AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 5.6. Qədim Şərqin tarixi iqtisadiyyatı 

 

Qədim  Şərqin  tarixini  adətən  (əksər  mənbələrdən)  bizim  eradan 

əvvəl  IV  minilliyin  ikinci  yarısında  Nil  və  Evrat  vadilərində  ilk  sinifli 

cəmiyyət  və  dövlətin  yaranmasından  başlayaraq  b.e.  IV  əsrin  30-20-ci 

illərində Yaxın Şərqlə yekunlaşdırırlar. Məhz həmin dövrdə bütün Yaxın 

Şərq  Makedoniyalı  sgəndər  tərəfindən  işğal  olundu  və  bu  ərazilərdə 

“ellin” dövlətləri (Qədim Yunanıstan) yaranmağa başladı. “Qədim Şərq” 

coğrafi termini müasir Tunisdən müasir Çin, Yaponiya və  ndoneziyaya 

(qərb-şərq  yönümündə),  cənubdan  şimala  doğru  isə  Həbəşistandan 

Qafqaz dağları, Aral dənizinin cənub sərhədlərinə qədər böyük bir ərazini 

əhatə edirdi. 

3  min  il  tarixi  olan  Qədim  Şərqdə  o  dövrki  dünyanın  ən  qüdrətli 

dövlətləri mövcud olmuşdur (Şumer, Akkad, Babil, Misir, Assuriya və s. 

) 

Nil  vadisi  və  onunla  qonşu  olan  ərazilər  (gələcək  Misir  dövlətinin 

ərazisi) ilk insan məskənlərindən biridir. Burada hətta paleolit dövrünün 

əmək  alətləri  aşkar  olunub.  Qədim  Şərqdə  daş  əsrinin  mədəniyyəti 

özünün  ən  yüksək  səviyyəsinə  20-10  min  il  b.e.ə.  çatmışdır.  Əhalinin 

sürətli  artımı  Nil  vadisinin  qısa  zaman  kəsiyində  mənimsənilməsinə 

gətirib çıxardı. 

Neolit  epoxasına  aid  qədim  əkinçi  və  heyvandarların  ilk  yaşayış 

məskənləri (Nil vadisində) VI-V min il b.e.ə. tarixdə mövcud olmuşdur. 

 

§ 5.6.1. Mesopotamiya dövlətlərinin iqtisadiyyatı 

 

Yer  kürəsində  ən  qədim  dövlətlər  b.e.ə.  IV  minillikdə 

Mesopotamiyada yaranmışdır. Mesopotamiya – şimalda Qafqaz, cənubda 

Fars  körfəzi,  qərbdə  Suriya  çölləri  ilə,  şərqdə  müasir  raq  arasında 

yerləşən  coğrafi ərazidir. Bu ölkə  ən qədim dövrlərdən Şumer və Semit 

tayfaları  ilə  məskunlaşmışdır.  B.e.ə  IV  minillikdə  ilkin  olaraq  Şumer 

dövləti  yaranmışdır.  Afrikanın  şimalından  (b.e.ə.  V  minillik)  Ərəbistan 

yarımadasına,  Suriyaya  və  sonradan  Mesopotamiyaya  köç  edən  Semit 

tayfaları Akkad dövlətini, sonrakı dövrdə isə Babil dövlətini – Babilistanı 

yaratmışlar.  Təxminən  b.e.ə.  VI-VIII  minilliklər  ərzində  həmin  tayfalar 

tərəfindən bir çox heyvanların – donuz, keçi, iribuynuzlu mal-qara və s. 

əhliləşdirilməyə  başlanılmış,  arpa,  taxıl  və  digər  mədəni  bitkilərin  əkini 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

161

                                                            

genişləndirilmiş,  kənd  təsərrüfatı  inkişaf  etdirilmişdir.  Məhz  bu  tayfalar 

dünyaya cüt və kotanı, suvarma sistemini bəxş etmişlər. 

Dünyada  ilk  dəfə  olaraq  məhz  Mesopotamiyada  saxsı  (gil)  qablar 

və  tikintidə  istifadə  edilən  kərpic  istehsalına  başlanmışdır  (b.e.ə.  V 

minilliyin birinci yarısında). 

B.e.ə.  VIII  minillikdə  misin  metallurji  emalının,  b.e.ə.  V-IV 

minilliklərdə  tunc  məmulatların  və  nəhayət,  b.e.ə.  II  minillikdə  dəmir 

alətlərin  yaranması  bütövlükdə  Qədim  Şərqdə  məhsuldar  qüvvələrin 

sürətli inkişafına təkan vermişdir. 

