AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
§17.2. Dünya iqtisadiyyatı: paradiqmal yenil
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 17.2.1. Böhran niy ə ba ş verdi
- “ qtisadi prosesin homogenliyi → m əqs əd müxt əlifliyi” paradoksu
- §17.2.2. qtisad elmi böhran müst əvisind ə
|
§17.2. Dünya iqtisadiyyatı: paradiqmal yeniləşmə zəruriliyi
Adəm peyğəmbərdən tutmuş müasir dövrə qədər dünyanın rasional idarəedilməsi problemi problem olaraq qalmaqdadır. Bütövlükdə qlobal səviyyəni əhatə edə biləcək universumun yoxluğu (oxu: mümkünsüzlüyü) hadisə və proseslərin interpretasiyasında ifrat müxtəliflik doğurmaqla, onsuz da kifayət qədər problematik olan qlobal situasiyanı daha da mürəkkəbləşdirir. Sanki, dünya keçmişini unudub və gələcəyinin necə olacağını bilmir yaxud qlobal səviyyədə klassik xaos situasiyası formalaşmışdır. qtisadi proseslərdə və ümumiyyətlə, inkişafın dayanıqlılığı aspektində mühüm rol oynayan ətalətlilik – miqyas genişlənməsi və ümumdünya səviyyəsinə çıxışla daha da çox “ətalətlilik” doğurur ki, bu da bəzi tədqiqatçıların optimizmini əsaslandıran başlıca amil kimi çıxış edir. Ətalətlilik – “fəlakətin” sovuşması deyil, əksinə onun daha da dərin qatlara işləməsi üçün müəyyən zaman sırası ortalığa çıxaran bir konseptdir. Ətalətlilik – dayanıqlılığın əlverişli fonu rolunda o vaxt çıxış edə bilər ki, qlobal inkişaf paradiqması yanılmalardan “təmizlənsin”, real gerçəkliklə gələcəkdə əsaslandırılmış arzuedilən arasında optimal uyğunluğa söykənsin... ndustrial cəmiyyətin formalaşmağa başladığı və real bazar münasibətlərinin qərarlaşdığı son 150 il ərzində dünyada 20-ə yaxın
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
465
iqtisadi böhran baş vermişdi. Bu və ya digər dərəcədə planetar xarakter daşıyan böhranların sırasında aşağıdakılar dağıdıcı təsir gücünə görə fərqlənmişlər: 1. 1857-ci il böhranı: ABŞ-ın fond bazarında başlamış və çox tezliklə bütün Avropaya yayılmışdır. 2. 1873-cü il beynəlxalq maliyyə böhranı: Avstriya və Almaniyadan başlamış (daşınmaz əmlak bazarındakı möhtəkir əməliyyatlarının artması ilə) ABŞ və Latın Amerikası ölkələrini də əhatə etməklə böyük itkilərə səbəb olmuşdu: 3. 1914-cü il Beynəlxalq maliyyə böhranı: I Dünya müharibəsi ilə bağlı ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya hərbi xərcləri maliyyələşdirmək məqsədi ilə qiymətli kağızların (xarici emitentlərə) kütləvi satışını həyata keçirməyə başlamışlar ki, bu da bütün bazarların (əmtəə və pul) fiaskosu ilə nəticələnmişdir. 4. 1929-33-cü illərin Böyük depressiyası; Nyu-York fond birjasından başlayan böhranın bütövlükdə dünya iqtisadiyyatına vurduğu zərərin həcminə görə bəşər tarixində analoqu yoxdur. 5. 1957-ci il iqtisadi böhranı: ABŞ. Böyük Britaniya, Kanada, Belçika, Hollandiya və bir sıra digər inkişaf etmiş ölkələri əhatə edirdi. 6. 1973-cü il iqtisadi böhranı: ABŞ-dan başlamaqla dağıdıcı təsirinə görə 1957-il böhranını xeyli geridə qoymuşdu. 7. 1987-ci il böhranı – “Qara birinci gün”: ABŞ başda olmaqla əsasən inkişaf etmiş ölkələri əhatə etmişdir. 8. 1994-95-ci illər Meksika böhranı: kapitalın ölkədən “qaçışı” ilə başlamış, yekunda bank sisteminin böhranı xarakterini almışdı. 9. 1997-ci il Asiya böhranı: Fond bazarının süqutu nəticəsində başlamış. QMM-un 2 trln. dollar azalmasına səbəb olmuşdu. 10.
