AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 11.2. Dünya iqtisadiyyatında sistem yaradan element: ticar ət tarixi müst əvid ə
|
§ 11.1. Dünya bazarının təşəkkülü
Dünya iqtisadiyyatının formalaşmasında real məzmunlu bazarın – dünya bazarının təşəkkülü müstəsna rol oynamışdı. Təsadüfi deyildir ki, hər iki yaranışın meydana çıxma tarixi eynidir – XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri. Dünya bazarının genezisi, problemin sistemli qoyuluşu nöqteyi- nəzərindən, XVI əsrdən başlanır. Əksər tədqiqatçılar XVI-XVIII əsrləri əhatə edən zaman sürəcini dünya bazarının genezisinin birinci mərhələsi kimi göstərirlər. Sözügedən dövr ərzində həqiqətən də dünya bazarının formalaşması prizmasından mühüm hadisələr baş vermişdi: 1. müstəmləkə sisteminin yaranması – Amerika və Hindistanın müstəmləkəyə çevrilməsi; 2. “Qiymət” inqilabı; 3. dəniz gəmiçiliyinin inkişafı; 4. müstəmləkələr hesabına Avropa bazarının daha da genişlənməsi və zənginləşməsi; 5. natural təsərrüfatın mahiyyət dəyişikliyinə məruz qalması və əmtəə təsərrüfatının qərarlaşması ilə sex quruluşundan manufakturaya keçid; istehsalın kütləvi bazara
istiqamətlənməsi; 6. xarici ticarətin inkişafı; iri ticarət kampaniyalarının, ticarət və fond birjalarının yaranması; 7. bazar iqtisadiyyatının qərarlaşması. XVI-XVIII əsrlərdə baş verən hadisə və proseslər dünya bazarının sistemli yaranış kimi genezisinin əsasında dayananlardır. Bu dövr iqtisadi ədəbiyyatda dünya bazarının məhz genezisi kimi, həmçinin bütövlükdə formalaşmanın birinci mərhələsi kimi səciyyələndirilir. kinci mərhələ − XVIII-XIX əsrin sonu – artıq dünya bazarının qərarlaşdığı dövrdür. Bu mərhələnin əsas keyfiyyət xarakteristikası aşağıda sadalananlarda öz əksini tapmışdır: 1. sənaye inqilabının sosial-iqtisadi nəticələri; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
264
Şə
bazar
nstrumental anlayış kimi
Mal, xidmət, informasiya, pul, kredit, kapital üzrə alqı-satqı əməliyyatlarının aparıldığı yer Tipologiyası xarici
daxili xarici ölkə bazarı; regional bazar beynəlxalq bazar (dünya bazarı)
Lokal bazar Ölkədaxili regional bazar;
Milli bazar Bazarın təşkilati formaları kənd bazarı; şəhər bazarı; yarmarkalar; hərrac; birja;
elektron Bazarın
təşkilati-iqtisadi formaları Kortəbii bazar: natural təsərrüfatın hökmran olduğu şəraitdə Bəzi tənzimləmə elementləri ilə birlikdə kortəbii bazar: azad rəqabət və inhisarizmə keçid şəraitində Tənzimlənən bazar: müasir şəraitdə
Tədavül sferasında (mal, xidmət, informasiya və s.) formalaşan iqtisadi münasibətlərin məcmusudur Kateqorial anlayış kimi
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
265
2. manufakturadan fabrikə - iri maşınlı sənayeyə keçid; 3. Hind-Çin yarımadası, Afrika və Avstraliyanın müstəmləkəyə çevrilməsi; 4. bazar sistemi və bazar infrastrukturunun inkişafı, kapital ixracının meydana gəlməsi; 5. beynəlxalq əmək bölgüsünün sistem keyfiyyətinə sahiblənməsi. Ümumiyyətlə, mal ixracından kapital ixracına keçid mahiyyət nöqteyi-nəzərindən dünya bazarının yarandığına dəlalət edən əsas amillərdən biridir. Nəhayət üçüncü mərhələ - XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri – dünya bazarının dünya iqtisadiyyatının mərkəzinə, əsas tənzimləyici müxanizmə çevrilməsi: 1. nhisarizmin yaranması. 2. Beynəlmiləlləşmə prosesinin ifrat dərəcədə intensivləşməsi. 3. Mal bazarının strukturca kardinal şəkildə dəyişməsi. 4. Mal və kapital bazarlarının tənzimlənməsinə keçid və s. Ümumiyyətlə bazar – sistemli yaranış kimi meydana çıxdığı zamandan müasir dövrə qədər ardıcıl olaraq keyfiyyət dəyişikliklərinə məruz qalmışdır. lkin olaraq formalaşan “klassik” bazar geniş təkrar istehsal prosesinin kortəbii tənzimləyicisi kimi çıxış edirdi. Dünya bazarının təşəkkülü dövründə (XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri) “klassik” bazar keyfiyyət dəyişikliyinə məruz qalaraq azad rəqabətdən inhisarçı rəqabətə keçid etdi. “Kortəbii” tənzimləmənin sərhədləri inhisarçı birliklərin müdaxiləsi ilə xeyli daraldı və “korporativ” tənzimlənmə ilə müəyyən mütənasiblikdə tətbiq olunmağa başladı. “Klassik” bazar sənaye inqilabı dövrünün iqtisadi mexanizmi idi. Məcmu istehsalda sənayenin xüsusi çəkisi durmadan artır, istehsal böyük tutumlu bazarlara və standartlaşdırılmış kütləvi tələbat mallarının buraxılışına yönəlirdi. stehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin əsas amili ən müxtəlif formalarda canlı əmək məsrəflərinə qənaət edilməsi idi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
266
Şə
Dünya bazarı Kapit
al bazar
ı Pul
baza rı
Ərzaq malları
bazarı Qeyri-
ərzaq malları
bazarı Mənzil
bazarı Xidm
ət bazar
ı Elmi-
texniki məhsu
llar bazarı
nvesti siya
bazarı stehl
ak bazar
ı - Patent; lisenzi ya,
nou- Təbii
resursl ar
bazası stehsa
l təyinatl
ı məhsul
lar Əm ək baz arı
Maliy yə
bazar ı nformasi ya bazarı Tərkibi və strukturu Bazarlar sistemi Dünya
bazarının infrastruktur u Birjalar Təbii resursla
r Mal
(əmtəə) Fond