B.e.ə.  2340-cı  illərdə  Şumer-Akkad  dövlətlərinin  birləşməsi 

Mesopotamiyanın iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərmişdir. Bu birləşmə 

iki  çayarası  ərazidə  bütün  çay  və  suvarma  sistemlərinin  tənzimlənməsi 

imkanını  yaratmışdır  ki,  nəticədə  nəqliyyat  və  irriqasiya  şəbəkəsi  xeyli 

yaxşılaşmışdır. Vahid ölçü və çəki sisteminin tətbiqi ticarətin inkişafında 

əhəmiyyətli rol oynamışdır. 

Sonsuz  müharibələr  b.e.ə  2007-ci  ildə  Akkad  dövlətinin 

mövcudluğuna son qoydu və ölkə köçəri Semit tayfaları tərəfindən işğal 

olunaraq  b.e.ə.  1897-ci  ildə  Babil  çarlığı  yarandı.  Çar  Xammurapi 

yenidən Mesopotamiya ərazilərini birləşdirdi və güclü dövlət yaratdı. Çar 

Xammurapinin  qanunlar  məcmusu  –  Xammurapi  kodeksi  Qədim  Şərq 

dövlətlərinin  quruluşu  və  təsərrüfat  həyatının  öyrənilməsi  prizmasından 

mühüm əhəmiyyət kəsb edən tarixi mənbədir. 

Mesopotamiya  iqtisadiyyatının  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  kənd 

icması  ilə  marksist  anlamda  quldarlıq  təsərrüfatının  birgə  mövcudluğu 

olmuşdur.  Kənd  icmasının  saxlanılması  əsasən  təbii  şəraitin  spesifikliyi 

ilə  bağlıdır.  sti  iqlim  çoxlu  sayda  irriqasiya  sistemlərinin  qurulmasını 

tələb  edirdi.  Bu  proses  yalnız  kollektiv  şəkildə  həyata  keçirilə  bilərdi. 

qlim  şəraiti  (bitkiçilikdə)  qurutma  və  suvarma  kanalları  sisteminin 

yaradılmasını  müxtəlif  rayonlardan  olan  insanların  birliyi  və  fəaliyyətin 

koordinasiyasını zəruri şərt kimi irəli sürürdü. 

Məhz,  çox  erkən  zamanlarda  dövlətin  yaranması  da  bu  tələblə 

şərtlənir. 

Dövlət  –  bütövlükdə  irriqasiya  sisteminə  nəzarət  edir,  icmalar  isə 

onun ayrı-ayrı sahələrində fəaliyyət göstərirdilər. 

Bu  baxımdan  işçi  qüvvəsinə  tələbat  böyük  idi.  Əsas  mənbə  kimi 

hərbi əsirlərin, eləcə də yerli sakinlərin qula çevrilməsi çıxış edirdi. Qul 

alqı-satqı  obyekti  idi.  Qulun  qiyməti  14-20  şekel  (1  şekel=  8  qram 

gümüş) arasında dəyişirdi. Quldarlıq (Qədim Şərqdə) hələ o qədər inkişaf 

etməmişdir. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

162

                                                            

Xammurapi  məcəlləsi  təkcə  quldarların  deyil,  həm  də  qulların 

mənafelərini  qoruyurdu.  Məsələn,  məcəllənin  282-ci  maddəsi  tabeçilik 

göstərməyən  qulun  cəzalandırılmasını,  117-ci  maddəsi  borca  görə  qul 

edilənin ən çoxu 3 ildən sonra azadlığa buraxılması tələbini və s. nəzərdə 

tuturdu. 

cma və qul əməyi ilə yanaşı muzdlu əməkdən də istifadə edilirdi. 

rriqasiya  sistemlərinin  qurulması  istiqamətində  fəaliyyətin 

intensivləşməsi dövlətin iqtisadiyyatda rolunu durmadan yüksəldirdi. 

Çarlar icma torpaqlarının bir hissəsini özləri və  ruhanilər üçün ələ 

keçirməyə  başladılar  və  beləliklə  də,  saray  və  məbəd  təsərrüfatları 

yarandı.  Eyni  zamanda,  işğal  edilmiş  ərazilər  də  çar  torpaqlarına  daxil 

edilirdi. Sonrakı dövrlərdə bütün torpaqlar çarın mülkiyyətinə keçir və bu 

torpaqlardan  ruhanilərə,  məmurlara,  hərbçilərə  və  saray  əyanlarına  pay 

verilirdi.  cma  çar  torpaqlarından  istifadə  edirdi  və  buna  görə  dövlətin 

xəzinəsinə  vergi  ödəyirdi.  Çar  torpaqları,  eyni  zamanda,  müqavilə 

əsasında icarəyəyə də verilirdi. 

