AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 9.4.4. Niderlandın  iqtisadiyyatı 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

237

                                                            

Niderland  200-dən  çox  şəhəri  olan,  əhali  sıxlığı  ilə  seçilən  ilkin, 

nümunəvi kapitalist ölkəsi idi. Ölkənin iqtisadi qüdrəti mərkəzi və şimal 

əyalətlərində sənayenin və ticarətin inkişafı üzərində bərqərar idi. 

nkişafın  yetkinlik  dövründə  (XVI  əsr)  Niderland  –  Hollandiya, 

Belçika,  Lüksemburq və Fransanın şimal hissəsini özündə birləşdirərək, 

spaniyanın tərkibində hersoqluq kimi mövcud olmuşdur. 

Kapitalist  münasibətlərinin  rüşeymləri  hələ  XIV  əsrdən  meydana 

çıxmağa  başlamışdır.  Digər  Avropa  ölkələri  ilə  müqayisədə  əmtəə-pul 

münasibətləri  daha  erkən  yayılmışdır.  XVI  əsrdən  etibarən  flamand 

şəhərlərinin  sex  quruluşu  tənəzzülə  uğramış,  kapitalist  manufakturaları 

xüsusi mövqelərə sahiblənmişlər. 

Kapitalist  manufakturaları  əsasən  şimal  əyalətlərində  (Hollandiya, 

Zelandiya) inkişaf etmişdir. Bu dövr üçün əsas sahələr kimi gəmiqayırma 

və balıqçılıq çıxış edirdi. XVI əsrdə Amsterdam iri limana çevrilmişdir. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Niderlandda  ilkin  kapital  yığımı  prosesi 

əyalətlər  üzrə  fərqli  yollarla  həyata  keçirilirdi  ki,  bu  da  sonralar  həmin 

əyalətlərin  fərqli  tarixi  talelərinin  meydana  çıxmasına  səbəb  olmuşdur. 

XVI  əsr  Niderlandı  yüksək  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsinə  nail  olmaqla 

dünya  ticarətinin  mərkəzinə  çevrilmişdir.  Ölkədaxili  inkişaf  səviyyəsinə 

görə  mərkəzi  əyalətlər  xüsusi  yer  tuturdu.  Antverpen  –  XVI  əsr 

Avropasının  ticarət  və  kredit  mərkəzi  idi.  Avropanın  bütün  banklarının 

bu şəhərdə nümayəndəliyi açılmışdır. 

Antverpenin 

əmtəə 

birjasında 

həyata 

keçirilən 

ticarət 

əməliyyatlarının  həcmi  Venesiyadan  1.5  dəfə  çox  olmuşdur.  Eyni 

zamanda,  Antverpendə  müxtəlif  sənaye  sahələri  də  inkişaf  etmişdi. 

Manufakturaların  inkişafında  qiymət  “inqilabı”  önəmli  rol  oynamışdı: 

nqilab  nəticəsində  əməkhaqqı  təxminən  2  dəfə  azalmışdır  ki,  bu  da 

muzdlu  işçilərdən  istifadənin  faydalılığını  əhəmiyyətli  dərəcədə 

yüksəltmişdir. 

Şəhərlərdə kapitalist münasibətlərinin qərarlaşması aqrar sferada da 

adekvat  dəyişikliklərə  gətirib  çıxardı.  Kəndlilərin  şəxsi  azadlığı  təmin 

olunmuşdur. Kəndlilər pul rentası müqabilində torpaq sahələrini icarəyə 

götürürdülər ki, buradan da kapitalist sisteminə transformasiya olunmaq 

elə də mürəkkəb məsələ deyildi. 

XVI  əsrdə  holland  kəndlərində  sosial  təbəqələşmə  mövcud  idi  və 

natural  təsərrüfat  ümumiyyətlə,  aradan  qaldırılmışdır.  Kəndlilərin  əsas 

kütləsinin  yoxsullaşması  kapitalist  sənayesinin  inkişafı  üçün  baza 

yaradırdı və daxili bazarı genişləndirirdi. Kənd təsərrüfatında muzdlu işçi 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

238

                                                            

qüvvəsindən  istifadə  olunmağa  başlamışdı.  Əkin  dövriyyəsinin  daha 

mütərəqqi formaları tətbiq olunurdu. 

Şimal əyalətlərində də analoji proseslər gedirdi. Ölkənin cənubunda 

isə aqrar-feodal münasibətləri hökmran olaraq qalmaqda idi. 

Sənaye  istehsalının  artımı,  ayrı-ayrı  əyalətlər  arasında  iqtisadi 

əlaqələrin  güclənməsi,  daxili  bazarın  formalaşması  kapitalist 

münasibətlərinin  qərarlaşması,  milli  bütövlüyün  formalaşması  feodal 

spaniyası ilə münasibətlərin kəskin şəkildə pisləşməsinə gətirib çıxardı. 

spaniya  Niderlandda  feodal  münasibətlərinin  saxlanılmasına  çalışırdı. 

Bəşər  tarixində  ilk  dəfə  Niderlandda  baş  verən  burjua  inqilabı  (1565-

1609)  kompromislə  sonuclandı:  Yalnız  7  Şimal  vilayəti  spaniyadan 

ayrılaraq “Hollandiya” adında müstəqil dövlət yaratdı. Mərkəzi və cənubi 

əyalətlər  spaniyanın tərkibində qaldı. 