Əməak -Nəqliyyat -Rabitə və s. Xidmətin təşkili - Tədqiqat; (marketinq); - Kredit; - Reklam və s - Topdansatış; - Pərakəndəsatış; - ctimai-iaşə; - Yarmarka Ticarət müəssisələri Vasitəçi təşkilatlar “Klassik” bazarın mövcudluğu XX əsrin ortalarına qədər davam etmiş, “Satıcı” bazarı keyfiyyətində fəaliyyət göstərmişdir. Müasir bazar özünün “klassik” formasından köklü surətdə fərqlənir. Müasir bazar hər şeydən fərqlənir. Müasir bazar hər şeydən əvvəl informasiya dövrünün iqtisadi mexanizmi kimi çıxış edir və konkret situasiyadan asılı olaraq bazar mexanizmi dövlət və korporativ tənzimləmələrlə çulğalaşır. Müasir bazar şəraitində istehsalçı naməlum istehlakçı üçün nəzərdə tutulmuş hazır məhsulla bazara çıxmır.Əksinə, istehlakçının nəzərdə tutduğu parametrdə məhsul istehsal edir. Müasir bazarı fərqləndirən əsas cəhət onun “alıcı” bazarı kimi formalaşmasıdır. Məlumdur ki, XX əsrin ikinci yarısına qədər mövcud olmuş bazarların əsas xüsusiyyəti istehsalçının istehlakçıya nisbətən üstün mövqedə durması olmuşdu. Belə şəraitdə, istehsalçı diktatı yaranır və “satıcı” bazarı keyfiyyət yüksəlişinin maneəsinə çevrilirdi. Sonrakı proses də (ələlxüsus – satış problemlərinin kəskinləşməsi, əmək məhsuldarlığının görünməmiş yüksəlişi və s.) bazarda keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir və “alıcı” bazarı formalaşır. Elə buradaca qeyd edək ki, uzun müddət ərzində “satıcı” və “alıcı” bazarlarının mahiyyətinə münasibətdə müəyyən yanılmalar mövcud olmuşdu. Məsələn, bu anlayışlar əksər hallarda kəmiyyət nisbətlərinə urcah edilməklə son dərəcə bəsit formada izah olunurdu. P.Zavyalov yazırdı ki: “.... tələb təklifdən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olarsa, onda bu “satıcı” bazarıdır”. 152
düzgün ifadə olunur. Eyni zamanda, belə bir fikir irəli sürülürdü ki, hər hansı bir ölkənin daxili bazarında müxtəlif mal qrupları üzrə eyni vaxtda həm “alıcı”, həm də “satıcı” bazarı ola bilər... Fikrimizcə, sözügedən dövrdə F.Kotlerin 153 “... Satıcı bazarı şəraitində satıcılar alıcılara nisbətən daha çox hakimiyyətə malikdirlər” müddəası düzgün başa düşülməmişdir. Belə ki, həm “satıcı”, həm də “alıcı” bazarı doydurulmuş bazardırlar. Fərq tələb və təklifin mütləq həcmində deyil, onların çeşid- keyfiyyət strukturunun uyğun olmamasındadır. “Satıcı” bazarı şəraitində artıq istehsal olunmuş məhsullar təklif edilir. “Alıcı” bazarı isə potensial alıcısı olan məhsulları istehsal edir və bazara çıxarır. “Satıcı ” və “alıcı” bazarları ümumiyyətlə, bazarın keyfiyyət xarakteristikalarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş və
152
Завъялов П.С. Формула успеха: Маркетинг. М.: «МО»., 1991.- С.25 153
Котлер Ф. Основы маркетинга. М.: Прогресс, 1992.- С.48 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
268
artıq informasiya dövrünə qədəm qoymuş ölkələrin heç birində hər hansı bir mal qrupları üzrə “satıcı” bazarı yoxdur və ola da bilməz.
Ticarət və onunla bağlı yaranan ixtisaslaşmanın bəşər tarixində yeri və rolu heç bir tarixi dönəmdə sistemli şəkildə qiymətləndirilməmişdir. Əksinə, ticarətə neqativ münasibət ən qədim dövrlərdən başlayaraq XX əsrin sonlarına qədər davam etmişdir. F.Xayek yazır ki, hətta Aristotel mübadilə proseslərinə “.... nifrətlə yanaşırdı” 154
. F.Xayek ticarəti iqtisadi sistemi (bazar prinsipləri əsasında) formalaşdıran əsas element hesab edirdi. Ticarət – eyni zamanda, sosial-siyasi proseslərə də güclü təsir göstərmək iqtidarındadır. Tarixən dövlətdən əvvəl yaranan ticarət makrososial və siyasi sabitliyin dayanıqlılığının “qarantı” kimi çıxış edir. Sərbəst ticarət – inkişafın və sabitliyin əsas elementidir. F.Xayek sözügedən sabitliyin real məzmun daşımasını ticarət sferasında tətbiq edilən məhdudiyyətlər sisteminin ciddiliyindən funksional asılılıqda olduğunu qeyd edir. Ciddilik dərəcəsi artdıqca sosial-siyasi təlatümlər də güclənir və əksinə! Şübhə yoxdur ki, ticarət ən qədim dövrlərdə belə mövcud olmuşdur. Arxeoloji qazıntılar 155 sübut edir ki, ticarət-iqtisadi fəaliyyətin bütün növlərindən, o cümlədən əkinçilikdən daha qədimdir. Avropada ticarətin “izləri” paleolit dövrünə, 30 min il bundan əvvələ gedib çıxır. 156
8 min il əvvəl, metal və keramikadan hazırlanan məmulatlar üzrə ticarətin hələ formalaşmadığı dövrdə Anadolu və Fələstin Qara və Qırmızı dəniz arasında ticarət yollarının mərkəzinə çevrilmişdi. F.Fon Xayek hər iki hadisəni “əhalinin dramatik artımı”na nümunə kimi göstərir və qeyd edir ki, bunu bir çox hallarda mədəni inqilab kimi səciyyələndirirlər. Arxeoloqlar qeyd edirlər ki, b.e.ə. 3200-ci ildə Belucistanla (Qərbi Pakistan) Qərbi Asiya rayonları arasında şaxələnmiş
154
Ф.Фон Хайек. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. 1991, М.: - С.59
155 Leakey R.E. The Making of Mankind. New York: Dutton, 1981, p.212 156 Herskovits M.J. Economic Anthropology, a Study in Comparative Economics. New York: ( Alfred Knopf, inc).1960 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
269
ticarət əlaqələri mövcud olmuşdu. 157
