AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
§ 14.5. Йапонийаnın iqtisadiyyatı
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 14.6. Чинin iqtisadiyyatı
- § 14.7. Türkiy ə Respublikasının iqtisadiyyatı
- - 1923-1930-cu ill ər Türkiy ə iqtisadiyyatı: liberal iqtisadi siyas ət m ərh əl əsi
- Yeni Türkiy ə Respublikasının 1923-cü il zmir qtisad Konqresind ə q əbul olunmu ş
- - 1930-1939-cu ill ər Türkiy ə iqtisadiyyatında etatizm m ərh əl əsi
- - 1940-1945-ci ill ər Türkiy əsind ə “müharib ə iqtisadiyyatı” m ərh əl əsi
- - 1946-1959-cu ill ər Türkiy ə iqtisadiyyatı: liberalizm ə dönü ş m ərh əl əsi
- - (1960-79-cu ill ər) Türkiy ə iqtisadiyyatında planla şdırma v ə idxalı əv əz ed ən s ənayel əşm ə siyas
|
§ 14.5. Йапонийаnın iqtisadiyyatı
ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб олмуш Йапонийа игтисадиййаты хаос вязиййятиндя иди. Мцщарибядя 2 млн. йапон щялак олмуш, йцнэцл сянайе сащяляри тамамиля даьыдылмыш, сянайе истещсалынын щяжми (1945- жи илдя) 1935-жи илин 28,5%-и тяшкил едирди. 1948-жи илдя яксяр юлкялярдя истещсалын щяжми мцщарибяйя гядярки дювр сявиййясиня чатмыш, анжаг
188
Ван Дер Вее. История мировой экономики. М.: Наука, 1995.- C. 117-120. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
361
Йапонийада бу эюстярижи 52%-дян йухары галхмамышды. Гярби Авропа юлкяляриндян фяргли олараг Йапонийа Маршалл планына дахил дейилди вя щеч бир реал йардым алмамышды (щуманитар йардым – 2,2 млрд. дол. iстина олмагла). 1939-1941-жи иллярдян тятбиг едилян щярби нязарят хцсуси мцлкиййяти ляьв етмяся дя, онун сярбястлийини хейли мящдудлашдырмыш, мцяссисялярин юзялляшдирилмяси щяйата кечирилмямишдир. Мцщарибядян сонракы илк илляр ярзиндя дя ресурсларын бирбаша бюлэцсц системи тятбиг олунурду. Щиперинфлйасийа юлкяни башына эютцрмцшдц. 1946-жы илдя щяйата кечирилян пул ислащаты да ону дайандыра билмямишди. Сянайенин миллиляшдирилмяси истяйи ишьалчы рящбярлик тяряфиндян рядд едилмиш, американ банкирляри – Ж.Доc вя К.Şоун тяряфиндян щазырланмыш «Якс курс» програмы тятбиг олунмаьа башламышды. Програмда мягсяд йапон олигархлары иля стратеъи иттифагын йарадылмасы вя Йапонийанын «Асийа емалатханасына» чеврилмяси иди. Беляликля, 1946-1952-жи иллярдя щяйата кечирилян програм ижтимаи щяйатын бцтцн сфераларыны ящатя етмякля Йапонийанын сцрятли инкишаф йолуна чыхмасында мцщцм рол ойнамышды. 1950-жи иллярин орталарындан етибарян Йапонийа эюрцнмямиш дяряжядя игтисади артым дюврцня гядям гойду. Игтисади ядябиййатларда «Йапон игтисади мюжцзяси» ады алмыш инкишафын ясас сябябляри сырасына, бир гайда олараг, ашаьыдакылары аид едилiр: 1. Дахили базарын эенишлянмяси; 2. Йцксякихтисаслы ишчи гцввяси; 3. Муздлу ямяйин хцсуси системи; 4. Харижи игтисади йардымдан йцксяк еффектив истифадя; 5. Ясас капиталын кцтляви шякилдя йениляшдирилмяси; 6. Елми-техники наилиййятлярин (ноу-щау, патент, лисензийа) эюрц- нмямиш кцтляви алышы; 7. Истещсал просесинин йцксяк еффектив тяшкили вя идаряолунмасы системи: «йапон менежменти». Бир сыра тядгигатчылар йапон игтисади мюжцзясинин бир макроигти- сади вя макрососиал щадися кими мейдана чыхмасынын амилляр системи- ня ашаьыдакыларын аид олунмасыны мягсядяуйьун щесаб едирляр: 1. Ялверишли жоьрафи мювге; 2. Зярури ещтийажлары юдяйя биляжяк щяжмдя ресурсларын йохлуьу: истещсалын структурунун даима модернляшдирилмясини, ресурс вя енеръ- ийя гянаят цсулуна кечиди, алтернатив енеръи мянбяляринин ахтарышыны тяляб едир; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