Müqavilədə icarənin obyekti, icarəhaqqının məbləği və ödənilməsi 

vaxtı qeyd olunurdu.  carə haqqı əsasən natural formada – məhsulun bir 

hissəsi  ilə  ödənilirdi.  Hətta,  stimullaşdırıcı  tədbirlər  də  tətbiq  olunurdu. 

Məsələn, xam torpaqların işlənməsi üçün birinci il icarəhaqqı alınmırdı. 

Torpaq  sahibliyinin  yeni  formaları  artıq  sosial  təbəqələşmədən 

xəbər  verirdi:  Ali  ruhani  –  36  hektar,  ruhani  –  18  hektar,  məmur  –  15 

hektar,  kiçik  torpaq  sahibləri  –  bir  neçə  sotdan  2  hektara  qədər  torpağa 

sahiblik  edə  bilərdilər.  Yararlı  torpaq  sahələrinin  azlığı  qeyd  edilən 

tənasüblüyü  dəyişdirir,  çar  tərəfindən  ruhani  torpaqlarının  dövlət 

ehtiyacları üçün müsadirə olunmasını şərtləndirirdi. 

qtisadiyyatın əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edirdi. Erkən dövrlərdə 

heyvandarlıq geniş yayılmışdır. 

Əkinçilik  əsasən  məhsuldar  torpaqlarda  inkişaf  etməyə 

başlamışdır.Əsas  taxıl  məhsulu  –  arpa  idi.  Arpa  təkcə  çörəkbişirmədə 

deyil,  həmçinin  pivə  istehsalında  istifadə  olunurdu.  Pivə  texnologiyası 

Mesopotamiyada  b.e.  3  min  il  əvvəl  işlənib  hazırlanmışdır.  Xammurapi 

kodeksi yüksək qiymətlə pivə satanları çaya atmaqla, bu işlə gizli məşğul 

olanları  isə  ölüm  cəzası  ilə  cəzalandırmağı  nəzərdə  tuturdu.  Eyni 

zamanda, bağçılıq, üzümçülük və tərəvəzçilik kənd təsərrüfatının mühüm 

sahələri sırasında idi. 

Əkinçiliyin inkişafı, erkən dövrlərdə dövlətin yaranması və bununla 

bağlı çar sarayının, ordunun, məmurların və şəhərlərin meydana gəlməsi 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

163

                                                            

sənətkarlığın  əkinçilikdən  çox  erkən  vaxtlarda  ayrılmasına  gətirib 

çıxardı. 

Meşə  örtüyünün  azlığı,  bununla  bahəm  qamış,  gil  və  s.  geniş 

yayılması, məhz ikincilərin istifadəsinin bütün əraziyə yayılmasını, saxsı 

və kərpic istehsalının meydana gəlməsini şərtləndirmişdir. 

Metallurgiya  istehsalının  meydana  gəlməsi  əvvəlcə  mis,  sonralar 

tunc  və  dəmir  məmulatlarının  (kənd  təsərrüfatı,  tikinti,  məişət  və  s. 

istifadə  edilən)  hazırlanmasına  güclü  təkan  vermişdir.  4500  il  (b.e.ə.) 

əvvəl  Mesopotamiyada  tətbiq  edilən  zərgərlik  məmulatlarının 

hazırlanması texnologiyası bu gün də öz aktuallığını itirməmişdir.  nkişaf 

etmiş  heyvandarlıq  paralel  olaraq  dəri  istehsalına  və  toxuculuğa  güclü 

təkan vermişdir. 

 

 

§ 5.6.2. Qədim Misirin iqtisadiyyatı 

 

 Qədim  Misir  “Asiya  istehsal  üsulunun”  tipik  ölkəsidir.  Əkinçi  və 

maldarların Nil vadisində məskunlaşması b.e.ə VI-IV minilliklərə təsadüf 

edir.  Təsərrüfatın  təşkili,  strukturu  və  istifadə  olunan  əmək  alətlərinin 

çeşidi  baxımından  Qədim  Mesopotamiya  ilə  oxşar  cəhətlər  kifayət 

qədərdir. Təbəqələşmənin başlanğıcı və gedişi prosesi də, demək olar ki, 

üst-üstə düşür. B.e.ə. IV-III minilliklərdə ilk dövlətlər – nomlar meydana 

gəlməyə başladı. Yuxarı və Aşağı Misir çarlıqları birləşərək vahid dövlət 

– Qədim Misir dövlətini yaratdılar. Ümumiyyətlə, Qədim Misirin, Misir 

sivilizasiyasının  tarixi  sinifli  cəmiyyət  və  dövlətçiliyin  yarandığı  andan 

başlayaraq  (b.e.ə.  IV  minilliyin  ikinci  yarısı)  müstəqil  misir  dövlətinin 

süqutuna (b.e.ə. VI əsr) qədərki (Persiya tərəfindən işğal olunana qədər) 

tarixi  əhatə  edir.  3  min  il  yaşı  olan  qədim  Misirin  tarixi  aşağıdaki 

dövrlərə bölünür: 