Ticarətin geniş yayılması antik sivilizasiyanın sürətli inkişafında müstəsna rol oynamışdı. Ticarətin inkişafı sosial görünüşün sərhədlərini genişləndirir və artıq tunc dövrünün ortalarında (b.e.ə. II minillik) dəniz, çay və quru yollarının şəbəkəsi formalaşır və həqiqi mənada beynəlxalq xarakter kəsb edirdi. Erkən orta əsrlərdə ticarət dövriyyəsinin əsas ağırlıq mərkəzi şəhərdaxili və şəhərlərarası əlaqələrin üzərinə düşürdü. Xarici ticarət (Qərb və Şərq arasında) əsasən kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsulları üzrə aparılırdı. XII əsrdən etibarən xüsusi ixtisaslaşmış assosiasiyalar – gildiyalar yaranmağa başladı ki, bunların da əsas fəaliyyət sferası ticarət idi. Ümumiyyətlə V-XV əsrlərdə xarici ticarət iqtisadiyyatın strukturunda xüsusi yer tuturdu. Həmin dövrdə ticarət əsasən topdansatış və tranzit formalarında həyata keçirilirdi. Erkən orta əsrlərdə qeyd edilən sferada Şərq ölkələri (ələlxüsus Çin) üstün möveqdə olmuşdular. XI əsrdən başlayaraq dünyanın ticarət mərkəzi yenidən Aralıq dənizi hövzəsinə qayıdır. talyan tacirləri daha fəal surətdə ticarət əməliyyatlarını həyata keçirirdilər. Aralıq dənizi hövzəsində ticarətin əsas obyektləri kimi təmtəraq malları, qızıl, gümüş və silah çıxış edirdi. Eyni zamanda, XI əsrdən etibarən şimal ticarət rayonu (Baltik və Şimal dənizi) formalaşmağa başladı. Hər iki ticarət axınları arasında əlaqə Alp dağları, Reyn və eləcə də, Avropanın Atlantik sahilləri vasitəsilə yaranmışdır. Klassik orta əsrlərdə xarici ticarətin inkişafı Avropa ölkələrində vahid təsərrüfat sisteminin formalaşmasına, beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında mübadilə proseslərinin intensivləşməsinə gətirib çıxardı. Orta əsr Avropasının regionları arasında ixtisaslaşma prosesi gedirdi: 1.Şimal-qərb sənətkarlıq regionu ( ngiltərə və Niderland). 2.Mərkəzi region: sənaye xammalı və qiymətli metalların satışı üzrə ixtisaslaşmışdır (Aralıq dənizi hövzəsi, spaniya, Skandinaviya). 3.Şərq regionu: Kənd təsərrüfatı və balıqçılıq: (Baltika, Macarıstan, Polşa və Rusiya). qtisadi regionlara bölgü regionlararası ticarət əlaqələrinin xüsusi intensivliyi ilə seçilməsə də, inkişafına maneə törətmirdi. XI-XII əsrlərdə ngiltərə, Almaniya, taliya və Fransada yarmarkalar meydana çıxdı. Müxtəlif şəhərlər, xarici ölkələrlə ticarət
157 Childe V.Cordon Man Makes Himself, introduction by Sally Green. Bradford – on- Avon, Wiltshire: Moonraker 1981. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
270
(həm dəniz, həm də quru yolla) məhz həmin yarmarkalar vasitəsilə daha geniş vüsət almışdır. O dövrdə aparılan ticarətin dünya iqtisadiyyatına təsiri əsasən Şərq məhsullarının yüksək dəyərliliyi ilə səciyyənir. Kilsə Şərqlə ticarəti qadağan etdiyindən məhsullar Avropa bazarına vasitəçilər tərəfindən gətirilirdi ki, bu da qiymət artımında xüsusi rol oynayırdı. Məhz bu aspekt Şimali və Şərqi Avropa ölkələri ilə Şərq ölkələri arasında ticarət müqaviləsinin bağlanmasına gətirib çıxardı. Ticarətin inkişafı eyni zamanda yeni aqromədəni qaydaların və yeni texnologiyaların yayılmasına stimul verdi ki, nəticədə də kənd təsərrüfatı sabit templərlə inkişaf etməyə başladı. X-XV əsrlər Avropasında ticarətin yeri və rolu xüsusilə böyük olmuşdu. Xarici ticarət manufaktura istehsalının stimullaşdırılmasında, feodal münasibətlərinin dağılmasında, Şərqin elm, mədəniyyət, tibb və kənd təsərrüfatı sferasında əldə etdiyi nailiyyətlərin Avropaya gətirilməsində əlahiddə rol oynamışdı. Məhz bunun nəticəsi olaraq XIV əsrdən etibarən bir sıra Avropa ölkələrində iqtisadi artım templərinin yüksəlməsi baş verdi. XV əsrin əvvələrində Qanza Ticarət Assosiasiyası Avropanı beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevirdi. Güclü hərbi-iqtisadi ittifaq Avropanın beynəlxalq proseslərə təsir gücünü əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Əks-əlaqə çərçivəsində manufaktura istehsalının inkişafı resursların idxalı və sənaye mallarının beynəlxalq bazarlarda satışı həcmini yüksəltdi. Məhz xarici ticarətə istiqamətlənmə manufaktura istehsalının həcminin artımı və çeşidinin genişlənməsində həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Bir sözlə, orta əsrlər Avropası üçün ticarət iqtisadi inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdi. Ticarətin sosial-iqtisadi həyata təsiri əsasən aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir: 1. Manufaktura istehsalının inkişafı. 2. Feodalizmin dağılması. 3. Əmtəə-pul münasibətlərinin yayılması və natural təsərrüfat tipi- nin yararsızlığının ictimai şüura yeridilməsi. 4. Əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi. Ticarətdə Avropanın arxa plana keçməsinin əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
271
1. Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində alternativ ticarət yollarının aşkarlanması Şərqlə ticarətdə olan inhisar imtiyazlarının itirilməsi ilə nəticələndi. 2. “Qiymət inqilabı” və yekun olaraq kapitalın təmərgüzləşməsi mərkəzlərinin dəyişməsi; 3. ngiltərə və Niderlandın liderliyi ələ alması; 4. Ticarət siyasətində buraxılan səhvlər və s. Bütün bunların nəticəsində Avropanın (XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəlləri) beynəlxalq ticarətdəki liderliyi itirildi. Yeni, kapitalist münasibətlərinin qərarlaşdığı (bu prosesdə də ticarət həlledici rol oynamışdı) dövrdən dünya iqtisadiyyatının formalaşdığı dövrə qədər (XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri) ticarət sistemyaratma funksiyasını davam etdirmişdir. Məhz ticarətin inkişafı nəticəsində kapital ixracı eləcə də digər istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti yaranmışdır ki, bütün bunlar da yekun etibarilə dünya iqtisadiyyatının bir sistem kimi formalaşmasında əlahiddə rol oynamışlar.