1998-ci il Rusiya böhranı: Rusiya iqtisadiyyatına və bir sıra region ölkələrinə böyük zərər vurmuşdu. Məhz bu böhrandan sonra mütəxəssislər növbəti qlobal böhranın 2007-2008-ci illərdə baş verəcəyini proqnozlaşdırırdılar. Elə də oldu.... Əslində, bu gün dünya seçim qarşısındadır. Sadə şəkildə ifadə etsək, söhbət “ya-ya” tipli seçimdən gedir. Ya anqlosakson modellə mahiyyət uyğunluğu çərçivəsində “fəlakətlə” mübarizə aparılmalıdır, ya
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
466
da dünyanın yeni iqtisadi düzənə keçməsinə imkan verə biləcək fərqli inkişaf paradiqması formalaşdırılmalıdır.
Beləliklə, qlobal maliyyə böhranı niyə baş verdi? Yaxud gözlənilən idimi? suallarına cavab verməzdən əvvəl çox maraqlı bir tarixi analogiya aparmaq məqsədəuyğun olardı. Belə ki, 1929-cu ildə ABŞ-dan başlayan qlobal iqtisadi böhranla müasir maliyyə böhranı arasında çox qəribə bir oxşarlıq mövcuddur. Məlumdur ki, real məzmunlu bazarın formalaşdığı dövrdən XX əsrin 30- cu illərinə qədər planetar səviyyəli iqtisadi proseslər “piramida” quruculuğu formasında getmişdir. Yəni real sektorun, əsas kapitalın təmərgüzləşməsi və mərkəzləşməsi prosesi formasında o dövr üçün yeganə düzgün gediş hesab edilə biləcək bir iqtisadi məcmuluq şəklində ortaya çıxmışdır. Söhbət “sənaye inqilabı dövrü” adlandırdığımız tarixi inkişaf mərhələsində formalaşmış iqtisadi sistemin əsas dəyişənlərindən gedir. Həmin dövrdə problemin ( nkişaf probleminin) konseptual qoyuluşu aşağıdakı məntiqi yanaşmaları özündə ehtiva edirdi: -
Əsas olan standartlaşdırılmış kütləvi istehsaldır. -
Məhsulun realizasiyası problem deyil. Təklif spontan şəkildə tələb doğurur. Yəni, marketoloqların ifadə etdiyi kimi, “satıcı bazarı” hökmrandır. -
Maliyyə - real sektorun xidmətçisidir və bundan kənarda “fəaliyyət” göstərə bilməz. Aydındır ki, qeyd etdiyimiz yanaşma geniş təkrar istehsal prosesinin tamlığını, bütövlüyünü pozmaqla inkişafın sistemli xarakterinə ciddi zərbə vurur və kəskin fəsadların meydana çıxmasına yol açırdı. Məhz buna görə də 1929-1933-cü illər ərzində “piramida” quruculuğu prosesi özünün fiziki sərhədlərinə çatmaqla ömrünü başa vurdu. Məhz o böhrandan sonra dünya yalnış yolda olduğunu, yalnız real sektora “güvənməklə” və əsas diqqəti onun üzərində cəmləməklə inkişafın nizamlı gedişinə nail ola bilməyəcəyini başa düşdü və yenidən sistemlilik problemi ön plana çıxarıldı. Lakin ifrat kənar elmi mövqelərin mübarizəsi kimi yadda qalan bu tarixi inkişaf mərhələsində də qlobal miqyası əhatə edə biləcək, bir növ “ümumi resept” məzmunlu yanaşma tərzi ortalığa qoyulmamışdır. 1980-ci illərdən etibarən dünyanı yeni düzənə “sürükləyən” son dərəcə təhlükəli meyil və təmayüllər meydana çıxmağa başladı. Bütövlükdə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
467
bəşəri təhlükə doğuran meyillər sırasında geniş təkrar istehsal prosesinin sistemliliyi və tamlılığının yenidən pozulması əlahiddə yer tutur. Bu mənada, müasir dünya 1929-1933-cü illərin “piramidasının” astar üzü ilə qarşılaşmışdır. Maliyyə sferasının əlahiddələşməsi, “özündə şeyə” çevrilməsi, real sektorla birbaşa bağlılığı olmayan güclü pul axınlarının meydana çıxması, törəmə maliyyə bazarlarının görünməmiş yüksəlişi neoliberal modellə qloballaşmaya doğru gedən