-

  Birinci sülaləyəqədərki dövr (b.e.ə. IV minilliyin I yarısı). Nəsil-

icma münasibətlərinin dağılması; 

-

  kinci sülaləyəqədərki, yaxud gerzey dövrü (b.e.ə. IV minilliyin II 

yarısı).  Sosial  təbəqələşmənin  başlaması,  irriqasiya  sisteminin  ayrı-

ayrı  elementlərinin  yaranması,  ilk  dövlət  yaranışlarının  meydana 

çıxması;  Dövrün  sonunda  Yuxarı  Misir  və  Aşağı  Misir  çarlıqlarının 

yaranması; 

-

  lk çarlıq. Vahid ümummisir dövlətinin yaranması (b.e.ə. XXXI-

XXIX əsrlər); 

-

  Misirin inkişafı; (b.e.ə. XXVIII XXIII əsrlər); 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

164

                                                            

-

  I  keçid  dövrü  (b.e.ə.  XXIII-XXI  əsrlər).  Vahid  Misir  dövlətinin 

ayrı-ayrı nomlara parçalanması; 

-

  Mərkəzləşdirilmiş Misir dövlətinin bərpası (dirçəlişi) (b.e.ə. XXI-

XVIII əsrlər); 

-

  II keçid dövrü (b.e.ə. XVIII-XVI əsrlər). Misirin zəifləməsi. Xalq 

üsyanları; Misirin rukclər tərəfindən işğalı; 

-

  Misir  sivilizasiyasının  yüksəliş  dövrü  (b.e.ə.  XVI-XI  əsrlər). 

Misir imperiyasının yaranması; 

-

  III keçid dövrü (b.e.ə. XI-X əsrlər). Misirin tənəzzülü. 

-

  Son  çarlıq.  Misir  əcnəbi  sülalələr  tərəfindən  idarə  olunur  (b.e.ə. 

XI-VIII əsrlər). 

-

  Misirin Persiya tərəfindən işğalı və onun tərkibinə daxil edilməsi 

(b.e.ə VI-V əsrlər). 

Qədim Misirin əlverişli coğrafi mövqeyi var idi. Aralıq dənizi onu 

Ön  Asiya,  Kipr,  Egey  dənizi  adaları  və  Yunanıstanla  birləşdirirdi.  Nil- 

mühüm  naviqasiya  rolunu  oynayırdı.  Misirdə  faydalı  qazıntılar  mövcud 

idi. 

Qədim Misir təsərrüfatının əsasını suvarma əkinçiliyi təşkil edirdi. 

Kənd təsərrüfatı ixtisaslaşdırılmışdır. Yuxarı Misir əkinçiliyin, Aşağı isə 

heyvandarlığın, bağçılığın və üzümçülüyün mərkəzinə çevrilmişdi. 

         Hələ qədim dövrlərdən əkin sahələrini “yuxarı” və “aşağı” (çayların 

(Nilin)  daşdığı  zaman  xüsusi  bəndlərlə  suyun  yığılıb  saxlanması) 

hissələrə  bölən  irriqasiya  sistemi  yaradılmışdır.  Təsərrüfatın  əsas 

fərqləndirici  xüsusiyyətlərindən  biri  torpaq  və  irriqasiya  sistemləri 

üzərində  dövlət  mülkiyyətinin  olması  idi.  Fironlar,  saray  əyanları 

iqtisadiyyatda  hökmran  mövqeyə  sahib  idilər.  Çar,  məbəd  və  xüsusi 

təsərrüfatlarda  həm  qullar,  həm  də  asılı  vəziyyətə  düşmüş  icma  üzvləri 

çalışırdı.  Dövlət,  insanları  birləşdirməklə  əvvəlki  icma  öhdəliklərini 

saxlamış  və  sonralar  onu  dövlət  əmək  mükəlləfiyyətinə  çevirmişdir. 

ctimai  işlər  vasitəsilə  hökmdarlar  azad  icma  üzvlərini  özlərinə  tabe 

etdirirdilər. 

 Belə  şəraitdə  qul  əməyi  –  ikinci  dərəcəli  əhəmiyyət  kəsb  edirdi. 

