi  çıxış  edən 

postmodermizmin,  əgər  həqiqətən  mövcuddursa,  qlobal  iqtisadi  inkişafı 

qeyri-müəyyənlik  labirintinə  sürəkləməsindən,  dayanıqsızlıq  və 

etibarsızlıq  sindromlarını  yaratmadan  özgə  nəyə  isə  gətirib  çıxaracağı 

böyük sual altındadır. 

Konkret  kəmiyyət  ölçüsü  və  konkret  təyinatı  olan  iqtisadi 

varlıqların  virtuallaşması  -  əsasən  pul  və  onunla  bağlı  olan  sferada  – 

qeyri-müəyyənliyin əhatə dairəsini ifrat dərəcədə genişləndirməklə (həm 

də,  tam  süni  olaraq)  sistemin  entropiyasını  maksimum  həddə  çatır  və 

ilkin  olaraq,  “titrətmə”,  sonraki  proseslərdə  isə  böhranla  yekunlaşır. 

Virtual  pullar  -  əslində  qlobal  iqtisadi  gerçəkliyin  qan-damar  sisteminin 

trombositidir – virtual pullara aludəçiliyi minimal səviyyədə olan ölkələr 

–  təcrübə  göstərdiyi  kimi  –  “varikoz  genişlənmə”  ilə  böhrandan  yaxa 

qurtara bilirlər. 

Ümumiyyətlə, müasir sivilizasiyanın daha çox abstrakt görünüşə və 

dərketmə  çətinliyinə  malik  olan  institutlarına  münasibətdə  inamsızlıq 

özünün  ifrat  sonluğuna  qədər  uzanmaqdadır.  Qlobal  səviyyədə  nəinsə, 

deyək  ki,  pulun  və  onun  əsasında  formalaşan  maliyyə  institutları 

şəbəkəsinin  real  işləmə  mexanizminin  kənar  gözlərdən  “gizlədilməsi”, 

məxfilik libasına bürünməsi planetar miqyasda  spontan qaydanın həqiqi 

“spontanlıq” xassəsi daşıdığını böyük şübhə altına alır. 

Pul  münasibətləri  –  iqtisadi  müstəvidə  ağıla  gələn  və  gəlməyən 

əksər abstraksiyaların əsas mənbəyidir. Fon Xayek yazır ki, əvvəllər “.... 

sənətkarlardan  qorxurdular,  ona  görə  ki,  onlar  maddi  substansiyanın 

dəyişilməsi  ilə  məşğul  olurdular.  Sonralar  ticarətçilərdən  qorxmağa 

başladılar  –  dəyəri  dəyişdirdiklərinə  görə;  indi  isə  insanlar  bankirlərdən 

hansısa  dərəcədə  qorxmalıdırlar  -  ən  abstrakt  şeylə  dəyişikliklərə  baş 

vurduqlarına görə”.

208

  

qtisadi  fəaliyyətin  təməl  prinsiplərindən  biri,  hətta  bəzi  şərtlərin 

mövcudluğu  şəraitində  birincisi  olan  azadlığın  mövcudluğu  pul 

münasibətlərinin  “neçəliyindən”  birbaşa  asılılıqdadır.  Pul  münasibətləri 

real  məzmunlu  azadlıqdan  real  məzmunlu  əsarətə,  istismara  qədər  çox 

geniş diapazonu əhatə edən mental yaranışdır. Onun qeyd edilən qütblər 

arasında  davranış  tərzi  və  dəyişmə  tezliyi  (məzmunca)  konkretliyin 

                                                 

208

 Ф.А.Хайек. Пагубная самонадеянность. М; 1999.- С 110 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

460

                                                            

ertələnməsinə,  yəni  “mənasızlaşmasına”  və  anlaşılmaz  abstraksiyaların 

dominant  mövqelərə  keçməsinə  səbəb  olur.  Beləliklə,  planetar  bütövü, 

tamı  olduğu  kimi  görmək,  müşahidə  etmək  imkanlarını  əhəmiyyətli 

dərəcədə məhdudlaşdırır. Yəni, bizim bir ölkə kimi milli mənafelərimizə 

birbaşa təsir göstərmək iqtidarında olan qlobal TAMın real mahiyyəti və 

məzmununu  deyil,  yalnız  bəzi  xassələrinin  aşkarlanması  imkanını  əldə 

edirik. Başqa sözlə, qlobal iqtisadi inkişaf strategiyasını formalaşdıranlar 

həm  bu  mərhələdə,  həm  də  strategiyanın  tətbiqi  dövründə  gerçəkliyə 

adekvat  olmayan,  həqiqətə  bənzər  yanılmalardan  “yoğrulmuş” 