dünya iqtisadiyyatında tamamilə yeni, əvvəlki dövrlərdən mahiyyətcə fərqlənən “oyun qaydalarının” formalaşmasına gətirib çıxardı. Artıq 2001-ci ildən dünya yeni düzənə qədəm qoydu. Başqa sözlə, son 20 illik (1980-2001) dövr geniş təkrar istehsal prosesinin kəskin disproporsiyalarının, kəskin fəsadların meydana çıxdığı dövr kimi səciyyələndirilə bilər. Əslində, problemin qoyuluşu çox sadədir. “ qtisadi proses” dediyimiz şey (maliyyə də iqtisadi prosesdir) fasiləsizdir. qtisadi proses heç vaxt, nə əvvəlki dövrlərdə, nə də indi ayrı-ayrı indilərdən, ayrı-ayrı keçmişlərdən və ayrı-ayrı gələcəklərdən ibarət olmayıb. Keçmiş, indi və gələcək həm funksional, həm determinoloji baxımdan vəhdətdə olub. Elə buradaca qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi zaman fiziki zamanla heç vaxt üst-üstə düşməyib. qtisadi prosesin tsiklik xarakteri var. Bu gün başlanan prosesin hansı effekt verəcəyini bir ildən sonra qiymətləndirəcəyik deyimi abstraksiyadan başqa bir şey deyildir. Yalnız tsikl başa çatdıqdan sonra məlum olacaq ki, başlanan prosesin real effekti hansı həcmdə olub. Tsikl başa çatmamış bu fikri yürütmək mümkün deyildir. Bəri başdan qeyd edək ki, iqtisad elmi öz mahiyyətinə adekvat olan reaksiya sərgiləməkdə, yəni hadisələrin arxasınca “sürünməkdə” davam etməkdədir. Bununla belə, yenə də, yəni artıq tarixə çevrilmiş hadisənin (baxmayaraq ki, hələ də davam edir) səbəbiyyət probleminə yanaşmada vahid mövqe müşahidə olunmur. Müxtəlif tədqiqatçılar müxtəlif səbəblərdən danışırlar: 1. Böhran “təbii” prosesdir. 2. Əsas problem maliyyə sferasında yeni arxitekturanın qurulması ilə bağlıdır. 3. Problemə sistemli yanaşılmalı, nəinki iqtisadiyyatın sahə və sferaları, eləcə də bütövlükdə ictimai həyatın əksər “dəyişənləri” nəzərə alınmalıdır: Dünya iqtisadiyyatının tarixi
468
4. Böhranın ümumdünya səviyyəsi almasının əsas “günahkarı” qloballaşma prosesidir. 5. Subyekt aspektinin (məs: ABŞ) həlledici rola malikliyi və s. AFR-in dövlət kansleri A.Merkel əsas səbəbin Qərb ölkələrinin “yorğana” görə ayaqlarını uzatmamasında, qazandıqlarından çox xərcləmələrində görür. Ədalət naminə qeyd edək ki, sadalanan yanaşmalar içərisində həqiqət payı olanlar az deyildir. Eyni zamanda, səbəbiyyət açıqlanmasının yalnız empirik səviyyədə əldə edilən faktlara əsaslanmaqla həyata keçirilməsi, eyni zamanda hissəvi yanaşmaların üstünlük təşkil etməsi qəbuledilməzdir. Böhranın səbəbləri ilə bağlı yanaşma tərzlərini konseptual aspektdə qiymətləndirmək fikrindən uzağıq. Sadəcə olaraq, bəzi məqamlara diqqət çəkməyi
məqsədəuyğun hesab
