AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 13.4.4.  Fransa iqtisadiyyatı  

 

Onsuz da dünya səviyyəsində aparıcı mövqeləri bir-bir itirən Fransa 

I Dünya müharibəsində çox böyük itkilərlə üzləşmişdi (cədvəl 13.6). 

Belə  ki,  1918-ci  ildə  1913-cü  ilə  nisbətən  sənaye  istehsalı  indeksi 

43  punkt  aşağı  düşmüş,  kömür  istehsalı  35.6%,  çuqun  istehsalı  75%, 

polad  istehsalı  61.8%,  pambıq  istehlakı  50%  azalmışdı.  Müharibədə 

Fransa  1.3  mln.  nəfər  itirmiş,  750  min  insan  yaralanmışdı.  6  min  km 

dəmiryolu,  52  min  km  şose  yolu,  350  min  ev,  23  minə  qədər  fabrik, 

zavod  və  s.  dağıdılmışdır.  Fransaya  dəyən  ümumi  zərərin  həcmi  134 

mlrd. qızıl frank təşkil etmişdi. Ölkənin xarici dövlət borcu (1920-ci ildə) 

300  mlrd.  franka  çatmışdı.  1920-ci  illərin  əvvəllərində  Fransada  sənaye 

istehsalı  1913-cü  il  səviyyəsinin  55%-ni,  kənd  təsərrüfatı  istehsalı  isə 

77%-ni  təşkil  edirdi.  Fransız  hökumətinin  güclü  səyləri  yalnız  1924-cü 

ildə  müəyyən  effekt  verməyə  başladı.  Ölkə  iqtisadiyyatı  sabitləşmə 

prosesinə  qədəm  qoydu.  Məhz  1924-cü  ildə  sənaye  istehsalı  1913-cü  il 

səviyyəsini  ötüb-keçdi,  kənd  təsərrüfatı  isə  həmin  səviyyəyə  çatdı. 

Almaniyadan  alınan  8  mlrd.  qızıl  marka  təzminat  bütünlüklə  sənaye 

istehsalının  bərpasına  yönəldilmişdi.  Eyni  zamanda,  dövlət  borcları 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

332

                                                            

hesabına  8  minə  yaxın  sənaye  müəssisəsi  bərpa  olunmuş,  yeni  zavodlar 

tikilmiş, dəmiryolları çəkilmişdi. 

 

ə

dvəl 13.6 

Fransanın iqtisadi inkişaf dinamikası (1913-1938) 

 

Göstəricilər 

1913 

1918 

1929 

1938 

1938⁄1913-

cü 

ilə 

nisbətən %-

lə 

1. Əhali , mln.n 

 

2.Sənaye 

istehsalı 

indeksi 

(1913=100) 

 

3. Kömür istehsalı, mln. t. 

 

4.Çuqun istehsalı, mln.t. 

 

5. Polad istehsalı, mln.t 

 

6.  Avtomobil  istehsalı,  min 

ədəd. 

 

7.  Elektrik  enerjisi  istehsalı, 

mlrd. kvt/s 

 

8.  Pambıq  istehlakı,  mln. 

kvintal 

 

9.  xracat, mlrd.fr. 

 

10.  dxalat, mlrd. fr. 

 

 

39.8 

 

100 

 

 

40.8 

 

5.2 

 

4.7 

 

- 

 

 

- 

 

 

2713 

 

 

6.880 

 

8.421 

 

38.8 

 

57 

 

 

26.3 

 

1.3 

 

1.8 

 

- 

 

 

- 

 

 

1360 

 

 

11.9 

 

35.8 

41.2 

 

140 

 

 

53.8 

 

10.4 

 

9.7 

 

246 

 

 

13.5 

 

 

3582 

 

 

50.1 

 

58.2 

41.0 

 

101 

 

 

46.5 

 

6.5 

 

7.8 

 

209 

 

 

20 

 

 

- 

 

 

15.5 

 

25.4 

+ 3.0% 

 

X 

 

 

+13.9 % 

 

+25% 

 

+65.9% 

 

X 

 

 

X 

 

 

X 

 

 

+2.3 dəfə 

 

+3.0 dəfə 

 

Sabitləşmə və inkişaf dövrü 1929-33-cü illər böhranı ilə başa çatdı. 