Hollandiya  –  birmənalı  olaraq  kapitalizm  yoluna  qədəm  qoydu. 

Artıq  XVII  əsrdə  Hollandiya  ilk  dəniz  və  ticarət  dövlətinə  çevrilmişdir. 

Onun  dəniz  donanması  dünya  donanmasının  60%-ni  təşkil  edirdi  ki,  bu 

da  ngiltərə və Fransanın birlikdə malik olduqları donanmadan 2 dəfə çox 

idi. 

Sex  quruluşu  birdəfəlik  aradan  qaldırıldı,  yeni  manufakturalar 

yaranmağa  başladı,  ixracat  yönümlü  məmulatların  istehsal  həcmi 

əhəmiyyətli  dərəcədə  artdı.  Eyni  zamanda,  digər  ölkələrin  sifarişləri 

əsasında  gəmiqayırma  sənayesi  sürətli  inkişaf  yoluna  qədəm  qoydu. 

Bununla  belə,  Hollandiya  iqtisadiyyatının  əsas  sahəsi  kimi  ticarət  çıxış 

edirdi.  Kapitalqoyuluşlarının  əsas  hissəsi  dəniz  və  ticarət  nəqliyyatına 

yönəldilirdi. Hollandiya – beynəlxalq ticarət əlaqələrində əsas “vasitəçi” 

və malyerilişi prosesinin əsas subyekti kimi çıxış edirdi. 

Amsterdam  –  dünya  ticarəti  və  kreditin  mərkəzinə  çevrildi.  ri 

sığorta şirkətləri yarandı. 

1609-cu  ildə  ilk  əmanət  bankının  əsası  qoyuldu.  XVIII  əsrdə 

Amsterdamın  fond  birjası  qiymətli  kağızlar  üzrə  beynəlxalq  bazara 

çevrildi. 

Həcminə görə Holland kapitalı Avropanın məcmu kapitalından çox 

idi.  Kapital  qoyuluşunun  əsas  sferalar  kimi  xarici  ticarət  və  dəniz 

daşımaları çıxış edirdi. 

XVII  əsrdə  Hollandiya  dünya  ticarətində  liderliyi  ələ  keçirdi.  Bu 

aspektdə müstəmləkə imperiyasına “xidmət” üçün xüsusi ticarət şirkətləri 

yaradılırdı. 

XVII  əsrin  birinci  yarısı  ərzində  ilkin  kapital  yığımı  prosesi 

getmişdir ki, burada da dövlət borcları xüsusi rol oynamışdır. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

239

                                                            

XVII  əsrin  ən  varlı  ölkəsi  olan  Hollandiyanın  ən  çox  da  dövlət 

borcu var idi. Dövlət borcu kapitalın maliyyəçilərdə toplanmasına şərait 

yaradırdı. O dövrün heç bir ölkəsində Hollandiyada olduğu sayda birbaşa 

və dolayısı ilə vergilər olmamışdı. 

Dünya ticarətində liderliyi uzun müddət saxlamaq mümkün olmadı. 

Belə ki, XVII əsrin sonlarına yaxın sənayenin inkişaf səviyyəsi ilə ticarət 

liderliyi  arasında  uçurum  yaranmağa  başladı.  XVII-XVIII  əsrlər  ngilis- 

Holland müharibələri nəticəsində  ngiltərə önə çıxdı. 

Liderliyi itirən Hollandiyada kapitalın sənayedən ticarətə axını daha 

da gücləndi. Kapital daha çox sələmçi xarakter almağa başladı. 

Hollandiyanın  tənəzzülü  səbəbləri  sırasında  əsasən  aşağıdakıların 

önəmli olduğunu qeyd edə bilərik; 

1.

  ölkədə  kapitalizmin  inkişaf  səviyyəsi  ngiltərəyə  qarşı  durmaq 

üçün kifayət deyildir; 

2.

  Hollandiya – güclü ticarət kapitalına və zəif sənayeyə malik ölkə 

idi; 

3.

  ticarət – daha çox “vasitəçi” xarakter daşıyırdı. 

 

 

§ 9.4.5.  Yaponiyanın  iqtisadiyyatı  

 

Yaponiyada  erkən  feodalizm  V-XI  əsrləri  əhatə  edir.  Məhz  bu 

dövrdə Yaponiya Asiya istehsal üsulundan feodalizmə keçid etmişdir. 

IX  əsrə  qədər,  Çində  olduğu  kimi,  Şərq  despotluğu  mövcud 

olmuşdu.  Kəndlilər  şəxsən  azad  olsalar  da,  müəyyən  torpaq  paylarına 

təhkim edilmişdilər. 

Vergilər taxıl, sənətkarlıq məmulatları, yaxud əmək mükəlləfiyyəti 

formasında müəyyənləşdirilirdi. 

IX-X  əsrlərdə  məmurlara  aid  olan  torpaq  payları  votçinalara 

çevrilir. 