§ 11.3. Dünya iqtisadiyyatının genezisi: inhisar fenomeni XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində real iqtisadi güc kimi meydana çıxan inhisar birlikləri nəinki ayrı-ayrı ölkələrin, eləcə də bütövlükdə bəşəriyyətin sosial-iqtisadi inkişaf tarixində keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcını qoymuşdur. «Klassik» bazarın uzunmüddətli vaxt intervalında «prays-teyker» situasiyasını saxlaya bilməməsi və bazar subyektlərinin müəyyən istiqamətlərdə və pozisiyalarda üstünlük səviyyəsinə görə bir-birindən getdikcə daha böyük nisbətlərdə fərqlənməsi meylinin meydana çıxması öz mahiyyəti baxımından bazar mexanizminin fəaliyyət xüsusiyyətlərinin məntiqi yekunundan başqa bir şey deyildir. Ən ümumi formada yanaşdıqda, bazar subyektləri arasında inkişaf səviyyələrinə görə kəskin fərqlərin yaranması bir tərəfdən ayrı- ayrı iqtisadi vahidlərin fəaliyyətinin təşkili ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən sənaye inqilabının başa çatması, istehsalın kütləvi xarakter alması, xarici bazarlara çıxışın zərurilik dərəcəsinin güclənməsi, iqtisadi fəaliyyətin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq maliyyə resurslarına olan tələbatın sürətli artımını təmin etmək və s. baxımından mülkiyyətin səhmləş- dirilməsi və s. və i.a. çıxış edir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
272
Tarixi-xronoloji prizmadan ilk dəfə sırf iqtisadi mənada inhisarçılığın real olaraq tətbiqini merkantilistlər həyata keçirmişlər. Məqsədlərindən asılı olmayaraq xarici ticarətin sərt dövlət nəzarətinə götürülməsi məzmunca dövlət inhisarının (xarici ticarət üzərində) tətbiqi demək idi. qtisadi fikir tarixində inhisarın meydana çıxması, mahiyyəti və ictimai-iqtisadi münasibətlər sistemində oynadığı rol barəsində müxtəlif konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Daha çox subyektiv-psixoloji amillərə istinad edən tədqiqatçılar nəinki inhisarın, hətta inhisar yaradan situasiyanın formalaşmasını da insanın daxili təbiəti, fərdiyyətçiliyi və maksimum fayda götürmək istəyi ilə izah edirdilər. Məsələn, F.Bastia yazırdı ki, «...Daha az tərləmək və daha çox çörək əldə etmək hər bir kəsin arzusudur. Bu tarixin gəldiyi nəticədir» 158 .
insanın əksər hallarda həyat kredosu kimi çıxış edən iqtisadi «Mən»in obyektiv tərzli təzahüründən başqa bir şey deyildir. Aprior paradiqma «daxilə» boylanmaqla fərdi bünövrəyə əsaslanan subyektiv səciyyəli arzu və istəkləri real gerçəklik nöqteyi-nəzərindən maddi forma almaq imkanı olan obyektiv yaranış hesab edir. «Eqoizm» termini ilə birləşdirilən bu arzular toplusu, B.Qilderbrandın sözləri ilə desək, «...o halda zərər verir ki, o, (yəni eqoizm-kursiv Ə.B.) ictimai rifahla toqquşur və ictimai rifahı şəxsi mənafeyə qurban verir» 159 . Ekstremal hallar istisna olmaqla, təbii- tarixi təkamülün istənilən mərhələsində «ictimai mənafenin» qurban verilməsinə dair çoxlu sayda faktlar göstərmək mümkündür. Lakin xüsusi olaraq vurğulanması zəruri olan bir məqam var ki, o da real fəaliyyət göstərən bazar mexanizminin mahiyyətcə fərdiyyətçiliyə əsaslanması və inhisarın meydana çıxması, yaxud «ictimai mənafenin şəxsi mənafeyə qurban verilməsi» üçün real sosial-iqtisadi zəmin hazırlanmasıdır. Məhz bu uyğunluğu nəzərə alan A.Smit yazırdı ki, «...Eyni ticarət, yaxud peşə növünün nümayəndələrinin hər hansı bir yığıncağı (məqsədindən asılı olmayaraq-kursiv-Ş.H., Ə.B.) əksər hallarda ictimaiyyət əleyhinə, yaxud
158
1862.- С.1-3. 159
Б.Гильдербранд. Политическая экономия настоящего и будущего СПБ. 1860. С. 34-35.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
273
qiymətlərin yüksəlməsi haqqında razılaşma ilə nəticələnir» 160
. Əlbəttə, «görünməyən əl»in şəriksiz hökmranlığına heç bir şübhə etməyən klassiklərin aprior düşüncə tərzi hələ yenicə zühur etməyə başlayan inhisarın inkişafdakı yeri və rolunu adekvat şəkildə izah edə bilməzdi. Hətta inhisarçı fəaliyyətin tam şəkildə meydana çıxdığı vaxtda belə fikir müxtəlifliyi daha da çoxaldı. Bir sıra «klassik» platformalı tədqiqatçılar inhisarı rəqabətin dialektik inkarı, onun əksi hesab edirdilər 161
. Əlbəttə, bu tamamilə yanlış bir fikir idi. K.Marksın təbirincə desək, əməli fəaliyyətdə inhisar və rəqabət, onların antoqonizmi və sintezi müşahidə edilir
162 . Başqa sözlə, inhisar və rəqabət ziddiyyətli vahidlikdir və onları «ya-ya» formulu üzrə ayırmaq mümkünsüzdür. Ümumiyyətlə, inhisar nəzəriyyəsinin formalaşmasında marksizmin, xüsusilə V. .Leninin müstəsna rolu olmuşdur. Əlbəttə, siyasi-ideoloji örtüyün götürüldüyü və ifrat “obyektivizmin” qismən yumşaldıldığı təqdirdə marksizmin bu istiqamətdə çox mühüm müddəalarını qəbul etməmək qeyri-mümkündür. Əksər ictimai hadisə və prosesləri ifrat obyektivləşdirmə mövqeyindən çıxış edən V. .Lenin istehsalın təmərküzləşməsi və inhisarlaşma arasında səbəb-nəticə əlaqələrini kapitalizmin «ümumi qanunu» adlandırmışdır, yəni inhisar geniş təkrar istehsalın müqəddəm şərti kimi kapitalist istehsal münasibətləri çərçivəsində obyektiv zərurətdir 163
