AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§10.1.1. Бюйцк Османлы имперiyası 

 

 

ХЫВ  ясрдя  Кичик  Асийада  кечмиш  дювлятлярин  -  Щетт 

падшащлыьынын,  Мидийа  вя  Ящямяnиləр  империйаларынын,  Селевкиляр 

дювлятинин,  Понт  чарлыьынын,  Pергамын,  Бизанс  империйасынын 

яразилярини  ящатя  едян  гцдрятли  тцрк  дювляти  олан  Османлы  дювляти 

йаранмышдыр.  Щямин  дювлятин  (Авропа  мянбяляриндя  «Оттоман 

дювляти»  кими  эюстярилир)  ясасыны  оьузларын  гайы  бойундан  чыхмыш 

Осман бяй гойmушдур. 

Чинэиз  ханын  1219-1221-жи  иллярдя  Oрта  Асийайа  йüрüшü  иля 

ялагядар  70  мин  няфяря  гядяр  Орта  Асийа  тцркц  Юн  Асийайа,  о 

жцмлядян  бир  гисми  Анадолуйа  кюч  етмишди.  Бунларын  ичярисиндя 

тяхминян  4  мiн  няфярдян  ибарят  гайы  тайфасы  да  вар  иди.  ХЫЫЫ  ясрин 

яввялляриндя Анаdoлуйа эялян бу тайфанын башчысы Яртоьрул бяй Сялжуг 

Султанындан  Сюгцт  (Сягат)  вилайятини  игта  кими  алмыш,  она  Бизанс  иля 

сярщядляри горумаг тапшырылмышды. 

Атасынын  вяфатындан  сонра  Осман  бяй  гайы  бяйляринин 

гцввялярини бирляшдиряряк яскишящяр – Сурийа-Ираг йолуну яля кечирир вя 

бунунла  султанлыьын  варлыьына  сон  гойараг  Османлы  дювятини  йаратды 

(1299-жу  ил).  Заман  эюстярди  ки,  османлыларын  тарих  сящнясиня  чыхышы 

тясадцф  дейилди.  Бу  дювлят  даща  юнжяки  тцрк-ислам  дювлятляринин 

мядяни-сийаси ирси цзяриндя qərarlaşmışdı.  

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

250

                                                            

Османыn  оьлу  Орхан  Газiнiн  щакимиййяти  дюврцндя 

Османлы  дювляти  чох  эцжлянди,  дювлят  щакимиййят  органлары 

формалашмаьа башлады, юлкя вилайятляря вя бюлэяляря бюлцндц. 1326-жы 

илдя  Бурса  шящяри  фятщ  edildi  вя  дювлятин  илк  пайтахты  елан  olundu. 

Османлылар 1337-жи илдя Никомедийа (индиkи Измир) шящярини тутдугдан 

сонра бцтцн Анадолу онларын табелийиня кечди.  

Османлы тарихинин ян яламятдар щадисяляри ичяричиндя 1389-жу 

илдя Косово дюйцшц (Сербийанын мцстягиллийиня сон гойулду), 1396-жы 

илдя  Болгарыстанын  ишьалы  хцсуси  ящямиййят  кясб  едир.  Бунунла  да 

1397-1400  –жц  иллярдя  лдырым  Бяйазид  Сялжуг  дювлятинин  тяркибиня 

гатылмыш диэяр яразиляри яля кечириб тцрк щакимиййятини Шярги Авропайа 

гядяр йайараг гцдрятли Осмалы империйасыны йаратмаьа башлады.  

ХЫВ  ясрин  сонларында  Bяйазид  Бизансын  Балканлардакы 

сонунжу  дайаьы  олан  Константинополу  ишьал  етмяйя  щазырлашдыьы 

заман тцрк дцнйасынын ян бюйцк фажияси баш верди – 1402-жи илдя Ямир 

Теймур  иля  Илдырым  Bяйазид  арасында  Анкара  дюйцшц  нятижясиндя 

Османлылар  Балканларда  торпаглары  итирди,  чюкмяси  эюзлянилян  Бизанс 

бу  савашдан  сонра  daha  бир  шанс  газанды,  Анадолу  –  Тцрк  бирлийи 

позулду, Авропа, Русийа сцрятля дирчялмяйя башладылар.  

Султан  ЫЫ  Мурадын  вя  онун  оьлу  Мещметин  щакимиййяти 

дюврцндя Oсманлы дювляти яввялkи гцдрятини бярпа етди. 

1453-жц  ил  майын  29-да  Османлылар  Константинополу  фятщ 

едиб  вя  бунунла  да  Бизанс  империйасынын  варлыьына  сон  гойдулар.  ЫЫ 

Мещмет ися «Фатещ» ады иля тарихя дцшдц. Константинопол (Истанбул) 

Османлы  империйасынын  yeni  пайтахты  олду.  Константинополу  яля  ке-

чирмякля Oсманлы султанлары Авропаны Асийа иля бирляшдирян тижарят йол-

ларыны нязарят алтына алдылар.  

Бу дюврдя Крым, Молдова вя Валахийа, Мажарыстан Oсманлы 

императорлуьуна гатылды. Иранын бязи вилайятляри, Баьдад алынды, Авст-

рийа  верэи  ödəməyə  məcbur  edildi.  Беляликля,  цч  гитяни  ящатя  едян 

гцдрятли сюз сащибиня малик олан мцсялман Османлы империйасы бей-

нялхалг мцнасибятляр системинин актив субйектиня чеврилди.  

Дювлятин  биринжи  шяхси  “падшащ”  адланырды.  Илк  вахтлар  “бяй” 

вя “гази” üнванларындан да истифадя олунуб. «Султан» üнванындан ися 

илк дяфя Ы Мурад (1359-1389-жу илляр) истифадя едиб, йавуз Султан Сяли-

мин  Мисир  сяфяриндян  (1517-жи  ил)  сонра  ися  бунларын  цстцня  «хялифя» 

ады да əlavə olundu. Дювлят там бир мярkязиййятчиликля идаря олунурду. 