“nağıllarla”  dünyanı  yola  verməyə  çalışırlar.  Məhz  elə  bu  prizmadan 

pulun  virtuallaşması  aktual  reallıq  məzmunu  kəsb  edir  və  real  pul 

münasibətlərinin  doğurduğu  neqativlərin  nəinki  əhatə  dövrəsini  ifrat 

dərəcədə  genişləndirir  –  qloballaşdırır,  həmçinin  həmin  fəsadlara 

“təbiilik”  görüntüsü  verir.  Çox  maraqlı  bir  paradoks  alınır:  real 

olmayan  şey  tamamilə  real  məzmunlu  fəsad  doğurur.  Reallığın 

sərhədlərini  müəyyənləşdirmək,  onun  haradan  başlanıb  harada 

qurtardığını,  prosesin  hansı  mərhələsində  (yaxud,  nöqtəsində)  pulun  adi 

“kağıza”  çevrildiyini,  yəni  virtuallaşdığını  birmənalı  olaraq  barmaqla 

göstərmək  mümkün  deyildir.  Bir  tərəfdən,  əsas  və  törəmə  maliyyə 

bazarlarının  öz  aralarında,  digər  tərəfdən  maliyyə  bazarları  ilə  digər 

bazarlar arasında birbaşa və əks-əlaqə o qədər sıxdır ki, qarşılıqlı keçidin 

rəvanlığını adi gözlə müşahidə etmək olar. 

Neoliberal  modelin  sərgilədiyi  əlverişli  şərait  və  virtuallaşma  pul 

sferasının  fəaliyyət  mexanizmini  adekvat  nəzəri  interpretasiya  ilə  əhatə 

etməyə  imkan  vermir.  Formalaşan  qlobal  situasiyanın  ifrat  mürəkkəb 

konstruksiyaya  malikliyi  elmi-tədqiqatları  spontan  qaydada  təşəkkül 

tapan  abstrakt  sxemlərdən  ibarət  təsvirçilik  çərçivəsinə  salır.  Düzdür, 

qeyd  edilən  təsvirçilik  yaranmış  yeni  mahiyyətin  ən  ümumi  konturları 

aspektində izahına imkan versə də, hər hansı bir konkret məzmunlu son 

nəticənin  (öngörmə  prizmasından)  ortalığa  qoyulmasını  prinsipcə 

mümkünsüzləşdirir. 

Neoliberal  model  onsuz  da  maliyyə  sferasını  geniş  təkrar  istehsal 

prosesindən  ayırıb,  əlahiddələşdiribdir.  Qeyd  edilən  əlahiddələşmə  öz-

özlüyündə böhrana aparan, makrosabitliyi birbaşa təhdid edən böyük bir 

problemdir.  Hələ  bu  azmış  kimi,  bir  tərəfdən  də  maliyyə  vəsaitlərinin 

virtuallaşması  sürətlə  getməkdədir.  Əslində,  iqtisadi  inkişafın  daxili 

məntiqindən  çıxış  etsək,  “əlahiddələşən”,  sistemdən  ayrılaraq  müstəqil 

mahiyyət  yaradan  istənilən  şey  ya  geriyə,  çıxdığı  yerə  qayıtmalı,  ya  da 

virtuallaşmalıdır. Üçüncü yol, sadəcə olaraq, yoxdur. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

461

                                                            

Digər tərəfdən, virtual pulların ümummilli mənafelərə təsiri qeyri-

qanuni  yollarla  (narkotik,  silah  ticarəti  və  s.)  əldə  edilən  və  elə  həmin 

üsulla da iqtisadi dövriyyəyə qatılan pullar qədər təhlükəli və zərərlidir. 