. Beləliklə, kapitalın və istehsalın təmərküzləşməsinin güc- lənməsi nəinki inhisarlaşma prosesini intensivləşdirir, eyni zamanda kapitalizmin ictimai sistemində keyfiyyətcə yeni hadisənin − dövlət- inhisarçı kapitalizmin meydana çıxmasına səbəb olur və beləliklə, inhisara qədərki «anonim» bazar öz dövrünü başa vurur. Marksizmə görə inhisarın mahiyyəti üç başlıca cəhətlə müəyyən olunur: 1) bir, yaxud bir neçə sahədə istehsalın təmərküzləşməsi; 2) qiy- mətləri diktə etmək imkanı; 3) yüksək inhisarçı mənfəət əldə etmək imkanı; inhisar probleminə Neoliberal yanaşma isə inhisar-rəqabət dilemmasından çıxış etməklə klassik liberalizmin «...əlverişli formalar, yəni ümumiyyətlə deyilsə, məqsədyönlü iqtisadi quruluş öz-özünə,
160
ГСЭИ, 1935. стр 56.
161 Политическая экономия (учебник). М.: Политическая литературa. 1980.- С. 330.
162
К.Маркс, Ф.Энгельс. Соч. Т. 4.- С.106.
163
В.И.Ленин. Полн. собр. соч. Т.27.- С.315
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
274
aşağıdan, cəmiyyətin kortəbii güclərindən inkişaf edir» 164
müddəasını tam şəkildə bölüşməklə yanaşı, onları inhisar fenomenini görməməkdə günahlandırır. Neoliberallar inhisarı ya «birtərəfli təklif», ya da «birtərəfli tələblə» səciyyələndirirlər. Bu o deməkdir ki, əgər eyni növ məhsulun tam istehsalı, yaxud alışı bir subyekt tərəfindən həyata keçirilərsə, onda bu subyektə inhisar demək olar. Bəri başdan deyək ki, bu cür yanaşma süni abstraksiyadan başqa bir şey deyildir. Yəni, real həyatda mütləq inhisar yoxdur və ola da bilməz. Neoklassik məktəbin inhisar mövzusunda büdrəmələri bütövlükdə nəzəriyyənin «xalis» rəqabətə əsaslanması ilə izah oluna bilər. Qeyd edək ki, ilkin olaraq «xalis» rəqabət anlayışı italyan iqtisadçısı P.Sraffa tərəfindən kəskin tənqidə məruz qalmış və G.Çemberlinin araşdırmaları nəticəsində neoklassiklərin başlıca «istinad nöqtəsi» əvvəlki əhəmiyyətini xeyli itir- mişdir
165 . Bizim fikrimizcə, təkcə «xalis» yox, həm də «kamil» rəqabət anlayışı qəbuledilməzdi. Belə ki, «kamil» rəqabət adlanan istinad nöqtəsindən çıxış etdikdə qəribə mənzərə alınır. Belə çıxır ki, kamil rəqabət ümumiyyətlə, rəqabətin yoxluğu deməkdir. Həqiqətən də ayrı- ayrı korporativ mənafelərdən çıxış edən bazar subyektlərindən hansı məntiqlə rəqabət mübarizəsində «insaflı» olmalarını tələb etmək müm- kündür? Əgər rəqabət «qeyri-müəyyənlikdən» doğursa (nəticəsi məlum olan hadisə rəqabət yarada bilməz) və «mənə məxsus olmalıdır» şüarı altında hərəkətə gəlirsə, onda hansı «kamillikdən» danışmaq mümkündür? Məhz bu baxımdan K.Marksın «... nhisar və rəqabətin sintezi formula yox, hərəkətdir» fikri çox sönük görünür. Həmin sintezin inhisarçı rəqabət şəklində məhz formula olduğunu G.Çemberlin yuxarıda söz açdığımız əsərində inandırıcı dəlillərlə sübut etmişdir. Beləliklə, «klassik» bazarın tədqiqatçıları inhisarçıların meydana çıxmasını kapital və istehsalın təmərküzləşməsi prosesi ilə əlaqələndirirlər və bu araşdırdığımız problemdə yeganə cəhətdir ki, fikir yekdilliyi mövcuddur. Müasir iqtisadçılardan D.Natter, P.Samuelson, C.Stiller və s., eləcə də bizim fikrimizcə, inhisar doğuran situasiya istehsalın təmərküzləşməsi ilə mütləq bağlılıqda deyil və burada çox incə nüanslar mövcuddur. Ümumiyyətlə, müasir şəraitdə istehsalın təmərküzləşməsi (təbii inhisarlar
164
Mohr Verlad. 1952, p.27
165 Э.Чемберлин.Теория монополитической конкуренции. Реориентация теории стоимости. М.: Экономика, 1996.- С.8.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
275
istisnadır) getmir və s. Sosial-iqtisadi inkişafda inhisarların roluna dair iki yanaşma mövcuddur. Hevernis, Lifman, Risser və başqaları bazar iqtisadiyyatı şəraitində inhisarın böyük rol oynadığını, «təşkilatçılığını» ön plana çəkmiş, onun bazarın ayrılmaz atributu olduğunu xüsusi ilə vurğulamışlar 166
. Qobson, Lansburq 167 , eləcə də Sraffa, Robinson və H.fon Ştakkelberq 168
isə inhisarın roluna tənqidi mövqedən yanaşmış və azad rəqabətli bazara dönüşün zəruriliyini qeyd etmişlər. Sosial-demokratların lideri K.Kautski özünün «ultraimperializm» nəzəriyyəsində bazar münasibətlərinin inkişafının milli kapitalların vahid trestdə birləşməsinə gətirib çıxaracağını və bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının kapitalın beynəlxalq birliyi tərəfindən idarəediləcəyini əsaslandırmağa çalışmışdır. N.Buxarinin «xalis
imperializm» konsepsiyasına görə isə, inhisar mal istehsalının ziddiyyətlərini ləğv et- məklə ictimai təsərrüfatın tamamilə yenidən qurulmasına gətirib çıxarır və s.