Бцтцн бюлэяляр мяркяздян йюнялир, идарячиляр мяркяздян эюндярилирди.  

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

251

                                                            

Sултандан  сонра  икинжi  шяхс  «Сядрязям»,  йяни  баш  вязир  иди. 

лк вахтлар вязирляр елм аdамларындан сечилирди. Сонралар ясэяр кюкянли 

вязирляр дя олду. О дювлятин мющцрцнц сахлайыр, сийаси ишляря рящбярлик 

едирди. Малиййя ишляриня рящбярлик едян вязифяли шяхся дяфтярдар дейилир-

ди. Султанын йанында Али Мяслящят Шурасы ролуну ойнайан Диван фяа-

лиййят эюстярирди. Орханын dюврцндя юлкя яразиси илк дяфя олараг инзиба-

ти  вaщiдляр  олан  пашалыглара  вя  санжаглара  бюлцндц.  Пашалыьын  башын-

дан  султан  тяряфиндян  тяйин  олунмуш  вя  эениш  сялащиййятляря  малик 

олан паша дурурду, санжаглара ися санжагбяйиляр рящбярлик едирдиляр.  

Османлы  империйасына  623  иллик  дюврцндя  36  падшащ  щюк-

мдарлыг едиб. Османлы империйасынын щярби феодал сяжиййяси онун да-

хили  вя  харижи  сийасятини  мцяййян  едирди.  Мцщарибя  вя  ишьалчылыг  тцрк 

fеодалларынын сярвят мянбяйи олмушду. Буна эюря дя империйанын ща-

ким синфи дюйцш габилиййятli ордунун йарадылмасына вя сахланылмасына 

хцсуси  диггят  верирди.  Бу  сащядя  щярби  leн  системи  мцщцм  рол  ой-

найырды.  Щярби  leн  сащибляри  сипащи  адланырды.  Онлар  дювлят  торпаг 

фондундан бюйцк вя кичик шярти мцлк (зийамят вя тимар) алыр, бурада 

алынан верэинин бир щиссясини юзляриня эютцрцрдцляр. Бу систем Османлы 

империйасынын бцтцн яразисиндя тцрк щярби феодал дювлятинин мющкям-

ляндирилмясиндя бюйцк рол ойнамышды. Щярби leн системи дювлят бцджя-

сини орду сахламаг цчцн ясас хяржлярдян азад едирди вя феодал орду-

сунун вахтында сяфярбяр едилмясиня имкан верирди. Пийада гошун ясэ-

ярляри  олан  йеничяриляр  вя  диэяр  орду  щиссяляри  дювлят  бцджясиндян  тя-

мин олунурдулар. Лакин тядрижян щярби leн сащибляриня чеврилирдиляр.  

Османлы  дювлятиндя  торпаг  мцлкиййятинин  дюрд  формасы 

мювжуд  иди:  дювлят  торпаглары,  султан  аилясиня  мяхсус  торпаглар 

(хасс), дини идарялярə, рущаниляря, мясжидляря мяхсус торпаглар (вягф), 

шяхси адамларын ялиндя олан сащяляр (мцлк). 

Османлы  императорлуьунун  верэи  верян  бцтцн  ящалиси  реайа 

адланырды.  

Кяндлиляр торпагдан вя sудан истифадяйя эюря торпаг рентасы 

юдяйирдиляр. Мцсялман якинчиляр ашар адландырылан məhsulun онда бирi 

həcmində  верэи  верирдиляр,  мцсялман  олмайанлардан,  йашындан  асылы 

олмайараг адамбашы верэи олан ишпянжя алынырды. 

ХVЫЫ  ясрин  икинжи  йарıсында  торпаг  мцлкиййятинин  бир  ялдя 

жямляшмяси  эцжлянди,  лакин  истещсал  цсулу  дяйишмяди.  Сипащиляри  йени 

торпаг сащибляри – феодаллар явяз етдиляр. Беляликля, дювлят торпаг фон-

ду  щесабына  ири  феодал  торпаг  мцлкиййяти  йаранды,  яввялки  щярби  leн 

сащибляри йени мцлкядарлара чеврилди, мцфлисляшмиш зийамят вя тимарын 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

252

                                                            

шярти мцлкляри йени феодалларын ялиня кечди. Якинчиликдя щярби leн систе-

минин даьылмасы вя бющраны бцтювлцкдя Османлы щярби феодал дювля-

тини  бющрана  эятириб  чыхартды,  онун  щярби  гцдрятинин  зяифлямясиня  ся-

бяб олду.  

ХВЫЫЫ  ясрин  икинжи  йарысында  Османлы  империйасына  гаршы 

«Шярг  мясяляси»  формалашмаьа  башлады.  Мягсяд  –  «христианларын 

мцсялман  

Oсманлы  империйасынын  зцлмцндян  азад  етмяк  уьрунда  мцбаризя», 

тцркляри  Балканлардан  чыхармаг,  Истанбулу  яля  кечирмяк,  Oсманлы 

дювлятинин Асийа щиссясиндя йашайан христианлар цчцн ислащатлар кечир-

мяк иди.  

ХВЫЫЫ  ясрин  икинжи  йарысында  (1768-1774,  1787-1791-жи  илляр) 

вя ХЫХ ясрин биринжи йарысында (1806-1812, 1828-1829; 1853-1856) Ру-

сийа-Османлы мцщарибяляри юлкянин сосиал-игтисади вя сийаси бющраныны 

даща да дяринляшдирди.  