Ölkədə 1930-cu ildə başlanan böhran 1935-ci ilə qədər davam etdi. 1932-

ci  ildə  sənaye  istehsalı  1930-cu  ilə  nisbətən  44%  azaldı.  1933-34-cü 

illərdə  qismən  canlanma  baş  versə  də,  1935-ci  ildə  iqtisadi  situasiya 

kəskin şəkildə pisləşdi. 

Böhran  illərində  maşınqayırma  sənayesi  1929-cu  il  səviyyəsindən 

69.6%,  istehsal  vasitələri  istehsalı  80%,  çuqun  və  polad  istehsalı  50% 

aşağı  düşmüşdü.  Toxuculuq  sənayesi  daha  ağır  situasiya  ilə 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

333

                                                            

qarşılaşmışdır.  Xarici  ticarət  dövriyyəsi  2  dəfə  azalmış,  idxal  və  ixracat 

1930-cu il səviyyəsindən 65% aşağı düşmüşdür. 

Kənd  təsərrüfatı  istehsalında  (1929-1934)  isə  azalma  2.6  dəfədən 

çox olmuşdur. 1935-ci ildə işsizlərin ümumi sayı 1 mln. nəfəri ötmüşdü. 

Ölkə  hökuməti  vəziyyətdən  çıxış  yolu  kimi  iqtisadi  proseslərin 

dövlət  tənzimlənməsini  ön  plana  çıxarmışdı.  13.6  saylı  cədvəldən 

göründüyü  kimi,  1937-ci  ildə  də  belə  böhranın  nəticələri  tam  şəkildə 

aradan qaldırılmamışdı.  

Göründüyü  kimi,  1913-1937-ci  illər  ərzində  Fransanın  iqtisadi 

inkişaf prosesi kifayət dərəcədə qeyri-bərabərliyi ilə səciyyələnir. 

 

 

§ 13.5. Yaponiya iqtisadiyyatı 

 

Yaponiya I Dünya müharibəsindən daha da güclənmiş halda çıxdı. 

Ümumi  qiymətləndirmələrə  görə,  Yaponiya  müharibə  dövründə  milli 

sərvətini 25% artıra bilmişdir. 

Məlumatlar  göstərir  ki,  1918-ci  ildə  1913-cü  ilə  nisbətən  kömür 

istehsalı  31.4%,  çuqun  istehsalı  2.7  dəfə,  polad  istehsalı  2.2  dəfə, 

gəmiqayırma  7.5  dəfə,  xam  ipək  istehsalı  2.6  dəfə  və  s.  artmışdır.  Eyni 

zamanda,  xarici  ticarət  dövriyyəsinin  həcmi  2.6  dəfə  yüksəlmişdir 

(cədvəl 13.7). Bununla belə, 1920-21-ci illərdəki iqtisadi tənəzzül yapon 

iqtisadiyyatına  güclü  zərbə  vurmuşdu.  Ümumi  sənaye  istehsalı  20%, 

ixracat 40%, idxalat 30% azalmışdı. 

Ölkədə  sənayenin  yüksəliş  dövrü  1924-26-cı  illəri  əhatə  edir. 

stehsalın  təmərgüzləşməsi  prosesi  sürətlə  gedirdi.  1929-cu  ildə  sənaye 

istehsalının  61%-i  iri  inhisarçı  birliklərin  payına  düşürdü.  Avropadan 

fərqli  olaraq  yapon  konsernləri  rəqabət  mübarizəsi  nəticəsində  deyil, 

ayrı-ayrı  ailə  klanlarına  dövlət  tərəfindən  verilən  xüsusi  imtiyazlar  yolu 

ilə  formalaşırdı.  1920-ci  illərin  əvvəllərində  yapon  iqtisadiyyatında 

dövlətin  rolu  böyük  olaraq  qalırdı. 

qtisadiyyata  yönəldilən 

investisiyaların 2/3-i dövlətə məxsus idi. 

 

Cədvəl 13.7 

Yaponiyanın iqtisadi inkişaf dinamikası (1913-1933) 

 

Göstəricilər 

1913 

1918 

1929 

1933  1933⁄1913-

cü ilə 

nisbətən 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

334

                                                            

%-lə 

1. Əhali , mln.n 

 

2. Kömür istehsalı, mln. t. 

 

3.Çuqun istehsalı, mln.t. 