362
3. Йапонийанын антищярби конститусийасы; ЦДМ-iн йалныз 1%-и щярбийя йюнялдиля биляр; 4. Йапонларын бир миллят кими щомоэенлийи: Йапон милли дяйярляр системинин (инкишафда) истинад базасы ролунда чыхыш етмяси. Мялуматлардан эюрцндцйц кими, игтисадиййатын ясас сащяляри цзря артым дяфялярля юлчцлцр. 1970-жи илдя Йапонийа игтисади инкишаф сявиййясиня эюря АБШ-дан сонра дцнйада икинжи йеря чыхды.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
363
Жядвял 14.6 Йапонийанын игтисади инкишаф динамикасы(1934-1983) Эюстярижиляр 1934 1951
1970 1983
1983/1934-жц иля нисбятян (%-ля) 1. Ящали, млн. н. 68 85
105 119
+75% 2. Сянайе истещсалынын физики щяжми (1975=100) - 5,4 91,0 144
х 3. Електрик енеръиси истещсалы, млрд. квт/с 20
48 360
515 +25,7 дяфя 4. Кюмцр истещсалы, млн. т. 36
39 40
17 -52,8%
5. Чугун истещсалы, млн. т. 1,7
3,1 68
72,9 +42,8 дяфя 6. Полад истещсалы, млн. т. 3,8
6,5 93,3
97,2 +25,6 дяфя 7. Миник автомобили истещсалы, мин. яд. - 3,4
3179 7150
+2102,9 дяфя(1) 8. Йцк автомобили истещсалы, мин. яд. 3 31 2124 3960
+1320 9. Тижарят эямиляри, мин реп.т. 0,2 0,4
10,5 3,6
+18 дяфя 10. Радио истещсалы, млн. яд. 0,2 0,4
32,6 13,1
+65,5 дяфя 11. Телевизор истещсалы, млн яд. -
13,8 13,4
х 12. Ихражат, млрд. дол. - 0,8
19,3 146,7
+183,4 дяфя (1)
13. Идхалат, млрд. дол. - 1,0 18,9 126,4
+126,4 дяфя (1)
Гейд: 1) 1951-жи илля мцгайисядя.
Ейни заманда, баш верян «нефт шоку» вя бунун ардынжа (1974- 1975) истещсалын тяняззцлц, щиперинфлйасийа вя истещсал «артыглыьы» кими тязащцр едян игтисади бющран бцтювлцкдя игтисадиййатын ясаслы сурятдя йенидян гурулмасы зярурятини орталыьа чыхарды. Мящз бу шяраитдя игти- сади инкишафын неоконсерватив модели эцндялийя эялди. «Вятяндаш рифа- щы» консепсийасы «ижтимаи рифащын йапон моделиня» трансфер олунду. Бу моделин ясас фяргляндирижи хцсусиййяти сосиал проблемлярин щялли иля баьлы ижтимаи малиййяляшмянин минимал сявиййяйя ендирилмяси иди. Ясас вурьу «азад фярд»ин цзяриня гойулур, йцксяккейфиййятли ямяйин сти- Dünya iqtisadiyyatının tarixi
364
муллашдырлымасына проблем йаратмамаг мягсядиля сосиал эялиря зя- манят верирди. «Ядалятли бюлэц» принсипи «бярабяр имканлар» принсипи иля явязлянди. Апарылан ислащатларын нятижяси олараг Йапонийа ортаиллик игтисади артым темпиня эюря АБШ-ы ютцб кечди. Беля ки, 1988-жи илдя сюзцэедян эюстярижи АБШ-да 0,9%, Йапонийада ися 4-5% тяшкил едирди. Ейни заманда, ЕТИ-нын наилиййятляринин кцтляви алышы иля йанашы Йапонийа милли елми-арашдырмалар, тяжрцбя-конструктор ишлярини дя ящямиййятли дяряжядя сцрятляндирмишдир. Елм вя онунла баьлы сферайа чякилян хяржляря эюря Йапонийа АБШ-дан сонра дцнйада икинжи йеря, фундаментал елм хяржляриня эюря ися биринжи йеря (АБШ- 12,2%, Йапо- нийа 12,9%) чыхмышды (1988-жи илдя). Йапон игтисадиййатынын йцксяккейфиййят сявиййясиня дялалят едян эюстярижилярдян бири дя адамбашына истещлак олунан енеръи дашыйыжылары- нын щяжмидир. 1985-жи илдя бу эюстярижи Йапонийада 2,6 т, АБШ-да ися 6,7 т, йяни Йапонийадан 2,6 дяфя чох тяшкил етмиш, ЦДМ-iн адамба- шына дцшян щяжми ися Йапонийада АБШ-дан чох олмушду. 1990-жы иллярин яввялляриндя Йапонийа щяр бир ишчийя дцшян робот- ларын сайына эюря дцнйада биринжи йеря чыхмышды. Щямин дюврдя бцтцн дцнйада истифадя олунан (истещсал програмларыны щяйата кечирян) 610 мин технолоъи гурьунун 385 мини Йапонийанын пайына дцшцрдц. Буэцн Йапонийа дцнйа игтисадиййатынын ясас эцж мяркязлярин- дян (АБШ вя Авропа Иттифагы иля йанашы) бириня чеврилмишдиr.