XII əsrdən etibarən Yaponiyada feodal münasibətləri kifayət qədər 

dayanıqlı  xarakter  daşımış  və  “Meyci  inqilabına”  (1868-ci  il)  qədər 

davam  etmişdir.  Yapon  feodalizmi  öz  mahiyyəti  etibarilə  Şərq 

təsərrüfatçılıq  modelinin  çərçivəsindən  kənara  çıxmamışdır.  Bütün 

torpaqlar  nominal  olaraq  imperatora  məxsus  idi.  Lakin  faktiki  torpaq 

sahibliyi  feodallar  tərəfindən  həyata  keçirilirdi.  Bununla  yanaşı,  xüsusi 

çəkisinin  ifrat  dərəcədə  az  olmasına  baxmayaraq  kəndlilərə  məxsus 

torpaq sahibliyi də mövcud olmuşdur. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

240

                                                            

Sosial  təbəqələşmə  dayanıqlı  vassalitetə  istinadən  formalaşmışdı. 

Kənd  yerlərində  əhali  sıxlığının  yüksək  dərəcəyə  çatması  kəndlilərin 

torpaq asılılığını xüsusilə gücləndirirdi. 

Feodal rentası natural sapalaq formasında  alınırdı ki, bu da adətən 

istehsal  edilmiş  məhsuldan  (düyü)  pay  şəklində  olurdu.  Bununla  yanaşı 

kəndlilər feodal təsərrüfatlarında biyar işlərinə də cəlb olunurdu. 

Feodal-kəndli 

münasibətlərində 

sələmçilik 

sonuncuların 

istismarının mühüm elementi kimi çıxış edirdi. 

Yapon şəhərlərində feodal münasibətləri dəqiq reqlamentləşdirilmiş 

formada mövcud olmuşdu. Şəhərlərin heç bir hüququ yox idi. 

XII-XIII  əsrlərdə  yapon  şəhərlərində  4  mln.  insan  yaşayırdı  ki, 

bunların da yalnız 1 mln. nəfəri sənətkarlıqla məşğul olurdu. 

Yapon  dövləti  şəhərlərin  iqtisadi  həyatına  güclü  müdaxilə  edir, 

ticarəti  reqlamentləşdirir,  qiymət  səviyyəsini  müəyyən  edir,  təmtəraq 

mallarının istehlakını  yasaqlayır və s. bir sözlə, iqtisadiyyat tam şəkildə 

dövlət  tərəfindən  idarə  olunurdu.  Ticarətin  bir  çox  sferaları  dövlət 

inhisarına 

alınmışdır. 

Yaponiyada 

feodal 

rejiminin 

spesifik 

xüsusiyyətlərindən  biri  də  samurayların  say  çoxluğu  ilə  əlaqədar 

olmuşdur.  Onların  böyük  əksəriyyətinin  torpaq  payları  yox  idi  və  buna 

görə  də  vassalların  maddi  təminatının  “düyü  payı”  formasında 

özünəməxsus sistemi formalaşmışdır. 

Yeni,  kapitalist  münasibətlərinin  qərarlaşmağa  başladığı  dövrdə 

(son  orta  əsrlər)  Yaponiya  feodal  dövləti  olaraq  qalmaqda  idi.  qtisadi 

geriliklə  yanaşı,  kəndlilərin  torpaq  asılılığının  maksimum  səviyyəyə 

çatması, 

feodalların 

iqtisadi 

funksiyalarının 

ifrat 

dərəcədə 

bəsitləşdirilməsi,  şəhərlərin  feodallaşdırılması,  hakim  sinfin  (təbəqənin) 

çoxsaylılığı,  Avropa  ilə  müqayisədə  Yapon  feodalizmini  daha  dayanıqlı 

etmişdi.  ctimai  həyatın  bütün  spektrini  çuğlayan  feodal  münasibətləri 

labüd  olaraq  dayanıqlılıq  fenomenini  ortalığa  çıxarmışdır.  Belə  ki, 

Avropa  ölkələrində  kapitalizmin  tam  şəkildə  qərarlaşdığı  bir  dövrdə 

Yaponiya  hələ  də  feodal  ölkəsi  kimi  qalmaqda  davam  edirdi.  Eyni 

zamanda yapon feodalizminin mühafizəkarlığı siyasi xarakterli amillərin 

də təsiri altında idi. 

Aydındır  ki,  mütləqiyyət  tipli  dövlətin  yaranması  o  dövr  üçün 

proqressiv xarakter daşıyırdı. Belə ki, feodallararası konfliktlərin aradan 

qaldırılması  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafında  müsbət  işarəli  rol 

oynayırdı. XVII əsrdə bir sıra nailiyyətlər əldə olunmuşdu: yeni torpaqlar 

hesabına  əkin  sahələri  genişləndirilmiş,  gübrədən  istifadə  olunmağa 

başlanmış, yeni bitkilərin – pambıq, şəkər çuğunduru, kartof, tütün əkini 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

241

                                                            

vüsət  almış,  eyni  zamanda  ayrı-ayrı  rayonların  ixtisaslaşması  və  coğrafi 

əmək  bölgüsünün  dərinləşdirilməsi  istiqamətində  intensiv  fəaliyyət 

həyata keçirilmişdir. 

Yapon  şəhərlərində  sənətkarlıq  inkişaf  etdirilmiş,  şəhərlərin 

ixtisaslaşması və istehsalın həcminin artırılmasına nail olunmuşdur. 

XVII əsrin sonunda sənətkarlığın 130 növü mövcud olmuşdur. Sex 

ustalarının  istehsal  etdiyi  məmulatlar  yüksək  keyfiyyəti  ilə  fərqlənirdi. 

Bütün bunlara paralel olaraq daxili ticarət genişlənirdi. 