 

4. Polad istehsalı, mln.t 

 

5.Gəmiqayırma, min. req. t. 

 

6. Mis istehsalı, min t. 

 

7.  Pambıq  parça  dəzgahları, 

min. ədəd 

 

8. Düyü yığımı, min kvintal 

 

9. Xam ipək istehsalı, mln. iyen 

 

10.  xracat, mln iyen. 

 

11.  dxalat, mln iyen. 

53.4 

 

21.3 

 

0.24 

 

0.25 

 

65 

 

66.5 

 

2414 

 

 

- 

 

199.5 

 

632.5 

 

729.4 

56.7 

 

28.0 

 

0.67 

 

0.54 

 

490 

 

90.4 

 

3228 

 

 

98.9 

 

526.7 

 

1962.1 

 

1668.1 

65.9 

 

34.3 

 

1.5 

 

2.0 

 

164 

 

25.5 

 

6837 

 

 

107.7 

 

875.6 

 

1990.9 

 

2053.5 

69.9 

 

32.5 

 

2.0 

 

2.6 

 

74 

 

69 

 

8644 

 

 

128.1 

 

497.7 

 

750.9 

 

773.6 

+30.9% 

 

+52.6% 

 

+8.3 dəfə 

 

+10.4 dəfə 

 

+13.8% 

 

+3.7% 

 

+3.6 dəfə 

 

 

29.5% (¹) 

 

+2.5 dəfə 

 

+18.7 % 

 

+ 6.0% 

Qeyd: 1) 1918-ci illə müqayisədə. 

 

1926-cı ildən başlayaraq  yüksəliş tənəzzüllə əvəz olundu. Mövcud 

zavod  və  fabriklərin  böyük  əksəriyyəti  öz  istehsal  gücünün  25%-i 

səviyyəsində  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu  dövrdə  Yaponiyanın  xarici 

bazarlardan  asılılığı  daha  da  artmışdı.  1929-1931-ci  illərdə  sənaye 

istehsalı  32%  aşağı  düşmüşdü.  Kənd  təsərrüfatı  xüsusilə  ağır  vəziyətdə 

idi. 

Qeyd edilən dövr ərzində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı 60% 

azaldı. 

Eyni  zamanda,  ixracat  2  dəfədən  çox  aşağı  düşmüşdü.  şyerləri 

kütləvi şəkildə ixtisar olunurdu. 

1929-33-cü  illərdə  işsizlərin  sayı  3  mln.  nəfərə  çatmışdı.  1932-ci 

ildən  başlayaraq  ölkə  iqtisadiyyatının  hərbiləşdirilməsi  sürətlə  həyata 

keçirilməyə  başladı.  Yapon  hökuməti  hərbi  sferanı  diqqət  mərkəzində 

saxlayırdı.  Yalnız  1931-ci  ildə  Yaponiya  ABŞ-dan  447.2  mln.  dollarlıq 

silah və hərbi sursat, 6 mln. dol. sənaye avadanlığı idxal etmişdi. 1931-

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

335

                                                            

38-ci  illərdə  sənaye  istehsalı  1.6  dəfə,  metal  məhsulları  10  dəfə, 

maşınqayırma  sənayesi  6.7  dəfə,  kimya  sənayesi  3.2  dəfə,  qaz  və 

elektronika məmulatları istehsalı 2.1 dəfə artmışdı. 

1939-cu  ildə  silah  və  hərbi  avadanlıqlar  istehsalı  1925-ci  ilə 

nisbətən  5  dəfə  çoxalmışdı.  Eləcə  də,  1929-1938-ci  illərdə  ümum 

istehsalda  ağır  sənayenin  xüsusi  çəkisi  32.2%-dən  60.8%-ə  qədər 

yüksəlmişdi. 