ХХ ясрин яввялляриндя Чин инкишаф етмиш юлкялярин аграр-хаммал ялавясиня чеврилмишди. ЫЫ Дцнйа мцщарибясиня гядярки дюврдя Йапо- нийа Чини бцтювлцкдя ишьал етмяйя жящд эюстярирди. ССРИ-нин щярби- игтисади йардымы иля ишьалдан гуртaran Чин 1949-жу илдя Халг Респуб- ликасы елан едилди. Сосиалист тясяррцфат системинин гуружулуьу просесиня башланылды. Щяйата кечирилян ислащатлар програмы сосиал-сийаси вя игти- сади щяйатын мцхтялиф сфераларыны ящатя едирди. Ясас мягсяд яксяр игти- сади эюстярижиляр цзря дцнйа сявиййясиня чатмагдан ибарят иди. Бу эцн Чин «игтисади мюжцзяси» адландырылан йцксяliş сийасяти мцяййян хронолоъи мярщялялярля щяйата кечирилмяйя башлады: 1. Ислащатларын биринжи мярщяляси (1949-1960) мцлкиййятин там шя- килдя миллиляшдирилмясини, сосиализм жямиййяти гуружулуьу просесини ещ- тива едирди. Артыг 1950-жи илдя кюмцр щасилатынын 71,3%-и, нефт щасила- Dünya iqtisadiyyatının tarixi
365
тынын 100%-и, електрик енеръиси истещсалынын 74%-и, полад истещсалынын 97%-и, машынгайырма сянайесинин 45%-и, йцнэцл вя йейинти сянайеси- нин ящямиййятли дяряжядя бюйцк щиссяси дювлятин ялиндя жямляшди. 1956- 1958-жи иллярдя истещсал васитяляри вя мцлкиййятин ижтимаиляшмяси дяряжя- синин даща да йцксялдилмяси мягсядиля «Бюйцк сычрайыш» адлы сийасят йцрцдцлмяйя башланды. Бу сийасят йалныş принсипляря истинад етдийиня эюря (мадди щявясляндирмядян имтина едилир, ресурсларын, о жцмлядян, истещлак малларынын бирбаша бюлэцсц щяйата кечирилир вя с.) игтиса- диййатда эюзлянилян артым йериня тяняззцл доьурду. 2. Ислащатларын икинжи мярщяляси (1960-1978), бу мярщялядя «Бюйцк сычрайыш»дан имтина олунур. Ялялхцсус кянд тясяррцфаты сфера- сында бурахылмыш йанлышлыглар арадан галдырылыр. Игтисадиййатын йени са- щяляри: електроника, нефт-кимйа сянайeси вя с. йарадылыр. Бунунла беля, 1966-1976-жы илляр ярзиндя «мядяни ингилаб»ын башланмасы дирчялмякдя олан игтисадиййата мянфи тясир эюстярмишди. 1970-жи иллярин сонуна йахын Чин игтисади системинин ясас жящятляри ачыг-айдын шякилдя тязащцр едирди. Ясас хцсусиййят – ифрат мяркязляшмя иля баьлы олмушду. Базар вя ямтяя тясяррцфаты инкар едилирди. Бярабяр- лик принсипи галмагда иди («Щамы бир габдан йейир»). Юлкя игтисадиййаты – тянзимлянмянин йалныş принсипляря сюйкян- мяси цзцндян – силкялянмякдя иди. 1977-жи илдя сянайе истещсалынын щяжми 1975-жи ил сявиййясиня дя чатмыrды. Аграр истещсалын щяжми азалыр, юлкянин ярзаг асылылыьы эцжлянир, щяйат сявиййяси дурмадан ашаьы дцшцрдц. 3. Ислащатларын цчцнжц мярщяляси (1978). Бу дюврдя щяйата кечи- рилян ислащатларын ясас истигамятляриня ашаьыдакылары аид етмяк олар: - тянзимлямя сийасяти: ясас диггятин аьыр сянайейя йюнялдилмяси- нин нятижяси олараг игтисадиййатда йаранмыш натаразлыьы арадан гал- дырмаг; - йениляшмя сийасяти: юлкянин сосиалист модернляшдирилмясиня наил олмаг мягсядиля игтисади структурларын дяйишмяси; - низамлама сийасяти: малиййя ресурсларынын игтисадиййатын ян перспективли истигамятляриня йюнялдилмяси; - йцксялмя сийасяти: истещсал едилян мящсулларын физики щяжминин артырылмасы, кейфиййятин йцксялдилмяси. Базар елементляриндян истифадя етмякля игтисади щяйатын кардинал шякилдя йениляшмясиня йол ачылды. Илкин дюврлярдя ясас диггят аграр сфе- райа йюнялдилди. 6 ил ярзиндя (1979-1984) тахыл истещсалы 300 млн. тон- Dünya iqtisadiyyatının tarixi