Bununla yanaşı, yapon feodalizminin spesifik cəhətləri sırasında bir 

çox  nüanslar  da  yer  almaqda  idi.  Belə  ki,  Yapon  dövləti  xarici  ticarət, 

gəmiqayırma,  müstəmləkə  ələ  keçirmə  və  ilkin  kapital  yığımı  kimi  ö 

dövrdə  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edən  sferaları  dəstəkləmirdi.  Tam  əks 

mövqe  sərgilənirdi:  ölkənin  xaricdən  tam  şəkildə  təcrid  olunmasına 

çalışılırdı.  lkin kapital yığımının əksər xarici mənbələrindən imtina tam 

məntiqi  olaraq  yeni  kapitalist  münasibətlərinin  genezisinin  əngəlləyici 

amili  kimi  çıxış  edirdi.  Buna  görə  də,  nəinki  son  orta  əsrlərdə  (XVI-

XVIII),  hətta  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  da  Yaponiya  feodal  dövləti 

olaraq qalmaqda idi. 

XVII  əsrin  sonlarında  yapon  iqtisadiyyatında  durğunluq  dövrü 

olmuş, hətta əhalinin artımı dayanmışdı. 

Yapon feodalizminin tədricən dağılmasında daxili ticarət önəmli rol 

oynamışdı.  Daxili  ticarətin  əsasında  sənətkarlığın  kənd  təsərrüfatından, 

şəhərlərin  kəndlərdən  ayrılması,  coğrafi  əmək  bölgüsünün  inkişafı, 

əkinçiliyin geniş yayılması dayanırdı. Bütün bunlar şəhərlərin inkişafında 

müstəsna rol oynamışdır. XVII əsrin sonunda şəhər əhalisi artıq 14-15% 

təşkil  edirdi.  XVIII-XIX  əsrlərdə  yapon  feodalizminin  dağılması 

prosesinin  ilk  rüşeymləri  meydana  çıxdı.  Bu  proses  sənaye  istehsalının 

manufaktura sisteminin inkişafına paralel olaraq gedirdi. 

“Ev  sənayesi”  məhsullarının  tacirlər  tərəfindən  alınaraq  bazar 

dövriyyəsinə daxil edildikcə dağınıq tipli manufakturaların inkişafı üçün 

ilkin müqəddəm şərtlər formalaşırdı. 

Avropa  ölkələrində  olduğu  kimi,  Yaponiyada  da  məhz  sənətkarlıq 

manufaktura sənayesinin genezisi üçün maddi baza yaratmışdır. 

ri müəssisələrin yaradılması üçün böyük həcmdə kapitala və çoxlu 

sayda muzdlu işçilərə olan tələbat son orta əsrlərdə ilkin kapital yığımını 

kifayət qədər aktuallaşdırmışdır. 

XVII-XIX əsrlərdə feodalizmin dağılması və kapitalizmin genezisi 

arasında  böyük  uçurum  meydana  çıxmışdır.  Belə  ki,  kənd  yerlərində 

əhali sıxlığının daha da artması, kapitaldan sələmçi istifadə, manufaktura 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

242

                                                            

sənayesinin  ləng  inkişafı  sözügedən  uçurumun  real  məzmun  daşıdığını 

ortalığa qoyur. 

Bunun  əsas  səbəblərindən  biri,  əvvəldə  də  qeyd  etdiyimiz  kimi, 

Yaponiyanın  xarici  dünyadan  təcridi  nəticəsində  ilkin  kapital  yiğimi 

prosesinin 

zəifləməsidir. 

Digər 

tərəfdən, 

istehsalın 

reqlamentləşdirilməsinin sex sistemi manufaktura sənayesinin inkişafına 

imkan vermirdi. 

Ümumiyyətlə, sözügedən uçurumun başda gələn əsas səbəbi feodal 

rejiminin  ümumi  hökmranlığı  olmuşdur.  Ölkədə  özbaşınalıq  baş  alıb 

gedirdi.  Buna  görə  də  tacirlər,  o  cümlədən  sələmçilər  sənayeyə 

investisiya  qoyuluşuna  cürət  etmirdilər.  Çoxlu  sayda  əngəlləyici 

amillərin  təsirinə  baxmayaraq  XV-XVI  əsrlərdən  etibarən  manufaktura 

tipli  müəssisələr  yaranmağa  başlamışdı.  Həmin  dövrdə  daha  çox  dağ-

mədən müəssisələri, XVII əsrdən gəmiqayırma tərsanələri yaranır, XVII 

əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  manufaktura  sistemi  saxsı  sənayesinə 

nüfuz etməyə başlayır. 

XVIII  əsrdə  toxuculuq,  hörmə,  rəngləmə  və  dulusçuluq 

manufakturaları meydana gəlir. Ümumiyyətlə, “Meyci inqilabına” qədər 

420 manufaktura fəaliyyət göstərmişdir. 

Yaponiyada  kapitalizmin  genezisinin  əsas  xüsusiyyətlərini 

aşağıdakı kimi sıralamaq olar: 

1.

  Yaponiya  XVII-XIX  əsrlərdə  feodal  ölkəsi  idi,  buna  görə  də, 

Qərbi  Avropa  ilə  müqayisədə  kapitalizmin  genezisi  daha  ağır 

şərtlər daxilində gedirdi. 

2.

  Bununla əlaqədar olaraq ilkin kapital yığımı prosesi ifrat aşağı 

templərlə 

gedirdi. 

Müstəmləkə 

resurslarından 

istifadə 

olunmurdu. 