nhisarçı fəaliyyətə həsr edilmiş çoxlu sayda nəzəriyyələr və konsepsiyaların qısa xülasəsi göstərir ki, uzun illər ərzində inhisarın mahiyyəti və onun terminoloji mənası baxımından iqtisadçılar arasında yekdil fikir olmamışdır. Beləliklə, inhisara yanaşmada başlıca olaraq 2 nöqteyi-nəzərin mövcudluğu göz önündədir: 1. nhisar hər hansı bir istehsal sferasında liderlik edən iri korporasiyadır: Bu yanaşmanı yalnız retrospektiv aspektdə nəzərdən keçirmək olar. Məsələ bundadır ki, XX əsrin I yarısında (30-cu illərə qədər) ziddiyyətlərin zahiri görünüşü arxasında bazar iqtisadiyyatının formalaşdığı andan davam edən böhran yetişməkdə idi. Bu da həmin dövr ərzində ictimailəşmənin tipindən irəli gəlirdi. Həmin tip azad rəqabəti aradan qaldırmaqla inhisarların mövqelərini daha da möhkəmlətdi. ctimailəşmənin bu tipini piramida quruculuğu prosesi ki- mi təsvir etmək olar (şəkil 11.4). Təbiidir ki, belə piramidanın quruculuğu uzun sürən bir prosesdir və öz-özlüyündə istehsalın ictimailəşməsinin bu tipinin ən dərin
166 Политическая экономия (учебник). М.: Политическая литературa. 1980.- С. 379.
167 Там же. С. 379.
168
Э.Чемберлин-Теория монополитической конкуренции. Реориентация теории стоимости. М: «Экономика», 1996.- С.9.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
276
əsaslarını dağıtdı. Nəticədə əməyin yaradıcı xarakteri ön plana çıxmaqla nəhəng piramidaların daha az səmərəli olduğunu nümayiş etdirdi. 2. nhisar bazar situasiyasıdır, bazarda tək satıcı deməkdir. Deməli, bazar mexanizmi mövqeyindən yanaşdıqda kiçik müəssisə inhisarçı, iri korporasiya isə inhisarçı olmaya bilər (əgər bazar payı azdırsa) və s.
Şə
Göründüyü kimi, inhisar xüsusi imtiyaz, iri istehsal, satış və yaxud tədarük təşkilatı, tək satıcı kimi izah olunmuş, hətta ictimai həyatın digər sferalarına münasibətdə də geniş surətdə istifadə edilmişdir (hakimiyyət inhisarı, ideoloji inhisar, siyasi inhisar və s.). Fikrimizcə, göstərilən problemə yanaşma müxtəlifliyinin rəngarəngliyinə baxmayaraq, inhisarı iki aspektdə nəzərdən keçirmək məqsədəuyğun olardı: 1. nhisar ictimai-iqtisadi münasibətlərin xüsusi tipi kimi (inhisarizm); 2. nhisar bazar strukturu, bazarın atributu kimi. Elə buradaca qeyd edək ki, göstərilən bölgü heç də inhisarın təzahür formalarının müxtəlifliyindən doğan mahiyyət fərqini deyil, sadəcə olaraq onun bəşəriyyətin inkişaf tarixində oynadığı rolun səciyyəvi cəhətlərini əks etdirir. I сявиййя Рящбяр
II сявиййя
Истещсал сащяляринин идаря едилмяси
III сявиййя Истещсалатын айры-айры субйектляринин идаря едилмяси
IV сявиййя Ишчи гцввяси
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
277
nhisarizm xüsusi imtiyazlara əsaslanan münasibətlər tipi olmaqla, çox qədim tarixə malikdir. Onun formalaşması və inkişafı bəşəriyyətin tarixi-təkamül prosesinin ayrı-ayrı mərhələlərində fərqli aspektlərdə özünü təcəssüm etdirmişdir. Başqa sözlə, hamı üçün birmənalı mahiyyət daşıyan hadisə və prosesləri inhisarın müxtəlif təzahür formaları kimi xarakterizə etmək olar. Məsələn, totalitarizmi bir şəxsin xüsusi imtiyazlara malik olması baxımından şəxsiyyət inhisarı kimi, milli ideologiyanı-ideoloji inhisar kimi, hər hansı bir siyasi qruplaşmanın münasibətlər məcmusuna güclü təsir etmək iqtidarında olmasını isə siyasi inhisar kimi və s. izah etmək mümkündür. Yəni, inhisarizmi münasibətlər sisteminin tənzimlənməsi və idarə edilməsi sferasında xüsusi imtiyazların bir, yaxud bir neçə qrupun əlində cəmlənməsi kimi başa düşmək lazımdır. Bununla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, inhisarizm və bazarın atributu kimi çıxış edən inhisarı eyni mənbəyə əsaslanan ictimai hadisənin müxtəlif təzahür formaları kimi səciyyələndirmək heç də birmənalı şəkildə qəbul edilə bilməz. Məsələn, bəzi tədqiqatçılar inhisarı mülkiyyət formalarının eyniliyinə və millətin ideoloji bütövlüyünə əsaslanan hadisə hesab edirlər 169 .