366
дан 400 млн. тона гядяр артды. Ейни заманда, памбыг йыьымы 2 дяфя чохалды. 1980-жи иллярин орталарында Чин тахыл, памбыг, чай, шякяр чуьун- дуру, ят вя ят мящсуллары вя с. цзря дцнйанын ян ири истещсалчысына чев- рилди. Гиймят сявиййяси нязяря алынмагла адамбашына дцшян эялирин щяжми 2 дяфя артды. Еля бу дюврдян башлайараг Чин игтисадиййатына харижи капиталын ахыны старт эютцрдц. АБШ, Йапонийа вя АФР иля даща актив ямякдашлыг мцнасибятляри йаранды. 1984-жц илдя гябул едилмиш «Тясяррцфат системинин ислащатлары щаггында» гярар игтисади дирчялиши даща да сцрятляндирди. 1980-жи иллярин орталарындан етибарян Чин памбыг парча вя семент истещсалына эюря дцнйада биринжи йеря, кюмцр щасилаты вя телевизор истещса- лы цзря икинжи йеря, кцбряляр цзря цчцнжц, полад истещсалына эюря ися дюрдцнжц йеря чыхды. Сянайенин йени сащяляри: автомобил, авиасийа, нцвя вя космик енерэетика вя с. йаранды. ЦДМ-да сянайенин хцсуси чякиси 1949-жу илдяки 25,2%-дян 1985-жи илдя 53,7%-я гядяр йцксялди. Бунунла беля, дювлятин «щюкмдар» ролу дяйишилмяз олараг галырды. Дювлят ясас мал ещтийатларына нязарят едир, базарларын тяжщизатыны щяйата кечирир, тижа- рятин мцхтялиф сфералары арасында мцнасибятляри ялагяляндирир, йашайыш мяскянляри цзря мящсулларын бюлэцсцнц щяйата кечирирди. Щямин дюврдян етибарян «ачыг гапы» сийасяти йцрцдцлмяйя баш- ланыр. 1979-жу илдян етибарян орта иллик артым темпи 10%-дян (бязи ил- лярдя 13-14%) ашаьы дцшмямишдир. 20 ил ярзиндя (1978-1988) ЦДМ 5,92 дяфя артмышдыр ки, бу да практики олараг игтисади потенсиалын 6 дя- фя бюйцмяси демякдир. Сюзцэедян дювр ярзиндя якинчиликдя ямяк мящсулдарлыьы 7 дяфя артмыш, иллик тахыл истещсалы 500 млн. тона чатмышды. Бу эцн дя Чинин игтисадиййаты йцксяк артым темпини сахламагдадыр. Бязи прогнозлара эюря Чин дцнйа игтисадиййатынын ясас эцж мяркязляриндян бириня чев- рилмяк астанасындадыр. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
367
§ 14.7. Türkiyə Respublikasının iqtisadiyyatı lk növbədə onu qeyd etməliyik ki, XVI və XVII əsrlərdə Osmanlı Dövləti, demək olar ki, bütün sahələrdə - sənaye, elm, texnologiya və s. – Qərbdən daha yüksək səviyyədə olmuşdur. Ancaq XVIII və XIX əsrlərdə Qərbi Avropanın sənaye inqilabını həyata keçirərək bir sıra sahələrdə maşınlı istehsala keçməsi, Osmanlı Dövlətinin bu prosesdən kənarda qalması və inkişaf dinamizmini itirməsi siyasi, iqtisadi və hərbi güc balansının Qərbin lehinə dəyişməsinin əsas səbəbidir. Osmanlının çöküşündə əsas faktorlardan biri də kökləri qədim tarixlərə söykənən iqtisadiyyatın, əsasən qeyri-türk və qeyri- müsəlmanların əlində olması idi: Türklər əsasən əkinçi, məmur, əsgər və kiçik tacir olduğu halda, sənaye, ticarət, maliyyə və xidmətlər sektoru, demək olar