edirik. Beləliklə, beynəlxalaq hesablaşmalar Bankının (Bazel) qiymətləndirməsinə görə derivativlərdən ( törəmə maliyyə instrumentləri) formalaşan spekulyativ maliyyə “köpüyü”nün nominal dəyəri 600 trln. dollar (Qlobal məcmu məhsul – 60 trln.dol), ortaillik artım tempi isə 25% təşkil etmişdir. Bu gün isə qlobal iqtisadi fikir “köpüyün” tsikllərindən, onun işgüzar tsikllərlə müqayisəsindən bəhs edir. Bu aspektdən yanaşmalar da müxtəlifdir: - Tələbin dəstəklənməsi və artıma dönüş həyati əhəmiyyət kəsb edir. Yeni bir kredit “köpüyü” şişirtməyə ehtiyac yoxdur; - Əgər elə indicə partlayan “köpük” fayda vermədisə, onda daha birini yaratmaq lazımdır və s. Tədqiqatçıların müəyyən bir qrupu əmindir ki, problem birmənalı olaraq ABŞ-dan qaynaqlanır: ABŞ iqtisadiyyatı yeni maliyyə “köpükləri”olmasa dağılar. Qeyd edilən baxışlarda maraqlı məqamlardan biri qloballaşma ilə bağlı olan və onu da böhran kimi “təbii” proses adlandıranların yanaşma tərzidir. Belə ki, qloballaşmanı ümumbəşəri tarixi prosesin məntiqi nəticəsi kimi qəbul edir, qaçılmazlıq, labüdlük terminləri ilə şərh etməyə çalışırlar. Tarixi proses öz-özlüyündə məna yükü daşımır. Bu “yük” kənardan, yəni prosesin daxili təbiətindən deyil, sosiallaşan, siyasiləşən və iqtisadiləşən zəmanənin prosesə daxil etdiyi anlamdır. Yəni, “yabanci” təbiətlidir – tarixi prosesin özünə münasibətdə. Qeyd edilən anlamda prosesin subyektiv mahiyyətli ilkin başlanğıca istinad etdiyi şübhəsizdir. Digər tərəfdən, prosesə yanaşmada
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
469
fərqli çıxış nöqtələrinin olduğunu görməmək mümkünsüzdür: Dünya qloballaşır, yoxsa qloballaşdırılır? Yaxud, Afrikanın, ələlxüsus Saxaradan cənubda yerləşən ölkələrin neçəsi bu prosesin sərhədləri daxilindədir? Bu mənada, qloballaşma – assimmetrikdir. O, dayana və qəfil sürətlənə bilər. Həmçinin, ümumiyyətlə hansısa bir ölkəyə münasibətdə “kənardan” keçmə imkanları da mövcuddur. Deməli, qloballaşma – terminin etimologiyası baxımından ikili təzahürə malikdir: 1. Dünya ölkələrinin əksəriyyətini əhatə etmir. Bu anlamda, ümumdünya səciyyəsi daşıması şübhəli məsələdir. 2. Əsasən iqtisadi dövriyyənin həcmindən çıxış edir. Yəni, 50-60 209 ölkənin Qlobal Məcmu Məhsulun 95%-dən çoxuna sahib olması və məhz bu aspektdən qloballaşmanın gerçəkliyi haqqında birmənalı fikirlərin ortalığa qoyulmasını şərtləndirir. Qlobal böhranın məhz göstərilən sayda ölkələrə sürətli yayılışının əsas səbəbi isə qloballaşmanın “sıfır” zaman sürəti doğurması ilə bağlıdır. Əvvəlki araşdırmalarımıza istinadla biz belə bir qənaətdəyik ki, qlobal səviyyədə vahid məqsəd, yaxud məqsəd birliyi yoxdur (iqtisadi inkişafa münasibətdə) və ola da bilməz! Məqsəd birliyi yoxdursa, deməli seçilən hədəflər də müxtəlif məzmunlu olacaqdır. Hər bir ölkənin inkişaf səviyyəsi və mental xüsusiyyətləri ilə determinə olunmuş inkişaf yolu mövcuddur. Vahid reseptdən danışmaq mümkünsüzdür. Beləliklə, neoliberal modelə söykənən qloballaşma prosesi, daha çox qloballaşdırma keyfiyyəti əxz etməklə müasir gerçəkliyin ən mürəkkəb paradoksunu doğurur:
Bir az qabağa qaçaraq qeyd edək ki, təkçə bu paradoksun mövcudluğu anqlosakson modelli, yəni bugünkü qloballaşmaya “biət” edilməsinin labüd olmadığını, onun kardinal şəkildə məzmun dəyişikliyinə məruz qalmasının zəruriliyini ortalığa qoyur. Başqa sözlə, müxtəlifliyə, diversifikasiyaya istiqamətlənmiş, müxtəlifliklərin kontiniumu kimi çıxış etmə qabiliyyətinə malik olan qloballaşmaya ehtiyac vardır!