Qullar  adətən  nökər  funksiyalarını  yerinə  yetirirdilər.  Qul  əməyinə 

yanaşma tərzi yalnız b.e.ə. XVI-XII əsrlərdə dəyişməyə başladı. “Asiya” 

icmalarında  əlavə  işçi  qüvvəsinə  ehtiyac  yox  idi.  Əksinə,  əmək 

resurslarının  artıqlığı  müşahidə  edilirdi.  Aydındır  ki,  izafi  əmək 

resurslarının  mövcudluğu  şəraitində  kənd  təsərrüfatında  qul  əməyindən 

istifadə mənasız bir iş idi.  cma üzvləri - əkinçilər demək olar ki, müftə 

işçi  qüvvəsi  keyfiyyətində  çıxış  edirdi  və  onları  saxlamaq  (yedirtmək, 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

165

                                                            

geyindirmək  və  s.)  lazım  gəlmirdi.  Antik  təsərrüfat  modelindən  fərqli 

olaraq  (qullar  ayrı-ayrı  quldarların  şəxsi  mülkiyyətində  idilər  və  həmin 

quldarların  xüsusi  mənafelərinə  xidmət  göstərirdilər)  bu  nəhəng  əmək 

ordusu  mərkəzləşdirilmiş  şəkildə  yalnız  dövlət  işlərinə  cəlb  olunurdu: 

suvarma  sistemlərinin,  yolların,  nəhəng  binaların  və  s.  tikintisində 

çalışırdılar.  Qədim  Misirdə  dövri  olaraq  əhalinin  siyahıya  alınması 

keçirilirdi  ki,  bunda  da  məqsəd  əmək  mükəlləfiyyətinin  bölüşdürülməsi 

idi. Hər bir kəndli ilin müəyyən dövrünü Firon və məbədlərə məxsus əkin 

sahələrində,  suvarma  sistemlərinin,  piramida  və  məbədlərin  tikintisində 

işləməli  idi.  Dövlət  mükəlləfiyyəti  bütün  əhaliyə  şamil  edilirdi.  şlərin 

yerinə  yetirilməsinə  xüsusi  məmurlar  –  “insan  sayanlar”,  yaxud  “insan 

sayğacları” nəzarət edirdilər. 

Ümumiyyətlə,  nəinki  qədim  Misir,  eləcə  də  əksər  Qədim  Şərq 

dövlətləri  üçün  iqtisadiyyatın  yüksək  səviyyəli  mərkəzləşdirilməsi 

xarakterik  hal  idi; 

stehsal  edilmiş  məhsulun  əsas  kütləsi 

mərkəzləşdirilmiş şəkildə bölüşdürüldü. 

Məmurlar  məhsulun  həcminin  və  heyvanların  baş  sayının  uçotunu 

aparırdılar;  irriqasiya  sistemləri  və  obyektlərin  tikintisində  çalışan  icma 

üzvləri müxtəlif alətləri və qida rasionunu dövlət xəzinəsindən alırdılar. 

Bu  ölkələrdə  irriqasiya  sistemlərinin  idarə  olunması  ifrat 

mərkəzləşdirilmiş və despotik xarakter daşıyırdı. 

“Asiya  istehsal  üsulu”nun  qeyd  edilən  əksər  xüsusiyyətləri  çox 

uzun tarixi proses ərzində mövcud olmuşdur. Qədim Şərqdə cəmiyyətin 

çox ciddi iyerarxik quruluşu formalaşmışdır. Qədim Misirdə hakimiyyət 

və  mülkiyyət  üzvi  vahidlik  halında  mövcud  olmuşdur.  Sosial  mövqe, 

sərvətə  sahib  olmanın  yeganə  yolu  hökmdara  (Firona)  yaxınlıqdan 

keçirdi. 

Əkinçinin  vəziyyəti  də  təsərrüfatın  dövlət  xarakteri  ilə 

müəyyənləşirdi:  əkinçi  öz  evində  yaşayır  və  təsərrüfatını  idarə  edirdi. 

Lakin əkin üçün toxumu, yer şumlamaq üçün işçi heyvanları müvəqqəti 

olaraq  dövlətdən  alırdı.  stehsal  edilmiş  məhsul  bütünlükdə  dövlətin 

sərəncamına  keçir  və  bu  məhsuldan  əkinçiyə  yalnız  ailəsinin  tələbatı 

həcmində pay ayrılırdı.Əsas hissə isə dövlət anbarlarına təhvil verilirdi. 