 

§ 13.6. Azərbaycan iqtisadiyyatı 

 

I  dünya  müharibəsi  Azərbaycan  iqtisadiyyatına  da  mənfi  təsir 

göstərmişdir.  Müharibə,  hər  şeydən  əvvəl,  neft  sənayesində  böhran 

yaratmışdı.  Belə  ki,  neft  hasilatı  1917-ci  ildə  (1913-cü  illə  müqayisədə) 

14.2%  azalmışdı.  1915-ci  ildə  15  neft-yağ  zavodundan  2-si,  9  yağ 

zavodundan  5-i  fəaliyyət  göstərirdi.  Müqayisə  edilən  dövr  ərzində 

neftayırma  zavodlarına  emal  üçün  göndərilən  neftin  həcmi  30%  aşağı 

düşmüş  və  eyni  zamanda,  225  mln.  pud  neftin  yalnız  31%-i  emal 

edilmişdi. 

Müharibə  illərində  mis  istehsalı  59%,  əkin  sahələri  2.8  dəfə,  taxıl 

istehsalı  50%,  barama  istehsalı  2.0  dəfə  azalmış,  inflyasiya  5.2  dəfə 

artmışdı. Bir sözlə, Rusiyanın müstəmləkəsi kimi Azərbaycanda iqtisadi 

tənəzzül  müharibə  illərində  daha  da  güclənmişdi.  Rusiyada  baş  verən 

inqilab  nəticəsində  hakimiyyətə  gəlmiş  müvəqqəti  hökumət  imperiya 

siyasətini  davam  etdirməklə  Azərbaycan  iqtisadiyyatında  yaranmış 

böhranlı  situasiyanı  daha  da  dərinləşdirdi.  Zaqafqaziya  seyminin 

səriştəsizliyi  nəticəsində  bolşevik-daşnak  dəstələri  S.Şaumyan  başda 

olmaqla  Bakı  şəhərini  ələ  keçirdilər.  Antitürk  siyasəti  yeridən  türk 

düşməni  S.Şaumyan  1918-ci  ilin  mart-aprel  aylarında  Azərbaycanda 

soyqırımı  həyata  keçirdi.  “...  Nəticədə  təkcə  Bakıda  12  min  insan 

öldürülmüş,  Şamaxı  qəzasında  58  kənd  dağıdılmış,  7  min  dinc  sakin 

məhv edilmişdi, Quba qəzasında 122 kənd talan olunmuşdu.”

180

 

Bolşeviklərin  yaratdığı  Bakı  Xalq  Komissarları  Soveti  (XKS) 

yeritdiyi siyasətdə bolşevik Rusiyasının mənafelərini əsas götürürdü. 

 

I Respublika (1918-1920-ci illər) 

Məhz  belə  bir  şəraitdə  1918-ci  il  may  ayının  28-də  stiqlal 

Bəyannaməsi 

qəbul 

edildi 

və 

müstəqil 

Azərbaycan 

Xalq 

                                                 

180

 N.Süleymanov. Azərbaycanın iqtisadi tarixi, Bakı, 2001.- S.133 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

336

                                                            

Cumhuriyyətinin  yaradıldığı  elan  olundu.  I  Respublikanın  “.... 

mübahisəsiz  ərazisi  97.2  min  km²  idi.  Eyni  zamanda,  rəvan  və  Tiflis 

quberniyalarının azərbaycanlılar yaşayan bölgəsi 15.6 min km²-ə çatırdı. 

Bu ərazilər mübahisəli zona hesab olunurdu.”

181

 Əslində, tarixi mənbələr 

və  təkzib  olunmaz  faktlar  o  ərazilərin  Azərbaycana  məxsus  olduğunu 

birmənalı  şəkildə  ortalığa  qoyurdu.  AXC-i  yarandığı  anda  əhalinin 

ümumi sayı 2.8 mln. nəfər olmuşdur ki, bunun da 68.2%-ni Azərbaycan 

türkləri  təşkil  edirdi.  Çox  ağır  geosiyasi  və  geoiqtisadi  situasiya  ilə 

üzləşən  AXC-i  ilk  addım  kimi  ölkənin  təbii  sərvətlərinin  xaricə 

daşınmasının qarşısını almaq istiqamətində addımlar atmışdı. Hökumətin 

27  iyun  1918-ci  il  tarixli  fərmanı  ilə  metal  və  metal  məmulatlarının, 

pambıq, yun, ipək, dəri və onlardan hazırlanan məmulatların, mal-qara və 

ət  məhsullarının  ölkədən  kənara  çıxarılması  qadağan  edilmişdi.  Həmin 

ilin  27  avqust  tarixli  fərmanla  azad  ticarət  yalnız  ölkə  daxilıində  tətbiq 