3.

  Feodalizmin dağılması ilə kapitalizmin genezisi arasında böyük 

uçurum yaranmışdı. 

4.

  Sənayenin  feodallaşdırılması  müşahidə  olunurdu.  Məcburi 

əməyə  əsaslanan  dövlət  zavodları,  ayrı-ayrı  knyazların 

votçinalarında manufakturalar meydana çıxırdı. 

5.

  Yaponiyada  kapitalizmin  genezisinin  iqtisadi  bazası  kimi 

şəhərlərdə mövcud olan sex sənətkarlığı, varlı tacirlər təbəqəsi, 

geniş ticarət çıxış edirdi. 

  

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

243

                                                            

§ 9.4.6. Çinin  iqtisadiyyatı 

 

Çində  Asiya  istehsal  üsulundan  feodalizmə  keçid  b.e.ə.  I 

minillikdən başlamış b.e. VII əsrinə qədər davam etmişdir. Asiya istehsal 

üsulunun  dayanıqlılığı,  bu  sistem  çərçivəsində  kənd  icmasının  da 

uzunömürlüyünü təmin etmişdir. 

Təsərrüfatın qapalı xarakteri, məcmu iqtisadi fəaliyyətin icmadaxili 

müstəvidə  həyata  keçirilməsi  və  özünütəchizə  yönəldilməsi  kənd 

icmasının  dayanıqlı  struktur  kimi  mövcudluğunun  dəstəklənməsində 

mühüm rol oynamışdı. 

Qeyd edilən zaman sürəci ərzində sosial təbəqələşmə prosesi ardıcıl 

olaraq  davam  etmiş  və  erkən  orta  əsrlərdə  artıq  Çin  cəmiyyəti  3  əsas 

təbəqəyə  bölünmüşdü:  Zadəganlar  (xeyirxah  insanlar);  kəndlilər  və 

qullar. 

Torpaq 

sahibliyi 

dövlət 

payları 

(nadel) 

formasında 

sistemləşdirilmişdir; 

1.

  Məmurlara verilən xidməti torpaq payları; Torpaq sahibliyi şərti 

xarakter daşıyırdı. 

2.

  Ömürlük bəxşeyiş formasında verilən torpaq payları. 

3.

  “Güclü  möhtəşəm  evlər”in  xüsusi  mülkiyyətində  olan  torpaq 

sahələri (vergilərdən azad olunurdu). 

4.

  Kəndlilərin ömürlük torpaq paylarına təhkim olunması; 

Çində  renta-vergi  həm  natural  formada  (taxıl,  parça  və  s.)  alınır, 

həm də əmək mükəlləfiyyəti şəklində ödənilirdi. 

Sosial  təbəqələşmənin  dəqiq  sərhədlərə  malikliyi  kifayət  qədər 

inkişaf  etmiş  bürokratik  aparatın  yaranmasına  gətirib  çıxarmışdır.  VII 

əsrdə  dövlət  pay  (nadel)  sistemi  ləğv  olunur,  VIII  əsrdən  XVII  əsr  də 

daxil  olmaqla  feodal  münasibətlərinin  yetkin  forması  qərarlaşır.  Bu 

dövrdə xüsusi mülkiyyətin geniş yayılması, iri feodalların votçinalarının 

formalaşması baş verir.  

Kəndli  təsərrüfatının  iki  kateqoriyası  meydana  çıxır:  1.  dövlət 

(“təsərrüfatçı” – şəxsən azad olan kəndlilər); 2. “Qonaq” – müflisləşmiş, 

torpağı və əmək alətləri olmayan kəndlilər; 

Feodalizmin  yayılma  intensivliyinə  paralel  olaraq  Çin  şəhərləri 

inkişaf  edirdi.  Sənətkarlığın  icmadan  ayrılması,  sexlərin,  tacir 

gildiyalarının  yaranması  iqtisadiyyatda  müəyyən  irəliləyişlərlə  müşayiət 

olunurdu. 

X  əsrdən  etibarən  kağız  pulların,  veksellərin  iqtisadi  dövriyyəyə 

daxil olması, sələmçiliyin inkişafı yüksələn xətlə gedirdi. Monqol əsarəti 

(1211-1368) iqtisadi yüksəlişin tənəzzüllə əvəzlənməsinə gətirib çıxardı. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

244

                                                            

Yalnız 1368-ci ildə vahid Çin dövləti bərpa olundu. 1644-cü ildən 1911-

ci ilə qədər isə Çin Mancuriyanın əsarəti altında olmuşdu. 

XVII  əsrin  sonlarında  Avropa  ilə  əlaqələrin  yaradılması,  xarici 

ticarət  və  sənətkarlığın  dirçəlişi  hesabına  iqtisadiyyatda  müəyyən 

canlanma  yaranmışdı.  XVIII  əsrdən  başlayaraq  feodal  cəmiyyətinin 

dağılması prosesi start götürmüşdür. Çində sənaye inqilabının başlanğıcı 

XVIII əsrin sonlarına təsadüf edir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

245

                                                            

X fəsil. Türklər orta əsrlərdə 

 

§ 10.1. Türk dövlətlərinin iqtisadi sistemi 

 

III-IV  əsrlərdən  etibarən  Türk  dövlətlərində  feodal  münasibətləri 

qərarlaşmağa  başladı.  Bununla  yanaşı,  qeyd  olunmalıdır  ki,  türk 

ərazilərində  quldarlıq  münasibətlərinin  bir  çox  elementləri  V-VI  əsrlərə 

qədər  mövcud  olmuşdur.  Bütövlükdə  orta  əsrlərdə  (ələlxüsus  erkən  və 

klassik  orta  əsrlər)  Mərkəzi  Asiyada  15-dən  çox  türk  dövləti  mövcud 

olmuşdu. 