Qədim Misirdə sənətkarlıq da mərkəzi xarakter daşıyırdı. Misirlilər 

tuncdan  əsasən  bəzək  şeyləri  düzəldirdilər.  Əmək  alətlərinin 

hazırlanmasında  isə  istifadə  olunmurdu.  Qədim  Misir  tarixinin  sonunda 

dəmir  meydana  çıxdı  ki,  onu  da  ilkin  vaxtlarda  qiymətli  metal  hesab 

etdilər.  Ayrı-ayrı  sənətkarlardan  başqa  detallar  üzrə  əmək  bölgüsünə 

əsaslanan iri dövlət müəssisələri də fəaliyyət göstərirdi. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

166

                                                            

Təsərrüfatın  inkişafı  Cənubi  Misirdə  heyvanlarla,  Şimalda  isə 

taxılla  ticarətin  artımına  güclü  impuls  vermişdir.  Kiçik  Asiyadan 

qurğuşun və digər metalları, Kiprdən isə mis alırdılar. Varlanmış tacirlər 

sələmçiliklə  məşğul  olmağa  başlamışlar.  qtisadiyyatın  tam  şəkildə 

dövlət mülkiyyətinə alınması, ictimai həyatın total reqlamentləşdirilməsi, 

bürokratiyanın  qərarlaşması,  əslində  Qədim  Şərq  cəmiyyətlərinin 

hamısına  xas  olan  bir  cəhətlə  -  hər  şeydə  sabitliyə  nail  olma  (iqtisadi, 

sosial-mədəni  və  siyasi  həyatda)  istəyi  ilə  bağlı  olmuşdur.  cmasız  hər 

hansı  bir  ailənin  mövcudluğu  mümkün  olmadığı  kimi,  dövlətsiz  də 

icmanın yaşaya bilməməsi situasiyası formalaşmışdır. 

Sabitliyə canatmanın ifratçı təzahürü yekun etibarı ilə staqnasiyaya 

gətirib  çıxardı.  Yəni,  iqtisadiyyat  inkişafdan  dayandı,  eyni  forma  və 

münasibətlərin təkrar istehsalı müşahidə edilməyə başlandı. 

 

 

§ 5.6.3. Qədim Çinin iqtisadiyyatı 

 

 Qədim Çin b.e.ə. 5-3 minilliklərdə Xyanxe çayı hövzəsində neolit 

mədəniyyəti bazasında formalaşmışdır. 

Xyanxe hövzəsi qədim Çin sivilizasiyasının formalaşdığı əsas ərazi 

idi.  Uzun  dövr  ərzində  sözügedən  ərazi  nisbi  təcridlik  şəraitində  inkişaf 

etmişdir. Yalnız b.e.ə. 1-ci minilliyin ortalarından ərazinin genişlənməsi 

prosesi  əvvəlcə  Yanzı  hövzəsi,  sonralar  isə  cənuba  doğru  start 

götürmüşdür. 

Çin  sivilizasiyasının  əsas  xüsusiyyəti  daha  çox  təbii  şəraitin 

spesifikliyi  ilə  səciyyələnir.  Belə  ki,  Qədim  Misir  və  Şumer 

sivilizasiyalarından fərqli olaraq Çin sivilizasiyası daha az əlverişli olan 

şəraitdə formalaşmışdır ki, bu da dövlətin yaranmasının daha gec (Qədim 

Şərqlə  müqayisədə)  baş  tutmasına  səbəb  olmuşdur.  Eyni  zamanda, 

yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Çinin  təcrid  olunması  amili  də  az 

əhəmiyyətli olmamışdır. 

Təxminlərə görə, Çin b.e.ə. II minilliyin ikinci yarısına qədər digər 

sivilizasiyalardan  təcrid  olunmuş  halda  inkişaf  etmişdir.  Qədim  Çin 

sivilizasiyasının  ilkin  ocaqlarının  qeyri-suvanma  tipli  olması,  onu 

“hidravlik”  cəmiyyətlərdən  –  Qədim  Misir,  Qədim  Mesopotamiya, 

Qədim  Hindistan  -  əhəmiyyətli  dərəcədə  fərqləndirirdi.  Qədim  Çində 

suvarma  sistemləri  yalnız  b.e.ə.  1-ci  minilliyin  ortalarından  etibarən 

yaranmağa  başlamışdır.  Ümumiyyətlə,  Çinin  tarixində  Konfutsinin 

traktatları əhəmiyyətli rol oynamışdır. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

167

                                                            

Çin  tarixi  ənənəvi  olaraq  Şan  dövlətindən  –  5  əfsanəvi 

imperatordan  başlanır.  Bu  dövr  Çin  tarixində  müdriklik,  ədalət  və 

xeyirxahlığın qızıl əsri adlanır. 