209 G-20 ölkələr qrupu (19 ölkə+A -27ölkə) ümumdünya ticarətinin 90%-ni, dünya əhalisinin 2/3 hissəsini əhatə edir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
470
Beləliklə, qlobal maliyyə böhranının başvermə səbəblərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək mümkündür. 1. Geniş təkrar istehsal prosesinin həm qlobal, həm də ayrı- ayrı “həlledici səsə malik” ölkə və regionlarda sistemliliyi, tamlığı
və bütövlüyünün pozulması (Maliyyənin əlahiddələşməsi nəticəsində). 2. Törəmə maliyyə bazarlarının sürətli yüksəlişi ; real olmayan pulun qlobal dövriyyəsinin ifrat dərəcədə artımı. 3. qtisadi sistemin neoliberal model çərçivəsində fəaliyyəti. Bu amilin həm mahiyyətə, həm də böhranın sürətlə yayılmasına birbaşa aidiyyəti vardır. Belə ki, əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, neoliberal bazar modeli, əvvəla, seçim və manevr imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır ki, bu da yekun etibarilə ölkə hökumətinin real xarici təhlükə qarşısında tam gücü ilə fəaliyyət göstərməyə imkan vermir. Başqa sözlə, milli iqtisadi sərhədlərin və daxili münasibətlər kompleksinin məhdudiyyətsizlik, tam şəffaflıq və açıqlıq keyfiyyətinə sahiblənməsi, qlobal səviyyədə qeyd edilən proseslərin vahidlik mövqeyindən unifikasiyası hökumətin fəaliyyət sferasını (tənzimləmə nöqteyi-nəzərindən) çox dar çərçivəyə salır. kincisi, alternativsizlik aspektinin ifrat qabarması yekun olaraq siyasi pessimizmə gətirib çıxarır. Başqa sözlə, təhlükəsizlik problemi ilə bağlı olan məsələlərin ayrıca götürülmüş bir ölkə miqyasında həllinin real bazası (qlobal səviyyədə unifikasiya olduğuna görə )olmur və s. Məlumdur ki, neoliberalizmin əsas inkişaf etdiyi, dərin kök atdığı məkan ABŞ-dır. Bu gün dünyada baş verən proseslərin incələnməsi də açıq-aydın şəkildə göstərir ki, ABŞ iqtisadiyyatı bir sıra sırf siyasi liberalizm səciyyəsi daşıyan elementlər və komponentlərlə çulğalanmışdır. Başqa deyimlə ifadə etsək, bu o deməkdir ki, iqtisadi sistemə yabancı elementlər daxil edilmişdir. Neoliberal yanaşmanın planetar səviyyədə geniş yayılması (yaxud, məqsədli şəkildə yayılması) elə bir münasibətlər sistemini sərgiləyib ki, artıq ABŞ iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatının ağırlıq mərkəzinə, qlobal dəyişikliklərin real bazasına çevrilmişdir. Məhz buna görə də, ABŞ iqtisadiyyatında baş verən proseslərin bütövlükdə planetar səviyyədə yayılması qaçılmazdır və sözün mütləq mənasında onun qarşısının alınması mümkün deyildir. Beləliklə, qlobal maliyyə böhranının sürətlə yayılmasının kökündə dayanan əsas səbəblərdən biri ABŞ-ın (eləcə də, digər inkişaf etmiş ölkələrin) geniş təkrar istehsal prosesinin milli bütövlüyünün
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
471
pozulmasıdır. Milli iqtisadi təhlükəsizlik nöqteyi-nəzərindən mühüm əhəmiyyət kəsb edən “milli bütövlük” konseptinin inkarı, zənnimizcə, ABŞ-ın dövlət siyasətinin əsas elementlərindən biri olmaqla, ABŞ-ın əgər belə demək caizdirsə, “qloballaşmasına”, planetdə baş verən hər şeyin ona aidiyyəti olmasına və s. xidmət edir. Başqa sözlə, ABŞ-ın geniş təkrar istehsal prosesi tamlıq, bütövlük halında mövcud deyildir və bu gün müşahidə etdiyimiz və “qlobal bütövləşmə” adlandırdığımız proses sistemlilik prizmasından elmi abstraksiya çərçivəsindən kənara çıxmır. “Qlobal bütövləşmə” dediyimiz şey yalnız maliyyə sferasını (gerçək funksional mahiyyət daşıma nöqteyi-nəzərindən) əhatə edir. Məlumdur ki, digər sistemyaradan istiqamət yaxud sfera – xarici ticarət dünya səviyyəsində böhran yaradan səbəblər sırasında çox nadir hallarda çıxış edə bilər. Maliyyə sferasından inteqrasiya olunaraq qlobal