ki, azlıqların əlində idi. Mülkiyyətin etnik strukturu bu sektorlarda yaradılan kapital yığımının iqtisadiyyatın digər sektorları ilə inteqrasiyasına da maneə olmuşdur. Bu sektorlardakı qazancların mühüm bir hisssəsi iqtisadiyyata dönməmiş və ölkə xaricinə transfert edilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, Osmanlının vaxtaşırı müharibələrə və iç çəkişmələrə cəlb edildiyini və bunun nəticəsində çox böyük maddi və mənəvi itkilərə məruz qaldığını da nəzərə almalıyıq. Anadolu Respublika öncəsindəki on il ərzində müxtəlif cəbhələrdə amansız savaşlarla üz-üzə qalmışdır. Bu savaşlar və çəkişmələrdə ən çox zərəri imperatorluğun əsasını təşkil edən türklər görmüşdür. Respublika qurulduğu illərdə Türkiyə Respublikasına miras qalan torpaqlar üzərində 95%-i türklərdən ibarət olan kasıb və yorğun, əksəriyyəti kəndlərdə yaşayan 13 milyonluq bir xalq qalmışdır. Göründüyü kimi, imperatorluqdan Türkiyə Respublikasına qalan maddi kapital yığımı çox aşağı olduğu kimi, insan kapitalı da yetərsiz idi. Belə ki, 1923-cü ildə qurulan Türkiyə Respublikasına, Osmanlı mperiyasından aqrar sektora əsaslanan, yoxsul, geri qalmış və xarici borcları yüksək səviyyədə olan bir iqtisadi struktur miras qalmışdır.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
368
- 1923-1930-cu illər Türkiyə iqtisadiyyatı: liberal iqtisadi siyasət mərhələsi Türkiyə Respublikasının ilk rəhbərləri 1923-1930-cu illər arasında liberal və azad bazara əsaslanan bir iqtisadi modelə üstünlük vermişlər.
Yeni Türkiyə Respublikasının 1923-cü il zmir qtisad Konqresində qəbul olunmuş
subyektlərindən biridir.
və milli suverenliyinə əsaslanan Millət Məclisi və hökumətinə daima yardımçı olacaqdır.
idxalatda israfdan çəkinər. Milli istehsalın artmasını təmin etmək üçün lazım olduğu halda gecə-gündüz çalışmanın mümkünlüyünü prinsip olaraq qəbul edər.
övladı kimi sevər, bunun üçün ağac bayramları keçirər, yeni meşələr salar. Mədənlərini öz milli istehsalı üçün işlədər və təbii resurslarını hər kəsdən daha çox tanımağa çalışar.
qüvvəsi hər şeydə əsasımızdır. Hər zaman yararlı yenilikləri sevərək qəbul edərik. Türkiyə xalqı müqəddəs torpaqlarına, şəxslərinə və mallarına qarşı düşmənin fəsad və təbliğatlarından nifrət etməyi və daim bunlarla savaşmanı vəzifə bilər.
şeydən, əvvəl məmləkətinin sərvətidir. Maarifə verdiyi müqəddəslik səbəbindən (Mevlid-i Şerif) Qəndil gününü, eyni zamanda kitab bayramı kimi qeyd edər.
qorunması ən birinci əməlimizdir. Türk, mikrobdan, pis havadan, virusdan və çirklilikdən çəkinər, bol və saf hava, bol günəş və təmizliyi sevər. Atalarımızdan qalan at minmə, ox atma, ovçuluq, dənizçilik kimi idman növlərinin yaşadılmasına çalışar. Heyvanlarına da eyni diqqət və yardımı göstərməklə yanaşı, cinslərini yaxşılaşdırar və saylarını çoxaldar.
xarici kapitala qarşı deyildir. Ancaq öz yurdunda dilinə və qanununa uymayan təşkilatlarla əlaqə qurmaz. Türk, elm və sənətdəki yenilikləri haradan olursa olsun, birbaşa alar və hər formadakı münasibətlərində çoxlu vasitəçi istəməz.