Neolit  epoxasının  sonunda  (b.e.ə.II  minillik)  Xuanxe  hövzəsində 

şəhər-dövlətlər  yaranır.  Bunların  sırasında  inkişaf  etmiş  tunc 

mədəniyyətinə malik olan Şan-in (“Böyük şəhər Şan”) xüsusilə seçilirdi. 

Şan-in  epoxası  üçün  yüksək  keyfiyyətli  tunc  döyüş  texnikası,  məişət 

əşyaları, zərgərlik məmulatları xarakterik olmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar 

belə  bir  mövqedədirlər  ki,  Çin  sivilizasiyasının  genezisində  b.e.ə.  II 

minilliyin ortalarında Orta Asiyaya miqrasiya etmiş hindavropa tayfaları 

əhəmiyyətli rol oynamışlar. 

B.e.ə.  XIII-XII  əsrlərdə  Şan  şəhər  –dövlətinin  siyasi  strukturu  üç 

qeyri-bərabər hissədən ibarət olmuşdur: 

1. Daxili zona: hökmdarın (Vanın) və onun mərkəzi icra aparatının 

birbaşa nəzarətində olan ərazi; 

2.  Ara  zonası:  paytaxtı  əhatə  edən  yerli  hökmdarlar  tərəfindən 

(Vana tabe olan) idarə olunan çoxsaylı regional bölmələr; 

3.  Xarici  zona:  müxtəlif  tayfaların  yaşadığı  ərazilər.  Bu  tayfaların 

rəhbərləri  Vanın  avtoritetini  qəbul  edir,  lakin  ondan  asılı  olmadan  – 

müstəqil fəaliyyət göstərirdilər. 

Şan  dövlətinin  yerinə  b.e.ə  1027-771-ci  illərdə  Qərbi  Çjou  dövləti 

gəlir. Bu dövlət kifayət qədər böyük olsa da, dayanıqlı deyildi. 

Bu  dövr  dövlətin  etnik  müxtəlifliyi  və  möhkəm  iqtisadi,  ictimai-

siyasi  əlaqələrin  yoxluğu  ilə  səciyyələnir.  darəetmə  sferasına  əkinçilik 

təsərrüfatlarının  birgə  işlənən  sahələri,  sənətkarlıq  və  tikinti,  vergi  və 

töycülərin alınması, məhkəmə və s. daxil idi. 

Torpaq  üzərində  mülkiyyət  hökmdara,  onun  yaxın  ətrafına, 

məmurlara məxsus idi. 

Onların hər birinin tam hakimiyyəti altında olan torpaq payı (udel) 

vardı. B.e.ə. VIII əsrdən başlanan ölkədaxili siyasi kataklizmlər daha az 

ərazini  əhatə  edən  Şərqi  Çjou  dövlətinin  və  çoxlu  sayda  müstəqil 

çarlıqların yaranmasına gətirib çıxardı. 

Marksizmin  feodalizm  adlandırdığı  formasiya  Çində,  orta  əsrlər 

Avropasından  fərqli  olaraq  sosial-iqtisadi  deyil,  sosial-siyasi  xarakter 

daşımışdır  (yəni  iqtisadi  mexanizmlərə  yox,  münasibət  və  tabeçilik 

sisteminə əsaslanırdı). 

Qərbi  Çjou  üçün  bir  pilləli,  Şərqi  Çjou  üçün  isə  çoxpilləli 

iyerarxiya xas idi: Hökmdarlar; formal vassal asılılığında olanlar (torpaq 

payları – udelləri olanlar) – udellərin muxtar hökmdarları; Xidmətçi Şilər 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

168

                                                            

(aşağı idarəetmə təbəqəsinə aid, titulları olmayan vassallar); Tsin DAFU 

– titullu zadəganlar (mülkiyyəti olmayan, hərbidə xidmət edənlər). Bütün 

pillələrdə “mənim vassalımın vassalı mənim vassalım deyil” tipli orta əsr 

prinsipi hökmran idi. 

Çin feodalizminin əsas cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 

-

  iyerarxiya  normaları  və  vassal  öhdəliklərinə  dəqiq  riayət 

edilməsi; 

-

  Hakimiyyətə  və  vəzifələrə  mümkün  iddialarda  klan 

qohumluq dərəcəsinin nəzərə alınması; 

-

  Ağaya sadiqlik; 

-

  Döyüş meydanlarında, eləcə də vəzifə öhdəliklərində qəbul 

edilmiş davranış qaydalarına əməl olunması; 

-

  Zadəganlığa  pərəstiş,  statusa  uyğun  olaraq  etika 

normalarının gözlənilməsi. 