Yəni, dünya ölkələrinin nə iqtisadi sistemləri, iqtisadiyyatları, nə də geniş təkrar istehsal prosesinin əksər fazaları deyil, yalnız maliyyə sferası birləşmə əzmindədir və birləşir. Beləliklə, əslində nə baş verir: 1. Bu gün inkişaf etmiş ölkələr artıq “klassik ölkə” anlamında mövcud deyillər. Ölkə → “ölkə sistem” yaranışına transfer olunmuşdur. 2. Geniş təkrar istehsal prosesinin milli tamlığı, milli bütövlüyü qəti olaraq pozulmuş, prosesin transmilliləşməsi geniş vüsət almış, iqtisadi təhlükəsizliyin görünən və görünməyən bütün sərhədlərini aşıb-keçmişdir. 3. Ucuz kredit və maliyyə “köpüyünə” əsaslanan sərvətyaratma modeli iflasa uğramışdır. 4. Neoliberal paradiqmanın struktur prinsipləri (maksimum mənfəət, maksimum hakimiyyət) yararsız hala gəlmişdir. 5. Dünya müxtəlif iqtisadi, sosial-siyasi və mədəni modellər bazasında parçalanma istiqamətinə qədəm qoymuşdur. 6. Postindustrial iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafının ilkin – mahiyyət qanunauyğunluqları milli dövlətlər çərçivəsində deyil, qlobal səviyyədə təzahür etməkdədir. Ölkələrarası əlaqələr (inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq) artıq
törəmə xarakteri kəsb etməyə
başlayır. Qanunauyğunluq dediyimiz şey
qlobal səviyyədə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
472
formalaşır, yaxud qlobal qanunauyğunluq dominant səviyyəyə yüksəlir və s. Bu sıranı xeyli uzatmaq da olar. Lakin, təfərrüata varmadan da belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, artıq köhnəlmiş iqtisadi, sosial-siyasi və mədəni ehkamlardan uzaqlaşmasaq dünya öz tarixinin növbəti “qaranlıq” dövrlərindən birinə qədəm qoyacaqdır.
Etiraf etmək lazımdır ki, qlobal böhran iqtisad elminə, onun bugünü və sabahına iflicedici təsir göstərdi. Mövcud metodoloji arsenalın ümidsiz şəkildə köhnəldiyini, yeni dövrün tələblərinə adekvat olmadığını, kardinal dəyişikliklərin zəruriliyini ortalığa qoydu. Bu gün iqtisad elminin istinad etdiyi situasion məkan – az və ya çox dərəcədə təzahür edən təmayüllər və refleksiyalar “yığımından” ibarətdir. Reallıqla adekvat ola biləcək sistemli yekun (Niyə? Nə üçün? və Sonra nə? suallarının cavabı nəzərdə tutulur) əldə etmək mövcud nəzəriyyələr çərçivəsində mümkünsüzdür. Belə ki, bugünə qədər dominant mövqeyini qoruyub saxlaya bilmiş effektiv bazar nəzəriyyəsinin və bütövlükdə neoliberal paradiqmanın özünün böhranı ilə üz-üzəyik. Beləliklə: 1.Bu günkü iqtisad elmi “sabahı” görmək qabiliyyətində deyildir: - Texnogen müdaxilənin hüdudsuzluğu elmi aparatı eroziyaya uğradıbdır; - Ümumiləşdirici sintez öz yerini “təkcə”nin fasiləsiz parçalanmasına veribdir. - Artıq iqtisadi anlamda tam və hissələrin dialektikası nonsensə çevrilmişdir. Belə ki, iqtisadi tam artıq hissələrdən nə çox , nə az, nə də onların cəminə bərabər deyil. O, sadəcə olaraq, başqa bir şeydir. 2. qtisad elmi bütövlükdə “özündə şeyə” çevrilibdir. Çılpaq praqmatizmin hüdudsuz tətbiqi, fəlsəfədən, ələlxüsus elm fəlsəfəsindən uzaqlaşma (zatən, yaxınlıq heç olmamışdır) iqtisadiyyatı istehsal xatirinə istehsal tipli primitiv hesabçılıq sxemində ortalığa qoyur ki, bu da, son nəticədə (digər təsirlərlə yanaşı) iqtisadi artımın sosial əsaslarını dağıdır. 3.Reallıqla bağlı olmayan “nəzəri müddəalar” irəli sürülür və qəbul etdirilir.Yanaşmanın yalnışlığı, əldə edilən nəticələrin