Bu  mənada,  qiymətli  kağızlar  bazarının  inkişaf  trayektoriyası  qlobal 

səviyyədə  qərarlaşmış  üsul  və  metodlardan  fərqli  formada  həyata 

keçirilməli,  konkret  məhdudiyyətlər  sistemi  (real  situasiyanın  dəyişmə 

tezliyindən asılı olaraq)  tətbiq olunmalıdır. Araşdırmalar göstərir ki, hər 

hansı  bir  iqtisadi  subyektin  bazar  kapitallaşması  prosesinin  konkret 

nisbətlər  formasında,  yəni  –  ortaillik  mənfəət,  rentabellik  dərəcəsi  ilə 

buraxılması nəzərdə tutulan səhmlərin (yaxud digər qiymətli kağızların) 

məcmu  dəyəri  arasında  düzgün,şişirdilməyən  mütənasibliyin  qurulması 

formasında  aparıla  bilər.  Eləcə  də,  törəmə  maliyyə  bazarlarının 

formalaşmasında  da  analoji  yanaşmadan  yararlanmaq  məqsədəuyğun 

olardı. 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

462

                                                            

VII  BÖLMƏ 

 

 SON  SÖZ  ƏVƏZ  

 

XVII  fəsil. Dünya iqtisadiyyatı perspektiv planda 

 

§17.1. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf proqnozu 

 

Dünya  iqtisadiyyatının  inkişaf  təmayülləri  istifadə  edilən  modelin 

metodoloji  xarakteristikasından  asılı  olaraq  müxtəlif  variantlarda 

qiymətləndirilə  bilər.  Aydındır  ki,  dünya  iqtisadiyyatı  hansısa  bir 

əlahiddələşmiş,  mütləq  mahiyyət  daşıyan  konsept  deyildir.  O, 

coğrafiyadan,  ekologiyadan,  sosial-etik  münasibətlər  sistemindən, 

geosiyasi mühitin xarakteristikasından və s. funksional asılıqdadır. Eyni 

zamanda,  o  da  aydındır  ki,  qeyd  edilən  çoxluğun  olduğu  kimi  tədqiqat 

prosesinə  cəlb  edilməsi,  ifrat  konkretləşdirmə  mövqeyindən  çıxış 

edilməsi,  yəni  elmi  abstraksiyanın  prosesdən  sərf-nəzər  edilməsi  bugün 

dövriyyədə  olan  metodoloji  arsenalın  kasadlığı  ucbatından  mümkünsüz 

görünür.  Buna  görə  də,  qiymətləndirmənin  ən  geniş  yayılmış  forması 

proses  və  hadisələrin  dəyər  terminlərindən  yararlanmaqla  –  pul 

ifadəsində 

həyata 

keçirilməsi 

variantıdır. 

Bu 

aspektdən 

qiymətləndirmənin əsas göstəriciləri kimi Qlobal Məcmu Məhsul, sənaye 

istehsalı,  dünya  ticarəti,  həyat  səviyyəsi  göstəriciləri,  eləcə  də  digər 

sosial-iqtisadi indikatorlar çıxış edirlər. 

Dünya  iqtisadiyyatının  yeni  düzənə  keçidi  ərəfəsindən  (1997-ci  il) 

başlayaraq  2006-ci  ilə  qədər  olan  dövrdə  Qlobal  Məcmu  Məhsulun 

dinamik  artımı  baş  vermiş  və  bu  artımda  əsas  yeri  əsasən  inkşaf  etmiş 

ölkələr: ABŞ, Avropa  ttifaqı və Yaponiya, qismən Çin titmuşlar (cədvəl 

17.1). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

463

                                                            

Cədvəl 17.1 

Qlobal Məcmu Məhsulun artım dinamikası 

(əvvəlki ilə nisbətən - %-lə) 

 

llər 

QMM  ABŞ-ın 

ÜDM 

(%) 

Avrozona-

nın 

ÜDM (%) 

Almaniya-

nın 

ÜDM(%) 

Böyük 

Britaniyan

ın ÜDM 

(%) 

Yaponiya

nın 

ÜDM (%) 

Çinin 

ÜDM 

(%) 

1997 

1998 

1999 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

4.2 

2.9 

3.7 

4.5 

2.2 

2.4 

2.9 

2.5 

3.2 

3.2 

4.5 

4.2 

4.4 

3.7 

0.8 

1.6 

2.5 

3.9 

3.2 

3.3 

2.3 

2.9 

2.8 

3.5 

1.6 

0.9 

0.8 

1.7 

1.5 

2.6 

 

1.4 

2.0 

2.0 

2.9 

0.8 

0.2 

-0.1 

1.6 

0.9 

2.4 

 