Игтисадиййатын  ясас  сащяси  олан  кянд  тясяррцфатында  аьыр  ве-

рэиляр,  феодал  зоракылыьы  вязиййяти  аьырлашдырырды.  Кяндлиляр  тякжя  аьыр 

верэилярдян  дейил,  щям  дя  бежярилмиш  мящсуллара  гойулмуш  чох  ужуз 

ижбари гиймятлярдян, алынан дахили эюмрцк рцсумларынын чохлуьундан 

зийан чякирдиляр. Хариждян идхал олунмуш малларла рягабят апара бил-

мяйян  йерли  сянайе  мцяссисяляри  мцфлисляшяряк,  баьланырды.  Osmanlı 

imperiyası  Авропа  дювлятляриндян  аьыр  шяртлярля  борж  алмаьа  мяжбур 

олурду.  1875-жи  илдя  бу  дювлятин  харижи  боржлары  сон  дяряжя  бюйцк 

мябляья − 5,3 милйард франка чатмышды. Капитал йыьымы ясасян йунан, 

йящуди, ермяни тажирлярин ялиндя жямляшмишдир.  

Kонститусийалы  дювлят  гурулушунун  йарадылмасы  йолунда 

атылан  илк  аддымлар  Османлы  империйасында  1839-жу  илдян  ХЫХ  ясрин 

70-жи  илляринин  яввялинядяк  щяйата  кечирилмиш  вя  ижтимаи-сийаси 

ядябиййатда тянзимат адыны алмыш истащатларын сон мярщялясиндя вя бу 

ислащатларын юлкядя мцтярягги ижтимаи фикрин вя щярякатын ойанмасына 

позитив  тясиринин  нятижяси  олараг  мейдана  эялмиш  «йени  османлылар» 

жямиййятинин фяалиййяти иля баьлы олмушдур. Габагжыл тцрк зийалыларынын 

(Намиг  Камал,  Зийа  бяй,  Ибращим  Шинаси  вя  б.)  йаратдыглары  «йени 

османlылар»  жямиййяти  (1865)  мцтлягиййятчи  феодал  реъиминин  ölkəнин 

ижтимаи  тяряггиси  йолунда  жидди  янэяля  чеврilдийини  вя  бу  сябябдян 

конститусийалы  дювлят  гурулушуна  кечирилмясини  милли  мящсулдар 

гцввялярин  капиталист  инкишаф  йолу  иля  ирялилямясиня  вя  юлкянин 

мцстягиллийинин  мющкямляндирилмясиня  тякан  веря  биляжяк  мцщцм 

васитя щесаб едирди. «Йени османлылар»ын конститусийа щярякаты щям дя 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

253

                                                            

бунунла  яламятдар  иди  ки,  онун  жарчылары  эет-эедя  харижи  капиталын 

юлкяни йарыммцстямлякя ясаряти алтына салдыьы бир шяраитдя игтисади вя 

сийаси  мцстягиллik  уьрунда  мцбаризя  апарырдылар.  Бу  щярякат 

нятижясиндя мейдана эялмиш вя  Oсманлы империйасы шяраитиндя буръуа 

азадлыглары  –  дини  мянсубиййятиндян  асылы  олмайараг  бцтцн  османлы 

тябяяляринин  ганун  гаршысында  бярабярлийи,  шяхсиййят  вя  мцлкиййят 

тохунулмазлыьы,  мятбуат  вя  сюз  азадлыьы  вя  с.  бяйан  едян  илк  тцрк 

конститусийасы, йахуд мцяллифин ады иля «Митщяд Конститусийасы» 1876-

жы ил декабрын 23-дя qəbul едилди. Цч ай сонра, 1877-жи ил мартын 19-да 

империйанын  киши  ящалиси  тяряфиндян  сечилян  депутатлар  палатасы  вя 

цзвляри  султан  тяряфиндян  öмцрлцк  тяйин  едилян  сенатдан  ибарят 

икипалаталы илк османлы парламенти ишя башлады.  

Лакин 1876-жы ил Османлы Конститусийасы жями 14 ай гцввядя 

галды. 1878-жи илин яввялиндя рус-тцрк мцщарибяси эедишиндя вязиййятин 

Osmanlı  imperiyası  цчцн  бющранлы  характер  алдыьы  шяраитдя  султан  ЫЫ 

Ябдцлщямид  Митщяд  Конститусийасынын  сон  галыгларыны  да  ляьв  етди  – 

парламенти бурахды, депутатларын бир щиссясини щябс етдиряряк сцрэцня 

эюндярди.  

Османлы Конститусийасы вя парламенти “эянж тцркляр” ингилабы 

(1908) нятижясиндя бярпа едилди.  

Нойабрын 20-дя, отуз иллик фасилядян сонра иşя башлайан пар-

ламентдя “эянж тцркляр” бюйцк цстцнлцйя малик идиляр: мяжлисдяки 230 

депутат йерindян 150-си онлара мяхсус иди.  

“Эянж  тцркляр”  щярякаты  вя  щакимиййятинин  (1908-1918) 

Тцркийядя  дювлят  гуружулуьу  практикасына  эятирдийи  башлыжа  йенилик 

дуалист  монархийадан  парламентли  монархийайа  кечилмясиндя  юз  як-

сини тапды. Ы Дцнйа мцщарибяси илляриндя (1914-1918) Османлы Консти-

тусийасынын фяалиййяти ясаслы сuрятdя мяhдудлашдыrылды. Депутатлар пала-

тасы 1918-жи ilin декабрында Антанта дювлятляринин тязйиги алытнда со-

нунжу  султан  ВЫ  Мещмеt  (ващидяддин)  тяряфиндян,  1920-жи  илин  мар-

тында ися Истанбулу ишьал edən инэилисляр тяряфиндян говулду. 