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
473
gerçəkliyə adekvat olmaması digər səbəblərlə yanaşı, həm də ekstrapolyasiyaya istinaddan qaynaqlanır. Köhnə biliyin yeni predmet sahəsinə yaxud, gələcəyə ekstrapolyasiyası həqiqəti aşkarlamağa imkan verirmi? Əsla! Belə olan tərzdə çat vermiş məlum paradiqmanı proses və hadisələrin geniş sferasına tətbiq (yenidən) etməyə ehtiyac varmı?Yaxud, bunun üçün ən azı kafi şərt kimi qəbul edilən məsələ - paradiqmanın tətbiqinin ziddiyyətsizlik sərhədləri müəyyən olunubmu? Göründüyü kimi, əldə edilən nəticələrin həqiqəti əks etdirməməsinin çox dərin kökləri vardır və bunlara biganə münasibət elmi tədqiqatların “çıxılmaza” düşməsinin başlıca səbəblərindən biri kimi çıxış edir. 4.Həm klassik, neoklassik və həm də sistemli paradiqmaların (postneoklassik) eyni vaxtda istifadəsi yaxud mövcudluğu yeni yaranan xassələr, imkanlar və
qarşılıqlı əlaqələrin rəngarəngliyini və mürəkkəbliyini yüksəldir. mkanların artımına paralel olaraq risklər də artır. Burada ən təhlükəli risk sistemli paradiqmanın maliyyə oliqarxıyasının, elitasının mənafelərinə xidmətə keçməsidir ki, yekunda da xətti güc siyasəti vüsət alır. Bu qəbildən olan və elm (iqtisad) niyə acizdir? sualının cavabını çoxlu sayda arqumentlərlə əsaslandırmaq mümkündür. Fikrimizcə, qlobal iqtisadi gerçəkliyin adekvat dərki və gələcəyi ilə bağlı iqtisad elmi sırf metodoloji anlamda ən azı iki problemli situasiya ilə üz-üzədir: 1. qtisadi sistemin transformasiyası prosesində qloballaşmanın yeri və rolunun, eləcə də milli iqtisadiyyatın inkişaf strategiyasının seçilməsində mümkün təsiri imkanlarının adekvat qiymətləndirilməsi problemi; 2. nkişaf dinamikasının ağlabatan tərzdə interpretasiyası və gələcəyin proqnozlaşdırılması problemi: Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, keçmişdən gələcəyə doğru istiqamətlənmiş ənənəvi yanaşma problemin öhdəsindən gəlməkdə acizdir. Ən azı ona görə ki, qeyd edilən baxış proqnozlaşdırmanın özünün mahiyyətindən çıxış etmir. Bu aspektdə metatarixilik (metaistorizm) nəzəriyyəsindən çıxış etmək, başqa sözlə, gələcəyi gələcəkdə araşdırmaq yaxud gələcəkdən → gələcəyə yönümlü yanaşmadan istifadənin mümkünlüyü hələ ki,
aprobasiyadan keçməmişdir. Digər tərəfdən, nəzərə alınmalıdır ki, qlobal iqtisadi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
474
gerçəkliyin səviyyə müxtəlifliyi mövcuddur. Onu yalnız empirik səviyyədə təzahür edən və əsasən nəticə keyfiyyətində çıxış edən təmayüllərə əsaslanmaqla düzgün dərketmə ifrat dərəcədə problematikdir. Belə ki, gerçəklik əslində 4 səviyyənin dialektik bütövlüyündən “qurulan” situasiyon reallıqdır:
Şə
Empirik səviyyə - “aysberq”in görünən, konkret kəmiyyətlərlə ifadə oluna və hesablana bilən informasiya məcmusudur. Ondan aşağıda – aktual səviyyədə - hadisə və proseslərin özü, daha dərin qatlarda isə səbəbiyyət və onu doğuran mexanizmlər, nəhayət səbəbiyyəti formalaşdıranlar, yəni ilkin başlanğıc gəlir! Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|