Erkən  orta  əsrlərin  ən  böyük  türk  dövləti  Orta  Asiyada  III-IV 

əsrlərdə (feodalizmə keçid dövründə) yaranmış Kuşan imperiyası idi. Bu 

dövlət ərazicə orta Asiyanı, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistanın şimalını 

əhatə edirdi. 

Kuşan  imperiyasında  əksər  Şərq  ölkələrində  olduğu  kimi,  Asiya 

təsərrüfat  üsulu  hökmran  olmuşdur.  Ölkə  iqtisadiyyatının  aparıcı  sahəsi 

heyvandarlıq olsa da, əkinçilik də inkişaf etmiş, geniş suvarma kanalları 

çəkilmişdi. 

mperiya  canişinlər  vasitəsilə  idarə  olunurdu.  mperiyanın  işğal 

etdiyi  ölkələr  nisbi  müstəqilliklərini  saxladıqlarına  görə  (imperiyanı 

yalnız vergilər maraqlandırırdı) Kuşan dövlətinin ciddi mərkəzləşdirilmiş 

idarəetmə  sistemi  olmamışdı.  Bu  da,  sonuc  etibarilə  dövlətin  süqutuna 

gətirib çıxarmışdı. 

IV əsrin ortalarında yaranmış Ağ hun dövləti də Kuşan dövləti kimi 

köçəri  maldarların  imperiyası  idi.  Köçəri  maldarların  və  əkinçilərin 

yaşadığı Ağ hun dövləti haqqında tarixi mənbələr kifayət qədər kasaddır. 

Kuşan  dövləti  ilə  əksər  məsələlərdə,  o  cümlədən  ərazinin  əyalətlərə 

bölünməsi və əyalətdaxili müstəqillik və s. tam aşkarlıq mövcud idi. Bu 

dövlətdə  ticarət  və  sənətkarlıq  inkişaf  etmiş,  şəhərlər  yaranmışdı.  Bu 

sıraya e.ə. I minillikdə yaranmış Kanq dövlətini, Xarəzm dövlətini də aid 

etmək  olar.  Bu  dövlətlərin  əksəriyyəti  ilkin  yaranışda  quldar  dövlətləri 

kimi fəaliyyət göstərmişlər. 

Xarəzm  dövləti  VI  əsrdən  etibarən  feodal  dövlətinə  çevrilməyə 

başlamışdı.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  III-IV  əsrlərdən  başlayaraq  əksər 

türk  dövlətlərinin  idarəetmə  sistemi  (o  cümlədən,  Türk  xaqanlığında) 

feodal  münasibətlərinə  xas  olan  iyerarxiyaya  əsaslanırdı.  Türk 

xaqanlığında sosial təbəqələşmə aşağıdakıları ehtiva edirdi: 

1.

  Xaqan – Ali hökmdar. 

2.

  Şax, yabqu və tarxanlar – iri feodallar. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

246

                                                            

3.

  Bəglər (bəylər) – tayfa başçıları. 

4.

  “Kara  budun”  (qara  camaat)  –  yerdə  qalan  əhali;  azad 

köçəri maldarlar. 

 Bir  qayda  olaraq,  qul  əməyi  aparıcı  mövqeyə  malik  olmamış, 

iqtisadiyyatın əsas istinad nöqtəsi kimi torpaq çıxış edirdi. Köçəri maldar 

tayfaları üçün torpaq həm yaylaq, həm də qışlaq kimi istifadə olunurdu. 

Xaqan  –  ali  mülkiyyət  hüququna  malik  idi.  Ayrı-ayrı  əyalətlərin 

başçıları  bu  əyalətlərə  məxsus  olan  torpaqların  baş  mülkiyyətçisi  hesab 

olunmurdular.  Köçəri  maldar  imperiyalarında  feodal  münasibətləri 

spesifik xüsusiyyətlərə malik idi:

147

 

1.

  Təhkimçilik - əkinçi tayfalarında olduğu kimi tətbiq edilmirdi. 

Yalnız maldar ailələr yaşadıqları torpaqlara təhkim olunurdu. 

2.

  Torpaq – bütövlükdə tayfanın ümumi istifadəsində idi. 

3.

  Maldar  tayfalar  parçalanmış,  tək-təklikdə  deyil,  qrup  (oba) 

şəklində yaşayırdılar. 

Nisbi  müstəqilliyə  malik  olan  ayrı-ayrı  tayfalar  arasında  yaranmış 

ziddiyyətlər VI əsrdə Türk xaqanlığını iki yerə parçaladı. 

Tarixçilərin  qənaətinə  görə  Türk  xaqanlığını  yaratmış  qədim  türk 

tayfaları  bütün  müasir  türk  xalqlarının,  o  cümlədən  azərbaycanlıların 

təşəkkülündə iştirak etmişlər. 

Türk  xaqanlığında  quldarlıq  münasibətləri  olmamış  (  hətta  hərbi 

əsirlər  belə  şəxsi  azadlıqda  idilər),  ibtidai  icmadan  feodalizmə  birbaşa 

keçid baş vermişdi. 