ələ verərək birliklər qurar, məmləkətini və bir-birilərini tanımaq, anlaşmaq üçün səyahətlər və birləşmələr təşkil edər.
Maddə 12. Türk qadını və müəllimi, övladlarını bu “ qtisadiyyat Andı”na görə yetişdirər.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
369
Bu dövr iqtisadi siyasətinin formalaşmasında 17 fevral-4 mart 1923- cü illər arasında keçirilən zmir qtisad Konqresinin böyük rolu vardır. Türkiyə Respublikasının hələ rəsmi elan edilməsindən əvvəl bu konqresin keçirilməsində əsas məqsəd, gələcəkdə həyata keçiriləcək iqtisadi siyasətin əsas prinsiplərini, zəruri tədbirlərini müəyyənləşdirmək və yeni idarəedici heyətin cəmiyyətin öndə gələn varlı sinifinin təmsilçilərilə tanış edilməsi olmuşdur. Konqresdə sənayeçilər, tacirlər, əkinçilər və işçilər olmaqla cəmiyyətin 4 əsas təbəqəsindən 1135 nümayəndə iştirak etmiş və hər qrup öz problemlərini və istəklərini rəsmi şəkildə təqdim etmişdir. Konqresdə yeni Türkiyənin 12 maddəlik “ qtisadiyyat Andı” və iqtisadi qrupların istək və təkliflərilə bağlı qərarlar qəbul edilmişdir. Gələcək Türk iqtisadi sisteminin əsas prinsiplərinin təsbit edildiyi “ qtisadiyyat Andı”nda əsas diqqəti çəkən məsələlər yerli istehsalın təşviqi, ifrat idxaldan çəkinmək, azad sahibkarlıq və çalışma azadlığını təmin etmək, inhisarçılığa imkan verməmək, iqtisadiyyata faydalı olması şərtilə xarici sərmayəyə icazə verilməsidir. Bu dövr Türkiyə iqtisadiyyatına, həyata keçirilən iqtisadi siyasətə təsir göstərən mühüm bir faktor da 1923-cü ildə imzalanan Lozanna anlaşması olmuşdur. Anlaşmanın 28-ci maddəsinə əsasən Türkiyədə Osmanlının Qərb ölkələrinə tətbiq etdiyi bütün iqtisadi güzəştlər ortadan qaldırılır, Türkiyə gömrük tariflərini 5 il 1916-cı il səviyyəsində saxlayır, həmçinin də, ilk hissəsi 1929-cu ildən olmaqla, Osmanlının Qərb ölkələrinə olan borclarını ödəməyə başlayır.
Türkiyə Respublikasında həyata keçirilən iqtisadi siyasətin əsas mərhələləri llər qtisadi siyasətin əsas xüsusiyyətləri 1923-1930 Liberal iqtisadi siyasət, azad xarici ticarət 1930-1935 Etatizm, xarici ticarətdə məhdudiyyətlər 1935-1950 Sənaye planları, etatizm, xarici ticarətdə məhdudiyyətlər 1950-1959 Liberal siyasət, xarici kapitalın təşviqi, xarici ticarətdə məhdudiyyətlər 1959
Devalvasiya 1960
Hərbi çevriliş 1960-1970 Planlaşdırma, iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsi, idxalı əvəz edən, sənayeləşməyə əsaslanan inkişaf modeli 1971
Hərbi müdaxilə 1972-1979 Koalisiya hökumətləri və iqtisadiyyatın “70 sentə möhtac olduğu” dövr 1980
Devalvasiya və hərbi çevriliş Dünya iqtisadiyyatının tarixi
370
Basım, Remzi Kitabevi, stanbul, Kasım, 2009.- S.28
Cədvəl 14.7-də 1923-dən 1980-ci ilə qədər Türkiyədə iqtisadi siyasətin keçdiyi inkişaf mərhələləri ümumiləşdirilmişdir.