olunurdu.  Digər  bir  sərəncamla  bolşeviklər  tərəfindən  milliləşdirilmiş 

neft  sənayesi  müəssisələri  əvvəlki  sahiblərinə  qaytarıldı.  1919-cu  ildə 

xarici  şirkətlərlə  neft  və  neft  məhsullarının  satışı  üzrə  kontraktlar 

imzalanmağa  başlanmışdı.  Cumhuriyyət  hökuməti  real  bazar 

münasibətlərinin qərarlaşması yönündə fəaliyyət göstərirdi. Ölkənin milli 

valyutası – manat dövriyyəyə buraxılmışdı. 

1920-ci ilin əvvəllərindən etibarən gənc Azərbaycan Cumhuriyyəti 

artıq  tanınmağa  başlamış  və  genişmiqyaslı  beynəlxalq  münasibətlər 

sisteminə  daxil  olmuşdu.  Əhalinin  əsas  hissəsinin  kənd  yerlərində 

yaşaması  hökumətin  iqtisadi  siyasətində  aqrar  sferanın  ön  plana 

çıxarılmasını  şərtləndirirdi.  Bu  dövrdə  əkin  sahələrinin  30%-i  dövlətə, 

50%-i  kəndlilərə,  20%-i  isə  mülkədarlara  məxsus  olmuşdu.  Aqrar  sfera 

üçün hazırlanmış mütərəqqi layihələrin həyata keçirilməsi cümhuriyyətin 

süqutu nəticəsində baş tutmamışdı. Parlamentdə başlanan dartışma siyasi 

böhranla  nəticələndi  və  1920-ci  il  aprel  ayının  27-də  Parlament 

hakimiyyətin bolşeviklərə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Cəmi 23 

ay  fəaliyyət  göstərən  AXC-i  Şərqdə  ilk  demokratik  respublika  olmuş, 

Azərbaycan xalqının tarixində parlaq izlər qoymuşdu. 

 

II Respublika  (1920-1991-ci illər) 

Sovet  Rusiyasının  işğalı  nəticəsində  II  Respublika-Azərbaycan 

Sovet  Sosialist  Respublikası  quruldu.  Yeni  hökumət  AXC-nin 

                                                 

181

 N.Süleymanov Azərbaycanın iqtisadi tarixi, Bakı, 2001.- S.135 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

337

                                                            

formalaşdırdığı  idarəetmə  sisteminin  “milli”  xarakter  daşıdığını  önə 

çəkərək  tamamilə  ləğv  etdi.  ldırımsürətli  milliləşdirmə  real  bazar 

münasibətlərinin  qərarlaşması  prosesini  dayandırdı.  Bu  prosesdə 

Azərbaycanın spesifik ölkə xüsusiyyətləri qətiyyən nəzərə alınmırdı. 

Nəticədə  iqtisadi  tənəzzül  daha  da  dərinləşmiş  1913-cü  illə 

müqayisədə sənaye istehsalı 7 dəfə, neft hasilatı isə 70% azalmışdı. 

Rusiyada  tətbiq  olunan  “hərbi  kommunizm”  siyasəti  olduğu  kimi 

Azərbaycana  gətirilmiş,  inkişafın  sosial-iqtisadi  əsaslarını  dağıdan 

inzibati-hərbi  üsullardan  geniş  sürətdə  istifadə  edilməyə  başlanmışdı. 

Vəziyyət  o  qədər  gərginləşmişdir  ki,  Rusiya  Kommunist  Bolşeviklər 

Partiyasının  Siyasi  Bürosu  (1920-ci  ildə)  “Azərbaycanda  ərzaq 

siyasətinin  yumşaldılması”  haqqında  qərar  qəbul  etməyə,  hətta 

Azərbaycana ərzaq yardımı göstərməyə məcbur olmuşdu. 