Тцркийядя йени, мцасир дювлят йарадылмасы йалныз тцрк халгы-

нын  вя  онун  мащир  сяркярдяsi  вя  рящбярi  Qazi  Мустафа  Камал 

Ататцркцн bu талейцклц вяzифяни цзяриня эютцрмяси сайясиндя реаллаш-

ды. Анадолуда аловланараг милли азадлыг ингилабына чеврилмиш жошгун 

хаlг  щярякаты  нятижясиндя  1920-жи  илин  апрелиндя  йарадылмыш  Тцркийя 

Бюйцк  Миллят  Мяжлиси  щюкумятин  симасында  йени  дювлятин  −  щазыркı 

Тцркийя Республикасынын тямяли гойулду. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

254

                                                            

1922-жи  ил  нойабрын  1-дя  мяжлис  султанлыьын  хилафятдян  айрыл-

масы  вя  юлкядя  щакимиййятин  там  шякилдя  ТБММ-я  вериляряк  султан-

лыьын ляьв едилмяси щаггында ганун гябул етди. 

Сонuncu  36-жы  османлы  султаны  ВЫ  Мещмеt  Малта  адасына 

гачды. 1922-жи илин пайызында империалист гясбкарлар говулараг Анадо-

лу торпагларындан чыхарылдылар. Тцрк халгынын дюрд ил сцрян гящряман 

гуртулуш савашы галибиййятля нəтижялянди. Тцркийя истиглалиййят газанды. 

ТБММ  1923-жц  ил  октйбарын  29-да  Тцркийяни  республика  елан  етди. 

Мцстафа Камал Atatürk Тцркийя Республикасынын илк президенти сечил-

ди, онун ян йахын силащдашы  смят паша ися биринжи республика щюкумя-

тинин башчысы олду. Анкара йени дювлятин пайтахты елан едилди.  

 

 

§10.1.2. Orta əsrlər Azərbaycan iqtisadiyyatı 

 

III-V  əsrlərdə  Azərbaycanda  əvvəlki  dövrlərdən  fərqli  olan  yeni 

iqtisadi  münasibətlər  təşəkkül  tapmağa  başlamışdı.  Əksər  Şərq 

ölkələrində,  eləcə  Türk  dövlətlərində  mövcud  olan  münasibətlər  sistemi 

Azərbyacana  da  xas  idi.  Həm  Atropaten,  həm  də  Albaniyada  feodal 

münasibətləri  formalaşmaqda,  yeni  münasibətlər  sisteminin  gətirdiyi 

keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməkdə idi. 

Erkən  feodalizm  dövründə  torpaq  üzərində  dövlət  mülkiyyəti 

hökmran  olmuş,  IV-VIII  əsrlər  ərzində  isə  torpaq  sahibliyinin  xüsusi 

forması  (dövlətlə  yanaşı)  təşəkkül  tapmağa  başlamışdı.  Torpaq 

sahibliyinin 2 forması mövcud olmuşdu; 

1.

  Dastakert (“mülk”) – irsi torpaq sahibliyi; 

2.

  Xostak (“bağışlanılan”) – şərti torpaq sahibliyi. 

Azad  kəndlilər  feodal  asılılığına  düşür  və  müxtəlf  vergilər 

ödəməklə yanaşı, digər mükəlləfiyyətləri də həyata keçirirdilər. 

Atropatendə  feodal  münasibətlərinin  qərarlaşması  III  əsrdən 

başlamışdı. Sasanilər dövründə əhali dörd təbəqəyə bölünürdü: 

1.

  Kahinlər. 

2.

  Döyüşçülər. 

3.

  Mirzələr. 

4.

  Vergiverənlər. 

Vergilərin  yığılması  üzərində  ciddi  dövlət  nəzarəti  mövcud 

olmuşdu.  VI  əsrdə  həyata  keçirilən  vergi  islahatları  nəticəsində  ölkədə 

20-50  yaş  arasında  olan  bütün  kişilər  həm  can  vergisi,  həm  də  torpaq 

vergisi  ödəyirdi.  Erkən  orta  əsrlər  dövrünün  Azərbaycanında  əkinçilik, 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

255

                                                            

maldarlıq və sənətkarlıq iqtisadiyyatın əsas sahələri kimi çıxış edirdilər. 

Eyni  zamanda,  Albaniyada  metallurgiya  inkişaf  etməkdə,  əvvələr 

mövcud  olmuş  şəhərlərlə  (Qəbələ,  Naxçıvan,  Dərbənd)  yanaşı  yeni 

şəhərlər (Bərdə, Beyləqan və s.) yaranmağa başlamışdı. 

O  dövrün  spesifikasından  çıxış  etməklə  tarixçilər  Azərbaycan 

şəhərlərini 3 qrupa ayırırlar:

150

  

1.  Beynəlxalq  ticarət  yollarının  üzərində  olan  şəhərlər  (Bərdə, 

Dərbənd və s.). 

2.  Ticarət  yollarından  kənarda  olan  şəhərlər  (Şəki,  Şəmkir, 

Naxçıvan və s.). 

3. Kəndtipli şəhərlər (Torpaqqala – (Qax) və s.). 

Tarixi mənbələrə əsaslanaraq belə bir qənaətə gəlmək mümkündür 

ki, erkən orta əsrlərdən başlayaraq Azərbaycan ərazisində klassik feodal 

münasibətləri təşəkkül tapmışdı. 

VIII  əsrdə  Azərbaycanın  Ərəb  xilafəti  tərəfindən  işğalı  iqtisadi 

münasibətlər sistemində kardinal dəyişikliklərlə müşahidə olunmuşdu.  

Artıq  iqtisadi  münasibətlər  sistemi  müsəlman  hüququ  və  şəriət 

əsasında tənzimlənməyə başlamışdı. 