Ölkə  daxili  mübarizənin  güclənməsi  hökmdarların  bir  çoxunu 

islahatlara başlamağa məcbur etdi: 

-

  Udellərin zəifləməsi və daxili administrasiyanın güclənməsi. 

B.e.ə.  VII-VI  əsrlərdə  udel  yaratma  praktikasına  son 

qoyuldu. Xidmətlərə görə şərti vəzifə mülkiyyətləri hədiyyə 

edilməyə 

başlandı. 

Torpaq 

bütünlüklə 

hökmdarın 

mülkiyyətinə  keçdi.  Uyezdlər  yaradıldı  və  məmurlar 

tərəfindən idarəedilməyə başlandı. 

-

  Nəsil  elitasının  zəifləməsi:  Vəzifə  və  başlıca  postlara 

təyinatda  klan  qohumluğu  əsas  kimi  götürülmüşdü.  Vəzifə 

pillələri  ilə  yüksəlmə  birmənalı  olaraq,  şəxsi  nailiyyətlərlə 

müəyyənləşirdi.  Əslində  bunlar,  mahiyyət  etibarilə  inzibati 

bürokratik sistemin əks-feodallaşması idi. 

B.e.ə  V-III  əsrlər  Çin  tarixinin  “dəmir  əsri”  adlanır.  Dəmirdən 

istifadə 

edilməyə 

başlanması 

sivilizasiyanın 

inkişafına 

güclü 

stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir: 

- Yeni torpaqların dövriyyəyə qatılması; 

-  rriqasiya qurğularının sürətli artımı; 

- Bazar üçün sənətkarlıq məmulatlarının hazırlanması; 

-  stehsalın həcminin sürətli artımı; 

-  Sənətkarlığın,  ticarətin,  kredit  əməliyyatlarının,  sələmçiliyin, 

əmtəə-pul əlaqələrinin inkişafı; 

-  cmanın  dağılmaqda  davam  etməsi  (icarə,  muzdlu  əmək, 

borcluların qula çevrilməsi, borca görə ailə üzvlərinin satılması); 

- Qulların azsaylı olması və əsasən nökər kimi istifadəsi; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

169

                                                            

- Silahların təkmilləşməsi; 

- Müharibələrin xarakteri və miqyasının dəyişməsi. 

Bu dövrdə 7 iri çarlıq yaranmışdır: Bey, Çjao, Xan, Tsin, Tsin Yan, 

Çu.  Ən  radikal  islahatlar  Tsin  çarlığında  (b.e.ə.  IV  əsrdə  -  Şan  Yan) 

aparılırdı: 

I.

  cma 

torpaqlarından 

istifadənin 

ciddi 

şəkildə 

reqlamentləşdirilməsi: 

- Böyük ailələr daha kiçik ailələrə bölünməli və onların hər birinin 

özünəməxsus təsərrüfatı yaradılmalıdır; 

-  Qarşılıqlı  əlaqə  sistemi:  5-lik  və  10-luqlarda  birləşmələr,  bir-

birinə nəzarət və qarşılıqlı cavabdehlik; 

-  Digər  çarlıqlardan  olan  immiqrantların  əlverişli  şərtlərlə  Tsin 

torpaqlarında  işə  cəlb  edilməsi  (əsas  məqsəd  tsinlərin  orduda 

xidmət üçün işdən ayrılmasıdır). 

- Hərbi sferada islahatlar; Hərbçilərin nüfuzunun artırılması; 

- Varlanmış mülkiyyətçilərin dövlət nəzarətinə alınması; 

slahatların növbəti dalğası b.e.ə. 350 ildən başlanır: 

- Ölkə-məmurlar tərəfindən idarəolunan uyezdlərə bölünür; 

- Olçü və çəki sistemlərinin unifikasiyası aparılır; 

- Torpaq payları kəndlilərə verilir. 

slahatların  nəticəsində  iqtisadiyyatın  və  sosial  münasibətlərin 

inkişaf tempi hissediləcək dərəcədə yüksəlmişdir. 

B.e.ə.  VII  əsrdən  aparılan  islahat  isə  mərkəzi  hakimiyyətin 

güclənməsinə,  Çinin  birləşməsi  və  imperiyaya  çevrilməsinə  səbəb 

olmuşdur. 

Bu  proses  b.e.ə.  221  ildə  başa  çatdı  və  Tsin  imperiyası  yarandı. 

Sosial-iqtisadi  həyatda  və  idarəetmə  sistemində  ardıcıl  olaraq  islahatlar 

həyata  keçirilməyə  başlandı.  Böyük  Çin  səddi  də  məhz  həmin  dövrün 

məhsuludur.