581-ci ildə Türk xaqanlığı iki yerə parçalandı. Qərbi Türk xaqanlığı 

təşəkkül  tapdı.VI-VII  əsrlərdə  xaqanlığın  ərazisində  Kulan,  Nevaket, 

Taraz və s. şəhərlər yaranmışdır.

148

 Xaqanlıqda əhali “kara budun” (qara 

camaat), feodal asılılığında olan ailələr isə “tat” adlanırdı. 

704-cü  ildə  Qərbi  Türk  xaqanlığına  son  qoyulmaqla  Türkəş 

xaqanlığı  yaranır.  Türkəş  xaqanlığı  idarəetmə  sistemi  və  münasibətlərin 

əsas  məzmunu  üzrə  Qərbi  türk  xaqanlığının  davamı  kimi  qəbul  edilə 

bilər. 

766-940-cı  illərdə  mövcud  olmuş  Karluq  xaqanlığına  daxil  olan 

türk  tayfaları  oturaq  həyat  tərzi  keçirdilər  ki,  bunu  da  feodalizmin 

inkişafının  məntiqi  nəticəsi  kimi  səciyyələndirmək  olar.  Xaqanlıqda 

mülkiyyətin iki forması vardı: 

1. Əkinçi üzərində. 

                                                 

147

 Ə.Muxtarova.   Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi. Bakı, 2002.- S.70-71 

148

 Ə.Muxtarova.   Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi. Bakı, 2002- S.79 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

247

                                                            

2. Mal-qara üzərində. 

Maraqlı cəhətlərdən biri  ondan ibarət idi ki, maldar – şəxsən azad 

idi  –  onun  mal-qarası  elə  özünün  xüsusi  mülkiyyəti  hesab  olunurdu. 

Əkinçi  ailələri  isə  maldar  feodaldan  asılılıqda  olmuşdur.  Belə  ki,  əkinçi 

ailələrin  istifadə  etdiyi  suvarılan  torpaqlar  maldar  feodala  məxsus 

olmuşdu. 

Erkən orta əsrlərdə yaranmış feodal tipli dövlət qurumları sırasında 

Uyğur  xaqanlığı  da  (745-840)  olmuşdu.  Bu  xaqanlıq  Şərqi  türk 

xaqanlığına son qoymuş, Altaydan Mancuriyaya qədər böyük bir ərazini 

əhatə etmişdi. 

Əsas  fəaliyyət  sferası  heyvandarlıq  idi.  Əhalinin  yalnız  kiçik  bir 

hissəsi  əkinçiliklə  məşğul  olurdu.  Tarixi  mənbələr  göstərir  ki,  Uyğur 

xaqanlığı  yeganə  türk  dövləti  idi  ki  (erkən  orta  əsrlərdə),  Çinlə  ticarət 

edir  və  ölkədə  Çin  pulları  işlədilirdi.  Suvarma  əkinçiliyinin  inkişaf 

etməsinə baxmayaraq qul əməyindən istifadə kütləvi xarakter daşımırdı. 

Torpaqlar  bütünlüklə  xaqanın  mülkiyyətində  idi.  Xidmətlərinə  görə 

feodallara  verilən  torpaq  sahələri  onların  mülkiyyəti  hesab  olunmurdu. 

Feodallar  o  torpaq  sahələrində  çalışan  maldarların  və  əkinçilərin 

sahibkarı  idi.  Oturaq  həyat  tərzinə  keçmiş  yerlərdə  isə  kəndli  torpağa 

təhkim olunmuşdur və öz istəyi ilə həmin yeri tərk edə bilməzdi. 

Erkən orta əsrlərdə Orta Asiyada mövcud olmuş türk dövlətlərində 

feodalizmin  qərarlaşması  prosesində  müəyyən  fərqliliklər  də  olmamış 

deyildir. Əsas fərqli xüsusiyyətlər köçəri maldar tayfaların dövlət sistemi 

ilə  əkinçi  tayfalarının  erkən  feodal  dövlətləri  arasında  nəzərə  çapır. 

Aydındır  ki,  qeyd  edilən  fərq  təsərrüfat  məşğuliyyətinin  məzmunundan 

irəli gəlirdi. Erkən feodalizm dövründə yaranmış şəhər-dövlətlər IX əsrə 

qədər mövcud olmuşdular.  Feodalizm münasibətlərinin dərininə inkişafı 

ilə  əlaqədar  olaraq  həmin  dövrdən  etibarən  müstəqil  feodal  dövlətlərin 

yaranması mərhələsi başlanır. 

Samanlar  dövləti  məhz  göstərilən  dövrdə  meydana  çıxmışdı. 

Əkinçi-maldar  tayfaların  oturaq  həyat  tərzi  qərarlaşmışdı.  Ölkədə  iri 

torpaq sahibliyi inkişaf etmişdi. Dövlətin ərazisi iki yerə ayrılmışdı. 

1.

  “Mülki-xərac”: xərac verən ərazilər. 

2.

  Xərac verməyən ərazilər. Xərac verməyən hissə özü də 3  yerə 

bölünürdü: 

a.

  “Mülki-sultan”  –  hökmdara  məxsus  olan  ərazilər;  bu 

ərazilər “dövlət torpaqları” adlanırdı. 

b.

  mülkədar torpaqları; cəmiyyətin elit təbəqəsinə aid olan 

yüksək mənsəbli məmurlar; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

248

                                                            

c.