1921-ci  ildə  Rusiyanın  “hərbi  kommunizm”  siyasətindən  “Yeni 

iqtisadi  siyasət”  adlanan  yönümə  keçidi  Azərbaycanda  da  iqtisadi 

fəaliyyətin  canlanmasında  müəyyən  rol  oynamışdı.  Azad  iqtisadi 

fəaliyyət imkanlarının yaradılması, sənaye müəssisələrinin özünüidarə və 

özünü  maliyyələşdirmə  sisteminə  keçidi  və  s.  o  dövrdə  mövcud  olmuş 

iqtisadi  tənəzzülün  dayandırılmasında  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edirdi. 

Yalnız bir il ərzində (1921-1922) taxıl əkini sahəsi 2.3 dəfə artmışdı. 

Pambıqçılıq  təsərrüfatı  bərpa  olunmuş,  heyvandarlıq  sahəsində 

əhəmiyyətli  irəliləyişlər  əldə  edilmişdi:  1925-ci  ildə  heyvandarlıq 

məhsullarının ümumi dəyəri 1914-cü il səviyyəsinin 94%-ni, mal-qaranın 

baş sayı isə 83.6%-ni təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, “yeni iqtisadi siyasətə” 

keçid ölkədə iqtisadi sabitləşməyə müsbət təsir göstərmişdi. 1925-ci ildən 

başlayaraq sosialist sənayeləşməsi və kənd təsərrüfatında kollektivləşmə 

- kollektiv təsərrüfatların yaradılması siyasəti yeridilməyə başladı. 1929-

cu  ildə  sənaye  istehsalının  ümumi  həcmi  1913-cü  ilə  nisbətən  5.3  dəfə, 

1928-ci ilə nisbətən isə 2.5 dəfə artmışdı. Son 5 il ərzində ölkədə 35 yeni 

sənaye  müəssisəsi  işə  salınmışdı.  1931-ci  ildə  Azərbaycan  SSRi  üzrə 

çıxarılan neftin 60%-ni verirdi. 

Kollektivləşmə  -  kənddə  xüsusi  mülkiyyəti  ləğvetmə  yolu  ilə 

inzibati qaydada aparılırdı. 

Nəticə  kifayətqədər  acınacaqlı  olmuşdu:  ölkədə  aclıq  başlamış, 

əksər  şəhərlərdə  ərzaq  məhsulların  kartoçka  ilə  paylanması  sisteminə 

keçilmişdi.  Zorakı  üsullardan  istifadə  kənd  yerlərində  situasiyanı  xeyli 

gərginləşdirmiş,  üsyanlara  səbəb  olmuşdu.  1931-ci  ildə  Azərbaycanda 

fərdi kəndli təsərrüfatlarının cəmi 12.3%-ni kollektivləşdirmək mümkün 

olmuşdu. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

338

                                                            

On  minlərlə  Azərbaycan  kəndlisi  bu  siyasətin  günahsız 

qurbanlarına  çevrilmiş,  güllələnmiş,  sürgün  olunmuşdu.  Bəzi  tarixi 

mənbələr  göstərir  ki,  kollektivləşmə  dövründə  SSR -də  4  mln.  insan 

acından  ölmüşdü.  Yaradılmış  kolxozların  üzvləri  mahiyyətcə  “təhkimli 

kəndlilərə” çevrilmişdilər. 

1930-cu illərin əvvəllərində formalaşmış inzibati-amirlik sisteminin 

Stalin variantı ölkə əhalisini dözülməz məşəqqətlərə düçar etdi. Bununla 

belə,  siyasətin  iqtisadi  terror  səciyyəsi  daşımasına  baxmayaraq  ölkə 

iqtisadiyyatı inkişaf yoluna qədəm qoymuşdu. 

II  Dünya  müharibəsi  ərəfəsində,  demək  olar  ki,  əksər  göstəricilər 

üzrə  artım  müşahidə  edilirdi:  1940-cı  ildə  1920-ci  illə  müqayisədə 

əhalinin  sayı  67.7%,  neft  hasilatı  9.6  dəfə,  məcmu  sənaye  istehsalının 

həcmi  14  dəfə,  elektrik  enerjisi  istehsalı  14.9  dəfə,  taxıl  yığımı  28.9%, 

pambıq  70  dəfə,  ət  və  ət  məhsulları  17.1%,  süd  istehsalı  35.9%  və  s. 

artmışdı.  stehsal  vasitələri  istehsalının  üstün  artımı  ictimai  istehsalın 

proporsiyaları arasında uçurumu dərinləşdirmiş və sonuc olaraq SSR -ni 

süquta aparan əsas amillər sırasına daxil olmuşdu. 