Bütün  torpaqlar  üzərində  ali  dövlətçilik  hüququ  xəlifəyə  məxsus 

idi.  Bu  dövrdə  Azərbaycanda  torpaq  sahibliyinin  5  növü  mövcud 

olmuşdu: 

1.

 

Dövlət torpaqları; 

2.

 

qta  (ərəbcədən  “kəsik”  anlamındadır);  Xidmətə  görə  verilən 

torpaq payı; 

3.

  Mülk torpaqları: yerli feodallara məxsus olan torpaq payı; 

4.

  Vəqf  torpaqları:  Müsəlman  ruhanilərə  məxsus  olan  torpaq 

payı; 

5.

 

cma torpaqları: əhaliyə məxsus olan torpaq payları. 

Vergi sistemində də əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi (661-750-ci 

illər).  Kəndlilərə  vergi  siyahısında  olduğu  kəndi  tərk  etmək  qadağan 

olunmuşdu. 

Vergitutmada  müsəlman  və  qeyri-müsəlmanlara  fərqli  yanaşılırdı. 

Belə ki, qeyri-müsəlmanlar can vergisi (cizyə) və torpaq vergisi (xərac), 

müsəlmanlar  isə  istehsal  edilmiş  məhsulun  1/10-  qədər  üşr  və  xüms 

ödəyirdilər. Eyni zamanda, yoxsul əhalinin tələbatını ödəmək məqsədi ilə 

zəkat da alınırdı. 

                                                 

150

 N.Süleymanov. Azərbaycanın iqtisadi tarixi. Bakı, 2001.- S.31 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

256

                                                            

750-ci  ildən  sonra  (Abbasilər  dövrü)  ərəb  və  qeyri-ərəb  feodallara 

fərqli münasibətlər sərgilənirdi. 

Tarixi mənbələr göstərir ki, Azərbyacan iqtisadiyyatının dirçəlişi IX 

əsrin ikinci yarısından etibarən (Ərəb xilafətinin işğalına son qoyulandan 

sonra) başlamışdı. 

IX-XIII  əsrlərdə  xilafətin  parçalanması  ilə  Azərbyacan  ərazisində 

yeni müstəqil dövlətlər yaranmağa başladı (Şirvanşahlar, Salarilər və s.) 

Səlcuq  imperiyasının  süqutu  nəticəsində  isə  Eldənizlər  (Atabəylər) 

dövləti  (1136-1225)  meydana  çıxdı.  Məhz  bu  dövrdə  Azərbaycan 

iqtisadiyyatında, ölkənin təsərrüfat həyatında inkişaf meyilləri yaranmağa 

başlamışdır. 

stehsal  vasitələri  təkmilləşir,  əkinçilik  mədəniyyəti 

yüksəlirdi.  Bağçılıq,  ipəkçilik,  maldarlıq  sürətli  inkişaf  yoluna  qədəm 

qoymuşdu. 

IX-XI  əsrlərdə  ölkədə  torpaq  sahibliyi  formaları  xilafət  dövründə 

olduğu kimi davam  etməkdə idi. Sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmış, həm 

ölkədaxili, həm də xarici iqtisadi-ticarət əlaqələri genişlənmişdi. XI-XIII 

əsrlərdə  xarici  ticarətdə  Dərbənd  və  Bakı  limanlarının  rolu  əhəmiyyətli 

dərəcədə artmışdır. 

Bu  dövrdə  Azərbaycanda  iki  böyük  beynəlxalq  bazar  mövcud 

olmuşdu: 1) Ər-Kürki bazarı (Bərdə); 2) Gülsəra bazarı (Ərdəbil-Marağa 

ticarət yolunun üstündə). 

Monqolların  yürüşü  (XIII  əsrin  20-30-cu  illəri)  iqtisadi  dirçəlişi 

dayandırdı,  iqtisadi  infrastruktur  məhv  edildi,  əhalinin  böyük  hissəsi 

həlak  oldu.  Monqolları  yalnız  örüş  yerləri,  qışlaq  və  yaylaq  torpaqları 

maraqlandırırdı.  Bu  siyasət  nəticəsində  əkinçilik  və  şəhər  təsərrüfatı 

sıradan çıxarıldı. 

Monqol  əsarəti  dövründə  əhalinin  üzərinə  qoyulan  vergi  və 

mükəlləfiyyətlərin  sayı  40-a  çatmışdı.  Məhsulun  70%-i  xərac  şəklində 

alınır,  vergini  ödəyə  bilməyənlər  ailəlikcə  qul  edilirdilər.  qtisadiyyatın 

çökdürülməsi  prosesi  XIV  əsrin  ikinci  yarısında  da  davam  etmiş 

(Çobanilər və Cəlairlər sülalələri dövründə) və daha da dərinləşmişdi. 

XIV  əsrin  sonu-XV  əsrin  əvvələrində  Şirvanşahlar  (1382-1538), 

Qaraqoyunlular (1410-1468) və Ağqoyunlular (1468-1501) dövlətlərinin 

mövcudluğu  illərində  yaranmış  nisbi  sabitlik  iqtisadiyyatın  yenidən 

dirçəlməsinə təkan vermişdi. 

Monqol  əsarəti  dövründə  dağıdılmış  suvarma  sistemi  bərpa 

olunmuş,  kənd  təsərrüfatının  və  sənətkarlığın  yeni  inkişaf  dövrü 

başlamışdı.  Bu  dövrdə  Şirvanşahlar  dövlətində  əkinçilik,  maldarlıq, 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

257

                                                            

bağçılıq  və  s.  sahələr  daxili  tələbatı  tam  şəkildə  ödəyirdi.  pəkçiliyin 

coğrafiyası genişlənir, ipək məmulatlarının ixracatı artırdı. 