3.3 

3.1 

2.9 

3.9 

2.3 

1.8 

2.2 

3.2 

1.8 

2.6 

 

0.6 

-1.0 

0.9 

2.9 

-1.2 

0.1 

1.8 

2.3 

2.6 

2.7 

 

8.1 

7.8 

7.2 

8.0 

7.3 

7.5 

7.5 

8.5 

8.0 

10.6 

 

 

Qlobal Məcmu Məhsulda ən yüksək xüsusi çəkiyə ABŞ sahibdir – 

21.69%, o cümlədən A  -21.4%, Çin – 12%, Yaponiya 7.0%, Hindistan – 

6.0%!  MDB  ölkələri  Baltikyanı  dövlətlərlə  birlikdə  QMM-in  5%-nə 

sahibdirlər. 

Dünya Bankının apardığı proqnoz hesablamalarına görə yaxın 25 il 

ərzində  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr  inkişafın  əsas  hərəkətverici 

qüvvəsinə  çevriləcəklər.  Məhz  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  sürətli 

inkişaf  tempi  2030-cu  ildə  QMM-in  iki  dəfə  artmasına  səbəb  olacaqdır. 

2030-cu  ildə  QMM-in  mütləq  həcmi  72  trln.  dollara  çatacaq  ki,  bu 

artımda  da  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  xüsusi  çəkisi  38%-dən  çox 

olacaqdır.  Eyni  zamanda,  QMM-də  sözügedən  ölkələr  qrupunun  xüsusi 

çəkisi 22%-dən 31%-ə qədər yüksələcəkdir. Həmçinin, ayrı-ayrı ölkələrin 

inkişaf səviyyələri arasındakı uçurum tədricən aradan qalxacaqdır. Yəni, 

Asiya,  Şərqi  Avropa  ölkələri  (ilk  növbədə)  inkişaf  səviyyələrinə  görə 

inkişaf  etmiş  ölkələrə  yaxınlaşacaqlar.  Çində,  Meksikada  və  Türkiyədə 

adambaşına  ÜDM  istehsalı  bugünkü  spaniya  səviyyəsinə  (15000  dol.) 

çatacaqdır.  Dünyada  yoxsulluğun  səviyyəsi  əhəmiyyətli  dərəcədə  aşağı 

düşəcəkdir. Dünya əhalisinin sayı 6.5 mlrd nəfərdən 8 mlrd. nəfərə qədər 

artsa  da  (artımın  97%-i  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  payına  düşür), 

gündəlik  gəliri  bir  dollardan  az  olan  insanların  sayı  (1.1mlrd.  nəfər)  iki 

dəfə azalacaqdır.  nkişaf etməkdə olan ölkələrdə illik 4000-17000 dollara 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

464

                                                            

qədər  gəliri  olan  insanların  sayı  (400  mln  nəfər)  3  dəfə  artaraq  dünya 

əhalisinin 15%-ni təşkil edəcəkdir. 

Dünya  ticarətinin  həcmi  iki  dəfə  artaraq  27  trln.  dollara  çatacaq, 

ticarətin QMM-də xüsusi çəkisi 25%-dən 30%-ə qədər yüksələcəkdir. 

Bu  artımın  50%-dən  çoxu  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  payına 

düşəcəkdir.  25  il  əvvəl  sözügedən  ölkələr  qrupunun  emal  sənayesi 

məmulatlarının  idxalatında  xüsusi  çəkisi  14%  təşkil  etdiyi  halda,  bugün 

həmin göstərici 40%, 2030-cu ildə isə 65%-ə çatacaqdır. 

Digər proqnoz variantına görə Braziliya, Hindistan, Çin və Rusiya 

2035-ci  ildə  6  ən  inkişaf  etmiş  ölkələri  (ABŞ,  Almaniya,  Yaponiya, 

Fransa, Böyük Britaniya,  taliya) ötüb keçəcəklər. 

Başqa  sözlə,  dünyada  yeni  güc  mərkəzi  formalaşacağı  gözlənilir. 

Son  30  il  ərzində  Çinin  iqtisadi  potensialı  15  dəfə,  xarici  ticarət 

dövriyyəsi  isə  100  dəfə  artmışdır.  Proqnozlara  görə  2020-ci  ildə  Çinin 

QMM-də xüsusi çəkisi 23%-ə çatacaq, (ABŞ-18%).