Beləliklə,  II  Dünya  müharibəsinin  başlanğıcında  Azərbaycanda 

sosialist təsərrüfat tipinin formalaşması prosesi başa çatmışdı. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

339

                                                            

 XIV fəsil. ЫЫ Дцнйа мцщарибяси  

(1939-1945): sosial-iqtisadi nəticələri 

 

ХХ  ясрин  30-жу  илляринин  сонунда  дцнйа  игтисади  бющранынын 

нятижяляри,  демяк  олар  ки,  арадан  галдырылмыш,  сянайе  истещсалы  вя 

бейнялхалг  тижарят  дювриййяси  сабитгядямли  артымла  мцшащидя 

олунурду. Лакин Алманийа, Италийа вя Йапонийа тяряфиндян баşланан 

ЫЫ Дцнйа мцщарбяси бцтцн мцсбят ишаряли тямайцлляри якс истигамятя 

йюнялтди. 

ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин башланмасынын илкин мцддят шяртляри вя 

сябябляри сырасында ашаьыдакылар щяллиедижи ящямиййят кясб едирди: 

1.  1919-жу  илдя  имзаланмыш  Версал  мцгавиляси  цзря  нязярдя 

тутулан şярtлярин йериня йетирилməмяси; 

2. Алманийанын щярби потенсиалынын эюрцнмямиш дяряжядя артымы 

вя «гисас» щисси; 

3. Алманийа, Италийа вя Йапонийанын дцнйа игтисади дцзяниндян 

наразылыьы; 

4.  Ресурс  вя  сатış  базарлары  цзяриндя  инщисар  имтийазларына 

йийялянмяк истяйи. 

ЫЫ  Дцнйа  мцщарибяси  бяшяр  тарихиндя  аналогу  олмайан 

цмумбяшяри  фялакят  иди.  Мцщарибяйя  жялб  едилмиш  60  юлкядя  дцнйа 

ящалисинин 

4

/

5

-ü  йашайырды.  Щярби  ямялиййатлар  Авропа,  Асийа  вя 

Африканын 40 юлкясиндя апарылырды. Силащлы гцввялярин тяркиби 110 млн. 

няфярдян  ибарят  олмушдур.  Мцщарибядя  55  млн.  инсан  щялак  олмуш, 

316 млрд. долларлыг милли сярвят мящв едилмишдир. Цмуми щярби хяржляр 

Ы  Дцнйа  мцщарибясинин  аналоъи  эюстярижисиндян  4,5  дяфя  чох 

olmuşдur. 

ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин нятижяляри: 

1.  Дцнйа  ясас  игтисади  ресурслар  (инсан,  мадди,  тябии,  истещсал) 

цзря эюрцнмямиш иткиляря мяруз галды. 

2. Кимйяви силащдан фяал истифадя еколоъи ситуасийанын ящямиййятли 

дяряжядя писляшмясиня эятириб чыхарды. 

3. Дцнйа игтисадиййатынын ясас сащяляриндя структур дяйишикликляри 

баш верди. 

4.  Мцстямлякя  системи  там  шякилдя  сцгута  уьрады.  Кечмиш 

мцстямлякяляр мцстягил дювлятляря чеврилди. 

5. Дцнйа сянайе истещсалынын вя гызыл ещтийатларынын 

2

/

3

-sи АБШ-ын 

ялиндя жямляşди. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

340

                                                            

6. Дцнйа ики антогонист системя парчаланды: капитализм вя сосиа-

лизм. 

7.  Ики  щярби-сийаси  блок  йаранды:  НАТО  вя  VМТ  (Варшава 

Мцгасляси Тяшкилаты). 

8.  Планетар  сявиййядя  игтисади  блоклашма  просеси  старт  эютцрдц 

игтисади  Əмякдашлыг  вя  нкишаф  Tяшкилаты  (ИЯИТ);  Авропа  гтисади 

Əмякдашлыг  Tяшкилаты  (АИЯТ)  вя  сосиалист  юлкяляринин  бирляшдийи 

Qаршылыглы  гтисади Yардым Şурасы (ГИЙШ).