XV  əsrdə  Şamaxı  beynəlxalq  ipək  ticarəti  mərkəzlərindən  birinə 

çevrilmişdi. 

Təbriz  -  əvvəlcə  Qaraqoyunluların,  sonra  isə  Ağqoyunluların 

paytaxtı – Yaxın və Orta Şərqin ən böyük sənət və ticarət mərkəzlərindən 

biri idi. 

XV əsrdə  Bakı Xəzər dənizində əsas limanlardan biri olaraq qalır, 

lakin  Dərbənd  əvvəlki  rolunu  saxlaya  bilməmişdi.  Əmir  Teymur 

tərəfindən  Həştərxanın  dağıdılması  (1395)  nəticəsində  Suriya  limanları 

ön plana çıxmışdı. 

Sözügedən  dövrdə  mövcud  olmuş  Azərbaycan  şəhərləri  Avropa 

şəhərləri  ilə  müqayisədə  fərqli  idarəçiliyə  malik  idilər.  Belə  ki,  bu 

şəhərlərdə  Avropadakı  kimi  özünüidarə  sistemi  olmamış,  ayrı-ayrı 

feodallar tərəfindən idarə edilmişlər. 

Bir  sıra  istiqamətlərdə  əsaslı  dəyişikliklərin  baş  verməsinə 

baxmayaraq, torpaq sahibliyi əvvəlki formalarını olduğu kimi saxlayırdı. 

Monqol  əsarətindən  qalma  vergi  siyasəti  Uzun  Həsənin  (1468-

1478)  dövründə  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişdirildi.  Vergi  və 

mükəlləfiyyətlərin  sayı  27-ə  (bəzi  mənbələrdə  31  göstərilir)  qədər 

azaldıldı. Bu sahədə aparılan islahatlar “Qanunnamə” adlanırdı. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  sözügedən  dövr  ərzində  biyar  təsərrüfatı 

Avropadakı kimi xüsusi yer tutmurdu. Azərbaycanda təhlimçilik hüququ 

olmamışdır. 

Son  orta  əsrlərdə  -  Avropada  yeni,  kapitalist  münasibətlərinin 

formalaşdığı  dövrdə  Azərbaycanın  birləşdirilməsi  prosesi  gedirdi.  XVI 

əsrin  əvvəllərində  yaranmış  Səfəvilər  dövləti  o  dövrün  ən  böyük 

dövlətlərindən  hesab  olunurdu.  Kənd  təsərrüfatı,  o  cümlədən  əkinçilik, 

bağçılıq  və  bostançılıq,  eləcə  də  sənətkarlıq,  ticarət,  ipəkçilk 

iqtisadiyyatın əsas sahələri kimi çıxış edirdi. 

XVI-XVII  əsrlərdə  pambıqçılq  da  əsas  sahələrdən  birinə 

çevrilmişdi. Heyvandarlıq, əsasən köç maldarlığı inkişaf etmişdi. 

Bununla  belə,  təsərrüfat  öz  natural  xarakterini  saxlamaqda  idi. 

Vergilərin yalnız az bir qismi pulla alınırdı. Ticarətin (həm daxili, həm də 

xarici)  inkişafı  ləng  templərlə  olsa  da  əmtəə-pul  münasibətlərinin 

yayılmasına  təkan  verir,  XVII  əsrin  sonlarından  etibarən  natural 

təsərrüfatın sərhədləri tədricən yığılırdı. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

258

                                                            

Səfəvi dövlətində sənətkarlıq və ticarət sürətlə inkişaf edir, şəhərlər 

əsil dirçəliş dövrünü yaşayırdılar. 1571-1573-cü illərdə 52 şəhər mövcud 

olmuşdu. 

Azərbaycanda şəhərlərin sürətli tərəqqəsini (o dövrün xarakterindən 

çıxış etməklə) iki amillə əsaslandırmaq olar: 1) ictimai əmək bölgüsünün 

genişlənməsi və dərinləşməsi; 2) əlverişli coğrafi mövqe. 

Spesifik xüsusiyyətlərdən biri şəhərlərin iqtisadiyyatında ticarət və 

sənətkarlıqla  yanaşı  kənd  təsərrüfatının  da  əhəmiyyətli  rol  oynamasıdır. 

Belə ki, şəhərlərdə taxıl əkinləri, meyvə bağları və bostanlar var idi. 

Sənətkarlığın  kənd  təsərrüfatından  tam  şəkildə  ayrılmaması  qeyd 

edilən  xüsusiyyərin  meydana  çıxmasını  şərtləndirən  əsas  amildir. 

Səfəvilər  dövründə  Azərbaycanın  Avropa,  Rusiya,  Hindistan  və  bir  çox 

başqa ölkələrlə çox geniş ticarət əlaqələri mövcud olmuşdu. 

Eyni  zamanda,  torpaq  sahibliyinin  ənənəvi  formaları  saxlanılmış, 

vergi  və  mükəlləfiyyətlərin  ümumi  sayı  35-ə  çatdırılmışdı.  Əsas  vergi 

torpağın  münbitliyi  və  məhsulun  həcmi  nəzərə  alınmaqla  ümumi 

məhsulun 1/5-dən 1/3-dək hissəsini təşkil edirdi. Bağlardan alınan vergi 

məhsulun 1/10-ə bərabər olurdu. 

Torpaqdan  istifadənin  əsas  forması  yardarlıq  idi.  Yəni,  məhsul 

bölgüsünə  əsaslanırdı.  Bölgü  “beş  amil”

151

  formuluna  görə  aparılırdı: 

Torpaq, su, toxum, iş heyvanı və işçi qüvvəsi; Feodal torpağında çalışan 

kəndli yalnız işçi qüvvəsinə malik olduğu üçün bölgü zamanı məhsulun 

1/5-ni alırdı. 