Ölkədə həm özəl sektorun kapital çatışmazlığı və kapital yığımını təmin edə bilməməsi kimi səbəblərdən irəli gələrək, tələb olunan təşəbbüsləri həyata keçirə bilməməsi, həm də 1930-cu illərin iqtisadi böhranı nəticəsində iqtisadiyyatda dövlətin hakim olduğu planlaşdırma modelinə dönülmüşdür. Bu model, əsasən gömrük sərhədləri ilə qorunan, idxalı əvəz edən sənayeləşməni hədəfləyən, yüksək valyuta nəzarətinin tətbiq edildiyi, kapital mobilliyinin məhdud olduğu, sabit valyuta kursuna əsaslanan bir modeldir. Bu yolun seçilməsinə təsir göstərən amilləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik: ● 1923-1929-cu illər arasında tətbiq edilən liberal iqtisadi siyasətdən gözləntilərin özünü doğrultmaması; ●1929-cu il Dünya qtisadi Böhranının milli iqtisadiyyata mənfi təsiri; ●Klassik iqtisadi siyasətin təklif artıqlığı formasında böhran yaratması və dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsini müdafiə edən iqtisadi yanaşmaların ortaya çıxması; ●SSR -də tətbiq edilən plana əsaslanan iqtsiadi siyasətin ilkin nəticələrinin uğurlu olması. Bu dövrdə dövlət təşəbbüskarlığı dövlət müəssisələri vasitəsilə formalaşdırılmışdır. Dövlətçilik bir prinsip kimi iqtisadi fəaliyyət ilə istehsal münasibətləri və kapital yığımının müəyyənləşdirilməsində özünü göstərirdi. Dövlətə aid böyükhəcmli fabrik və zavodların qurulması, 1933-cü ildə başlayan və ikincisinə 1936-cı ildə start verilən beşillik sənaye planları çərçivəsində reallaşdırılmışdır. Keynisçi iqtisadi siyasətin hakim olduğu bu model kiçik dəyişikliklərlə təxminən 1980-cı illərə qədər davam etmişdir. Bu müddət ərzində dövlət təkcə iqtisadi siyasətin müəyyənləşdirilməsində deyil, həmçinin istehsalda da mühüm çəkiyə malik olmuşdur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
371
- 1940-1945-ci illər Türkiyəsində “müharibə iqtisadiyyatı” mərhələsi kinci Dünya müharibəsi Avropanın bir hissəsi olan Türkiyə üçün də yeni bir mərhələ açmışdır. Qiymətlərin sabitliyi və büdcə tarazlığı dövrün əsas iqtisadi siyasət hədəflərindən olmuşdur. Müharibə səbəbilə xarici ticarətin məhdud olması, hərbi xərclərinin artması, səfərbərlik kənd təsərrüfatı və sənaye sektorunda geriləmələrə səbəb olmuşdur. Bu dövrün ümumi qiymətləndirməsi aparılan zaman əsas və aralıq məhsulların bölüşdürülməsinin dövlət tərəfindən həyata keçirildiyi, rəsmən özəl ticarətə buraxılan sferalarda isə Milli Qorunma Qanununun nəzərdə tutduğu məcburi tədbirlərin və qiymət nəzarətinin tətbiqini göstərmək olar. Təbii olaraq bütün bu proseslər dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin və bürokratik əngəllərin artması formasında dəyərləndirilə bilər. Eyni zamanda, müharibə iqtisadiyyatının tələb etdiyi şərtlər daxilində bu tədbirlərin qaçılmaz olduğunu göstərməklə yanaşı, həmçinin, onu da qeyd etməliyik ki, ölkədə qara bazar, spekulyasiya kimi xoşagəlməz nəticələrə də səbəb olmuşdur. Belə bir şərait isə Türkiyədə kapitalizmin inkişafında mühüm önəm daşıyan kapital yığımı prosesinə də yol açmışdır.