yanlışlıq qabarıq şəkildə müşahidə edilir. Belə ki, əvvəla, sözügedən konsepsiya bütövlükdə inzibati-amirlik sisteminin spesifik cəhətlərinə əsaslanır və bazar iqtisadiyyatlı ölkələrə heç bir aidiyyatı yoxdur. Məlumdur ki, Qərbi Avropa ölkələrində xüsusi mülkiyyət uzun dövr ərzində hegemon mövqedə olmuşdur. Lakin bu hal «nədənsə» yalnız XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində inhisar doğurmuşdur; ikincisi, millətin ideoloji bütövlüyü ən yaxşı halda ab- strakt-fəlsəfi mahiyyətdən uzağa getmir. Dəyərlər sisteminin məzmunun- dan asılı olmayaraq hər cür ideologiya iqtisadi paradiqmanın qismən modifikasiya edilmiş, «mənəviləşdirilmiş» törəməsidir. Ümumiyyətlə, ideologiya, eləcə də bütövlükdə üstqurum bazisin, yəni iqtisadi münasibətlər sisteminin ictimai şüurda təzahür formasından başqa bir şey deyildir. Əgər ictimai münasibətlərin dialektik xarakterini və element- sistem qarşılıqlı münasibətlərində determinoloji bağlılığı qəbul ediriksə, bütün hadisə və proseslərə elmi baxımdan səbəb-nəticə əlaqələri kateqoriyası çərçivəsində yanaşırıqsa, onda bəşəriyyətin bütün tarixi boyu elmi fakt kimi mövcud olmayan mifik ideoloji bütövlüyü ön plana
169
ки,1990. № 9.- С.11.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
278
çəkməyə heç bir lüzum yoxdur; üçüncüsü, müasir reallıq baxımından yanaşdıqda da mülkiyyət eyniliyi fenomeninin qabardılması heç bir real məzmun kəsb etmir. Ümumiyyətlə, inhisarın hər iki aspekti arasında son dərəcə sıx qarşılıqlı əlaqələrin mövcudluğuna baxmayaraq, onları tarixi- xronoloji inkişaf mərhələləri baxımından vahid mənbəyə əsaslanmaqla eyniyyət təşkil etdiklərini qeyd etmək ümumiqtisadi inkişaf qanunauy- ğunluqlarının mahiyyəti və məzmununa yanaşmada, eləcə də iqtisadi fikirdə dolaşıqlıq yarada bilər. Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etməliyik ki, inhisarın hər iki aspekti- nin hər halda vahid mənbəyi mövcuddur. nhisar istər bazarın atributu, istərsə də ictimai-iqtisadi münasibətlərin xüsusi tipi formasında iqtisadi «Mən»in kulminasiya nöqtəsi kimi təzahür edir. Sadəcə olaraq, inhisarçı fəaliyyətin meydana çıxması fərdiyyətçiliyin qabarıq nümayişindən başqa bir şey deyildir. Lakin bütün amillər kompleksi nəzərə alındığı təqdirdə bu hal heç də inhisarçı subyekt və inhisarizmin məzmun eyniliyinə dəlalət etmir. Çünki: 1. nhisarizm münasibətlər məcmusu kimi təzahür edirsə, inhisarçı subyekt iqtisadi vahid statusundan demək olar ki, kənara çıxmır; 2. nhisarizm makrosəviyyədə formalaşan hadisədirsə, inhisarçı fəaliyyət mikrosəviyyənin elementidir; 3. nhisarizm mahiyyət etibarilə nəinki iqtisadi, eləcə də siyasi, so- sial, ideoloji və s. aspektlərin ümumuyğunluğuna əsaslanan mənafelər kimi meydana çıxırsa, inhisarçı fəaliyyət bəzi cəhətləri çıxmaq şərti ilə sırf iqtisadi xarakter daşıyır və s. Beləliklə, inhisarizm anlayışına sırf iqtisadi səciyyə daşıyan və yalnız geniş təkrar istehsal prosesinin əksər fazalarında təzahür edən hadisə kimi deyil, daha çox ictimai-iqtisadi münasibətlər sisteminin xüsusi tipi kimi yanaşmaq real gerçəkliyin obyektiv dərki baxımından daha məqsədəuyğun olardı. Əlbəttə, inhisarizm bugünkü situasiya çərçivəsində inhisarçı iqtisadi subyektin törətdiyi, doğurduğu ictimai hadisədir. Amma sosial-iqtisadi determinasiyanın inkar edilmədiyi təqdirdə yuxarıda qeyd etdiyimiz tezisin hökm kimi qəbulu mümkünsüzdür. Ona görə ki, əvvəla bəşəriyyətin iqtisadi inkişaf tarixi iqtisadi proseslərin daxili məntiqindən doğan inhisarçı subyektlə yalnız XIX əsrin ikinci yarısından sonra qarşılaşıb. Yəni bu gün inhisarizmin törədicisi kimi qəbul etdiyimiz və sırf iqtisadi səciyyə daşıyan inhisarçı subyektin ən çoxu 150 yaşı var. Bu o deməkdir ki, ictimai-iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi, yaxud idarə edilməsi sferasında xüsusi
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
279
imtiyazların mövcudluğu, yaxud həmin imtiyazlara canatma bəşər nəslinin yarandığı andan formalaşan, insanın özü ilə birlikdə doğulan, insanın bioloji təbiətinin ayrılmaz atributu kimi təşəkkül tapan təbii hadisədir. Siyasi-inzibati üsullarla həmin imtiyazların əldə saxlanılması bütün tarixi dövrlərdə problematik xarakter daşımış, başqa sözlə, cəmiy- yətin varlığı və inkişafının əsasında dayanan, sonuc etibarilə bütövlükdə üstqurumu doğuran iqtisadi bazislə üzvi vəhdətdə olmamış və elə ona görə də, dayanıqlılıq baxımından son dərəcə qeyri-sabit, dəyişkən mahiyyətə malik olmuşdur. Real bazar münasibətlərinin intişarı isə həmin uyğunsuzluğun aradan qaldırılmasında müstəsna rol oynamışdır. Real bazar inhisarizmin iqtisadi əsaslarının formalaşması, onun dayanıqlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial və iqtisadi olanlar arasında dialektik bütövlüyün yaranması üçün ideal zəmin hazırlamaqla, eyni za- manda onun (inhisarizmin) «təbiiliyinin» əhəmiyyətli dərəcədə qabardılmasına rəvac vermişdir. kincisi, problemin qeyd etdiyimiz səpgidə qoyuluşu həm də ona dəlalət edir ki, ümumiyyətlə, bazarın mey- dana gəlməsi mənafelərin daha tam şəkildə ödənilməsi tələbinin, yaxud həmin prizmadan ictimai «sifarişin» nəticəsindən başqa bir şey deyildir. qtisadi proseslərdə əlahiddələşmə mənafelər mövqeyindən «xüsusiliyin» ön plana çəkilməsi kimi də başa düşülə bilər. Yəni iqtisadi səciyyə daşıyan hadisələrdə «iqtisadi»nin mütləqləşdirilməsi, konkretləşdirilməsi və öncüllüyünün birmənalı qəbulu heç də «sosial»ın mücərrədləşdirilmə- sini, «simasızlaşdırılmasını» tələb etmir. Həqiqətən də, «iqtisadi» olan «sosialın» maddiləşmiş təzahüründən başqa bir şey deyildir. Eyni za- manda, «sosialın» mövcudluğu və inkişafı «iqtisadi»dən funksional asılılıqdadır. Belə olan təqdirdə mənafelərin daha tam ödənilməsi «ümu- milik» səciyyəsi daşısa da, elə həmin mənafelər müstəvisində qruplaşmaların meydana çıxmasını da şövqləndirir. Başqa sözlə, inhisa- rizmin intişarı artıq dialektik bağlılıqda olan proseslərin məntiqi yekunu, təbii nəticəsi kimi baş verir və əvvəlki, yəni bazaraqədərki dövrlə müqayisədə ikitərəfli səciyyə kəsb edir. Üçüncüsü, bazarın özünün
təkamülü tarixinin müxtəlif mərhələlərinə uyğun olaraq, inhisarizmin təzahür formaları da dəyişir. Demokratik prinsiplər bazasında formalaşan vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu inhisarizmin təklik, vahidlik aspektlərini çoxluqla, müxtəlif- liklə əvəz edir. Müxtəlif səviyyəli və imkanlı mənafe qruplarının üz-üzə gəlməsi, sosial-siyasi mahiyyət daşıyan islahat, yaxud dəyişikliklərin aparılması ilə tənzimlənir. Bu heç də o demək deyildir ki, sözügedən dəyişikliklər sosial qaydaların köklü surətdə yeniləşməsi ilə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
280
nəticələnməlidir. Yəni qeyd edilən problemə marksist «qlobalizmi» mövqeyindən baxış tamamilə yolverilməzdir. Belə ki, sosial problemlər ümumbəşəri məzmuna paralel olaraq, həm də milli-etnik mahiyyətə ma- likdir. Bu baxımdan biz D.Starkın belə bir fikri ilə tam razıyıq ki, həqi- qətən də sosial sferada həyata keçirilən əsaslı dəyişikliklər heç də bir so- sial qaydadan digərinə keçid deyildir. Bu dəyişikliklər çoxsaylı sosial qaydalar arasında qarşılıqlı əlaqələr sisteminin yeniləşdirilməsidir, mövcud
strukturun yeni
prinsiplər əsasında formalaşdırılmış kombinasiyasıdır 170
. Bazar fəaliyyətində milli spesifikliyin mövcudluğu o deməkdir ki, istənilən səpgili dəyişikliklərin nüvəsində tarixi-təkamül prosesinin formalaşdırdığı və əksər hallarda mahiyyətcə sabit xarakter daşıyan milli qaydalar durur və o, sosial sferadakı dəyişikliklərin inqi- labiliyini qəbul etmir və bütün gücü ilə müqavimət göstərir. Başqa sözlə, söhbət ən yaxşı halda həmin milli qaydaların yeni prinsiplər əsasında təşkilindən gedə bilər, onların məzmunca dəyişdirilməsindən yox! Məhz buna görə də, cəmiyyətin idarə edilməsi sferasında xüsusi imtiyazların bir, yaxud bir neçə əldə cəmlənməsi, yaxud inhisarizmin müxtəlif səviyyəli və formalı təzahürü milli aspektdən birbaşa asılılıqdadır. Nəhayət qeyd etmək lazımdır ki, müasir sosial-iqtisadi situasiya çərçivəsində inhisarizmin formalaşması həm lokal, həm də regional və qlobal mənafelərin uyğunlaşdırılması istiqamətində problematik məqamların meydana çıxmasına səbəb olur. Belə ki, inhisarizm ictimai həyatın bütün sferalarına nüfuz etməklə, ümummilli mənafeləri arxa pla- na keçirir və əksər hallarda əlahiddələşmiş korporativ maraqların əsirinə çevrilir (şək.11.5). Başqa sözlə, inhisarçı fəaliyyət göstərən iqtisadi subyekt ölkənin iqtisadi inkişaf strategiyasından tutmuş, siyasi partiyaların, seçki kompaniyalarının maliyyələşdirilməsinə qədər bütün ictimai proses və hadisələrdə yaxından iştirak etməklə, xüsusi mənafenin öncüllüyünün təminatına çalışır və nəticə etibarilə inhisarizm doğurur. Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması prosesinin sürətlənməsi isə həmin «yaranışın» ümumbəşəri bəlaya çevrilməsinə gətirib çıxarır.
170
nal of Sociolopy, 1996. Vol. 101 N4. p.993-1027
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
281
Şə
stehsal və kapitalın transmilliləşməsi, milli mənsubiyyəti bəlli ol- mayan beynəlxalq istehsal komplekslərinin, qapalı xarakter daşıyan inte- qrasiya bloklarının yaranması, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin liberal ekstremizmi iqtisadi cəhətdən geri qalan əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə lokal inhisarizmi milli mənafelərin yeganə təminatçısına çevirir və məcburi qaydada onun mövqelərini möhkəmləndirir. Qeyd edilən proseslər beynəlxalq və regional səviyyələrdə elə mürəkkəb simbioz formalı qarşılıqlı münasibətlər formalaşdırmışdır ki, ayrıca götürülmüş hər hansı bir ölkənin perspektiv inkişafı lokal səciyyəli problemlərin deyil, xarici iqtisadi fəaliyyətin təşkili və tənzimlənməsinin səmərəlilik və optimallıq dərəcəsindən birbaşa asılılığa düşmüşdür. Eyni zamanda, transmilliləşmə və universalizm milli sərhədləri aşaraq yalnız biznesin inkişaf qanunauyğunluqlarına əsaslanmaqla inhisarçı birlik və qrupların meydana çıxmasına və həmin istiqamətdə hər hansı bir tənzimləyici, ya- xud nəzarətedici orqanın, o cümlədən milli hökumətin imkanlarını, ifrat dərəcədə məhdudlaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə, həm milli səviyyədə, həm də milli→regional→qlobal mənafelər sistemində kəskin təzadların yaranmasına, ümumbəşəri inkişafın sabitqədəmliliyinə çox güclü əks-təsir göstərmişdir.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|