Ümumiyyətlə,  həmin  dövrdə  vergi  və  mükəlləfiyyətlər  beş  əsas 

qrupa ayrılırdı: 

1.

  torpaq və gəlir vergiləri; 

2.

  məhsul ödəmələri; 

3.

  məcburi bəxşişlər; 

4.

  can vergisi; 

5.

  əmək mükəlləfiyyətləri. 

 Göründüyü  kimi  renta  3  formada  (məhsul,  pul  və  biyar)  ödənilsə 

də, əsas üstünlük natural vergilərdə qalmaqda davam edirdi. 

Səfəvilər  dövlətinin  həyata  keçirdiyi  və  yekun  etibarilə 

Azərbaycanın dirçəlməsinə  yönəlmiş iqtisadi siyasətin əsas istiqamətləri 

kimi aşağıdakıları göstərmək olar: 

1.

  Torpaq 

siyasəti: 

dövlətin 

sosial-iqtisadi 

bazasının 

möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi; 

                                                 

151

 N.Süleymanov.  Azərbaycanın iqtisadi tarixi. Bakı, 2001.- S. 69 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

259

                                                            

2.

  Kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətin inkişafı sıyasəti; 

3.

  Maliyyə-vergi  siyasəti:  dövlət  gəlirlərinin  sabit  və  daimi 

artımına nail olmaq məqsədi güdürdü. 

4.

  Qiymət  siyasəti:  möhtəkir  əməliyyatlarına  qarşı  ciddi  cəza 

tətbiq olunurdu. 

Bütün  bunların  məntiqi  nəticəsi  olaraq  ölkə  iqtisadiyyatı  inkişaf 

yoluna  qədəm  qoymuş,  maliyyə-vergi  və  qiymət  sferalarında  müəyyən 

nizam yaradılmışdı. 

Lakin  XVII  əsrin  sonu  XVIII  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq 

Azərbaycan  iqtisadiyyatı  tənəzzül  dövrünə  qədəm  qoydu.  Bütövlükdə 

sosial-iqtisadi  həyatı  bürümüş  böhranın  əsas  səbəbləri  kimi  tarxçilər 

aşağıdakıları göstərirlər: 

1.

  Mərkəzi  dövlət  hakimiyyətinin  zəifləməsi  ilə  suvarma 

sistemlərinin dağılması; 

2.

  Təsərrüfat  subyektləri  arasında  əlaqələrin  pozulması, 

sənətkarlığın tənəzzülü; 

3.

  Maliyyə-pul sisteminin pozulması; 

4.

  Daxili və xarici ticarətin tənəzzülü; 

5.

  Sələmçiliyin misli görünməmiş inkişafı; 

6.

  Elmi-texniki gerilik; 

7.

  Mənəvi-ideoloji böhran; 

8.

  Böyük  coğrafi  kəşflərlə  əlaqədar  dünya  ticarət  yollarının 

dəyişməsi (XVI-XVII əsrlər). 

Şərqlə  Qərb  arasında  əsas  ticarət  yollarının  Aralıq  dənizindən 

Atlantik  və  Hind  okeanına  keçməsi  Azərbaycanın,  eləcə  də  Ön  Asiya 

ölkələrinin iqtisadi həyatına öldürücü təsir göstərmişdir. 

Böhran Səfəvi dövlətinin süqutuna gətirib çıxardı. XVIII əsrin 20-

30-cu  illərində  Azərbaycanın  böyük  hissəsi  Osmanlı  imperiyası, 

Xəzərboyu  ərazilər  isə  Rusiya  tərəfndən  işğal  edildi  və  zəbt  olunmuş 

ərazilərdə  müstəmləkə  üsul-idarəsi  quruldu.  Nadir  şahın  (1736-1747) 

həyata  keçirdiyi  islahatlar  nəticəsiz  yekunlaşdı.  Nadirin  imperiyasının 

şüqutu  nəticəsində  Azəbaycan  xanlıqlara  (müstəqil  və  yarımmüstəqil 

dövlət qurumları) parçalandı... 

Beləliklə,  son  orta  əsrlər  ərzində  Azərbaycan  iqtisadiyyatının 

inkişaf təmayülləri XV əsrdən start götürməklə XVI-XVII əsrlərdə daha 

da  möhkəmlənmiş,  XVIII  əsrin  əvvəllərindən  isə  tənəzzülə  uğramışdır. 

qtisadiyyatı  və  sosial-siyasi  həyatı  bürümüş  böhran,  xanlıqlara 

parçalanma və onun doğurduğu neqativ meyillər Azərbaycanda kapitalist 

münasibətlərinin formalaşmasına imkan verməmişdir. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

260

                                                            

V BÖLMƏ 

 

DÜNYA  QT SAD YYATININ QƏRARLAŞMASI DÖVRÜ 

 

XI fəsil. Dünya iqtisadiyyatının genezisi prosesi:konseptual 

ümumiləşdirmə 

 

Dünya iqtisadiyyatının formalaşması uzun tarixi proses ərzində baş 

vermiş, sistemli yaranış kimi qərarlaşması isə məhz XIX əsrin sonu XX 

əsrin əvvəllərinə təsadüf etmişdi. 

Ən ümumi şəkildə dünya iqtisadiyyatının formalaşmasını iki böyük 

dövrə bölmək olar: 

1.

  Genezisəqədərki dövr. 

2.

  Genezis dövrü. 