Müharibədən sonra dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya meyillərinin artdığı bu dövrdə, bir tərəfdə Amerikadan qaynaqlanan iqtisadi və demokratik dalğa, digər tərəfdə SSR -dən yayılan dalğa Türkiyənin həm iqtisadi siyasətində, həm də sosial-mədəni strukturunda müəyyənedici faktor olmuşdur. qtisadi sferada 1946-cı ildə başlayan, sonradan isə 1950-ci ildən etibarən tətbiq edilən liberal siyasət, siyasi sferada isə yeni islahatlarla həmin dalğanın proeksiyası kimi qəbul edilə bilər. Böyük torpaq sahiblərinin liberal qüvvələrlə həyata keçirdiyi bu əməkdaşlıq istər ictimai fonda, istərsə də iqtisadi sferada mühüm və köklü dəyişikliklər yaratmışdır. Özəl sektor, xüsusilə emal sənayesindəki intensiv təşviqlərlə inkişaf etməyə başlamış və maliyyə bazarlarına qədər yayılmışdır. Bu dövrdə də Türkiyə 1920-ci illərdə olduğu kimi, əsas kənd təsərrüfatı məhsulları və xammal ixracatçısı, hazır məhsul idxalatçısı olaraq qalmışdı. Müharibədən sonra yetərli valyuta ehtiyatı olan, hətta xarici ticarət profisitinə malik Türkiyə dünya iqtisadiyyatındakı sərbəstləşmə Dünya iqtisadiyyatının tarixi
372
doktrinasının təsirilə xarici yardımlar əldəetmə cəhdi də göstərmiş və “Marşal Planı” çərçivəsində xarici yardımlar almışdır. II Dünya müharibəsi illərində, xüsusilə ticarət kapitalının sürətlə artması və bu təbəqənin daxili və xarici faktorların da təsirilə ictimai və iqtisadi proseslərdə ön plana çıxması transformasiyanın müəyyənedici xüsusiyyəti olmuşdur. Bu xüsusiyyət, aqrar sektorda sürətli avtomatlaşma, yeni sahələrin dövriyyəyə daxil olması, qiymət dəstəkləmə siyasətləri ilə kəndlilərin bazara yönəlməsilə dəstək qazanmışdır. Bu dövrdə Türkiyə iqtisadiyyatında ilk dəfə olaraq (1958-ci ildə) BVF-nin stabilləşdirmə proqramı tətbiq edilmiş və lirə devalvasiya olunmuşdur. Bu dövrün digər bir xüsusiyyəti, Türkiyə-Avropa ttifaqı arasındakı münasibətlər zəncirinin ilk halqasının 31 iyul 1958-ci ildə Türkiyənin müraciəti əsasında başlaması olmuşdur.
idxalı əvəz edən sənayeləşmə siyasəti mərhələsi Hərbi hökumətlə birlikdə yeni Konstitusiya və iqtisadiyyatdakı sosial tənzimləmələrin artması, inkişafın beşillik inkişaf planları çərçivəsində həyata keçirilməsi bu dövrün əsas xüsusiyyətləridir. Özəl sektor üçün yol göstərici, dövlət sektoru üçün məcburi xarakter daşıyan planın ilki 1963- 1967-ci illəri əhatə etmişdir. Ancaq bu planlar 1980-ci ildən sonra mahiyyətini tamamilə itirmiş və tam indikativ xarakter alaraq bu günə qədər davam etmişdir. Planlı dövrün sənayeləşmə strategiyasını idxalı əvəz edən sənayeləşmə strategiyası kimi səciyyələndirmək mümkündür. Bu dövrdə inkişaf, əsasən milli mənbələrə əsaslanaraq davam etdirilmişdir. Klassik qarışıq iqtisadiyyat modelinin tətbiq olunduğu bu dövr bazar iqtisadiyyatının instusional çatışmazlıqları ilə də yadda qalmışdır. Bu dövrün əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri Avropa Birliyilə olan münasibətlərin inkişaf etməsi olmuşdur. Belə ki, 1839-cu ildə avropalaşma yolunda ilk addımı atan, 1923-cü ildə Avropanın bütün institutlarını tətbiq edən Türkyə 1950-ci illərdən sonra Avropa Birliyilə inteqrasiya prosesinə start vermişdir. 1963-cü ildə imzlanan Ankara Sazişi ilə tərəflər arasında əlaqələri idarə edəcək ortaq qurumlar formalaşdırılmış, 1987-ci ildə isə birtərəfli qaydada Birliyə üzvlük tələbi rəsmən bildirmişdir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
373
1960-ci illərdə ölkədə nisbətən stabil iqtisadi konyuktura müşahidə olunsa da, 1974-cü ilin neft böhranı ilə dalğalanma prosesi başlamış və dövrün sonunda iqtisadiyyat qeyri-stabil bir struktura çevrilmişdir. qtisadi sahədə baş verən böhran, siyasi və sosial sahələrdəki müxtəlif növ çaxnaşmalarla birlikdə 12 Sentyabr 1980-ci il hərbi çevrilişini doğurmuşdur. Ancaq 24 yanvar 1980-ci il Stabilləşdirmə Tədbirlərilə iqtisadi baxımdan yeni bir dövr başlamışdır.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|