  Vəqf torpaqları. 

Iri  torpaq  sahibləri  birbaşa  iqtisadi  fəaliyyətlə  məşğul  olmurdular. 

Onlara  məxsus  olan  torpaq  sahələri  kəndlilər  arasında  bölüşdürülür  və 

icarəhaqqı, yaxud vergi alınırdı.  

darəetmə sistemi Ərəb xilafətinin analoqu idi. Sistem saraydan və 

10 divandan (dəftərxana ) ibarət olmaqla formalaşdırılmışdır. 

Tarixçilərin  fikrincə,  “Orta  Asiyada  inkişaf  etmiş  feodal 

münasibətləri  mərhələsinin  qurumu  olan  Samanlar  dövləti  əslində  türk 

xalqlarının tarixində ilk formalaşmış klassik feodal dövləti idi”.

149

 

VI-VIII  əsrlərdə  indiki  Özbəkistan  və  qismən  Qırğızıstan 

ərazilərində  Fərqanə  dövləti  mövcud  olmuş  və  627-649-cu  illərdə  Türk 

xaqanlığı tərəfindən işğal edilmişdi. Erkən feodal dövləti kimi yaranmış 

Fərqanə  dövlətinin  əhalisi  oturaq  olmuş  və  100-ə  qədər  kiçik  şəhərləri 

vardı. 

XII əsrin sonlarında yaranan Xarəzmşahlıq dövləti türk xalqlarının 

tarixində  ilk  dəfə  olaraq  mərkəzləşdirilmiş  idarəetmə  sisteminə  malik 

olmuşdu.  Xarəzm  dövlətinin  Orta  Asiyanı  əhatə  edən  ərazilərində  əhali 

əsasən əkinçilərdən, sənətkarlardan və tacirlərdən ibarət idi. 

Əvvələr  Türk  xaqanlığına  tabe  olmuş  qırğızlar  IX  əsrin  40-cı 

illərində  Qırğız  xaqanlığını  yaratmışdılar.  Qırğız  xaqanlığı  mahiyyətcə, 

köçəri  maldar  tayfaların  tayfa  ittifaqı  idi.  Ölkə  6  əyalətə  bölünmüşdü. 

Dövlət  idarəetməsi  hüquqa  deyil,  icma  dövrünün  adət-ənənələrinə 

əsaslanırdı. 

Erkən feodal tipli dövlət qurumlarına X əsrin ortalarında  yaranmış 

Qaraxanlar, Kidan dövlətlərini və Oğuz dövlət qurumlarını da aid etmək 

olar. 

Erkən feodalizm dövründəki türk dövlət qurumları təkcə Orta Asiya 

ilə məhdudlaşmır. Belə ki, həmin dövrdə Cənub-Şərqi Avropada da türk 

dövlətləri  mövcud  olmuşdu.  Bu,  ilk  növbədə  hunların  Avropaya 

miqrasiyası  ilə  (b.e.  əvvəllərində)  ilə  əlaqədardır.  lkin  dövrlərdə  hun 

tayfaları hərbi demokratiya şəraitində fəaliyyət göstərirdilər. 453-cü ildə 

hun  tayfalarının  yenidən  qruplaşması  Qərbi  Hun  dövlətinin  (Şərqi  Hun 

dövlətinin  ənənələrinin  davamçısı  kimi)  güclənməsinə  gətirib  çıxardı. 

Qərbi  Hun  dövlətinin  süqutu  nəticəsində  yeni  türk  dövlətləri:  Bolqar, 

Xəzər, Avar və Suvar – meydana çıxdı. Tarixi mənbələr göstərir ki, məhz 

hunlar Şərqi Avropada quldarlığa son qoymuşlar. 

                                                 

149

 Ə.Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi. Bakı, 2002, s.87 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

249

                                                            

Erkən  feodalizm  dövrünün  Türk  dövlətləri  təsərrüfatçılığın  Şərq 

modeli  çərçivəsində  fəaliyyət  göstərməklə  yanaşı,  bir  sıra  spesifik 

xüsusiyyətlərə  də  malik  olmuşlar.  Məsələn,  feodal  münasibətlərinin 

qərarlaşmasına  baxmayaraq,  hərbi-demokratiya  ənənələri  qalmaqda 

davam  etmiş,  dövlətin  başında  birmənalı  olaraq  köçəri  maldar 

tayfalarının başçıları dayanmış və s. 

XV  əsrin  ortalarından  etibarən  Orta  Asiyadakı  türk  tayfalarının 

yenidən birləşməsi, feodal pərakəndəliliyinin aradan qaldırılması prosesi 

başlanır. Əmir Teymur 1370-ci ildə  yeni bir türk imperiyası  yaratdı. Bu 

dövlət artıq  yetkin feodal münasibətlərinə əsaslanır, köçəri maldarlar və 

əkinçi tayfalarının birgə fəaliyyətinə şərait yaradırdı. 

Teymurun dövləti vassal feodalların torpaq sahibliyinə əsaslanırdı. 

Başqa  sözlə,  mərkəzləşdirilmiş  dövlət  anlayışı  əmir  Teymurun  şəxsində 

təcəssüm  edirdi.  O,  öləndən  sonra  (XV  əsrin  20-ci  illəri)  dövlət  sürətlə 

parçalandı.