Genezisəqədərki dövr ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın yaranması, onun 

sistem  halı  alması  və  ardıcıl  olaraq  böyük  ictimai  əmək  bölgüsünün 

meydana  çıxmasını  özünü  ehtiva  edir.  Əlbəttə,  problemə  sistemli 

yanaşma  nöqteyi-nəzərindən  qeyd  edilən  zaman  sürəcinin  məhz  dünya 

iqtisadiyyatının  qərarlaşmasına  birbaşa  aidiyyəti  yaxud  onun  konkret 

məzmunlu  hansısa  mərhələsini  əhatə  etdiyini  (dünya  iqtisadiyyatının 

inkişaf mərhələləri) birmənalı şəkildə təsbit etmək mümkünsüzdür. Digər 

tərəfdən  nəzərə  alsaq  ki,  göstərilən  dövrdə  iqtisadiyyatın  planetar 

səviyyəli  sistem  xassələrinin  yoxluğu  tam  məntiqi  olaraq  dünya 

iqtisadiyyatından  danışmağı  qeyri-mümkün  edir,  onda  həmin  dövrün 

yalnız  ilkin  başlanğıcda  dayanan  dövr  kimi  səciyyələndirilməsi  lazım 

gələcəkdir  (şəkil  11.1).  Göründüyü  kimi,  genezisdən  daha  çox  inkişaf 

mərhələləri  baxımından  dünya  iqtisadiyyatının  qərarlaşması  və 

tərəqqisini 4 əsas keyfiyyət dəyişiklikləri prizmasından qiymətləndirmək 

olar: 

1.

  “Mənimsəmə” iqtisadiyyatı: e.ə. 400 min il – 5 min il; 

2.

  “ stehsal” iqtisadiyyatı: 5 min il əvvəldən orta əsrlər (V-XVIII) 

və yeni dövr də daxil olmaqla (XVIII-XX əsrin ikinci yarısı). 

“ stehsal”iqtisadiyyatı  da  öz  növbəsində  aşağıdakıları  ehtiva 

edir: 

- “Aqrar” iqtisadiyyat: e.ə. 5 min il – b.e. X əsri; 

- “Aqrar-ticarət” iqtisadiyyatı: X-XV əsrlər; 

- “Aqrar-sənaye” iqtisadiyyatı: XV-XIX əsrlər; 

- “Sənaye”iqtisadiyyatı: XIX əsr-XX əsrin ikinci yarısı. 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

261

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 11.1.  Dünya iqtisadiyyatının genezisi: keyfiyyət dinamikası 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının genezisi 

Ən qədim dövr 

b.e.ə.  

400-5 min il 

Qədim dövr 

b.e.ə. 5 min il – 

b.e. V əsri 

Orta əsrlər V-

XVIII əsrlər 

Erkən orta əsrlər 

V-X əsrlər 

Orta XI-XV 

Son XVI-XVIII 

əsrlər 

Yeni dövr 

XVIII-XX əsrin 

ikinci yarısı 

Ən yeni dövr 

1970-2000-ci 

Müasir dövr 

2000-ci ildən 

sonra 

“Mənimsəmə ” 

iqtisadiyyatı 

- Mübadilərin 

ilkin, sadə 

formaları 

- Birinci və ikinci 

böyük ictimai 

əmək bölgüsü 

Mübadilə 

formalarının 

inkişafı 

Üçüncü böyük 

ictimai əmək 

bölgüsü 

Sadə əmtəə 

təsərrüfatı 

Klassik bazarın 

təşəkkülü 

“Xidmət” iqtisadiyyatı 

“ nformasiya” 

iqtisadiyyatı 

st

eh

sa

l 

 i

qt

is

ad

iy

ya

tı

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

262

                                                            

3.

  “Xidmət” iqtisadiyyatı: 1970-2000-ci illər; 

4.

  “ nformasiya”  iqtisadiyyatı:  2000-ci  ildən  sonrakı  dövr; 

qtisadiyyatın  inkişaf  tempi  ilə  dünya  əhalisinin  artım  tempi 

arasında  da  düzmütənasib  asılılıq  formalaşmışdır.  Göründüyü 

kimi uzun tarixi proses ərzində - Neolit inqilabından (14 min il 

e.ə.)  bizim  eranın  birinci  ilinə  qədər  olan  uzun  tarixi  dövr 

ərzində  dünya  əhalisi  10  mln.  nəfərdən  236  mln.  nəfərə  qədər, 

yəni 14 min il ərzində cəmi 226 mln. nəfər artmışdır. 

Cədvəl 11.1 

Dünya əhalisinin dinamikası 

 

Xronologiya 

Əhalinin mütləq 

sayı (mln.nəfər) 

Mütləq artım  

(mln. nəfər) 

Hər 100 il etibarı 

ilə nisbi artım 

1. Neolit dövrünün 

başlanğıcı  

(14 min il əvvəl) 

10 

 

- 

 

frat dərəcə cüzi 

artım: 

2. Neolitin sonu  

(10-7 min il əvvəl) 

30 

 

20 (4-7 min il 

ərzində) 

40 nəfər 

 

3. Bizim eranın  

birinci ili 

 

236 

 

 

206 (7 min il 

ərzində) 

 

420 nəfər 

 

 

4. X əsr 

300 

64 

6400 nəfər 

 

5. XV əsr 

 

450 

 

150 

 

60 min nəfər 

 

6. XVIII əsr (1800-cü 

il) 

 

906 

 

456 

 

152 mln. nəfər 

 

7. XX əsrin 

başlanğıcı (1900-cu 

il) 

 

1656 

 

 

750 

 

 

750 mln. nəfər 

 

8. 1950-ci il 

2527 

871 

- 

9. 1980-ci il 

4430 

1903 

- 

10.2008-ci il 

 

6500 

2070 

2070 mln. nəfər 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

263

                                                            

Bizim eranın başlanğıcından dünya əhalisinin 2 dəfə artması üçün 

1500 il lazım gəlmişdir. Sonralar bu müddət 500 ilə (X-XV əsrlər), 100 

ilə, 50 ilə və nəhayət, 30 ilə qədər azalmışdır.