AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
§ 14.8. Azərbaycan: II Respublika inki
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- – dol.)
|
§ 14.8. Azərbaycan: II Respublika inkişaf prosesində
Əvvəllər, qeyd etdiyimiz kimi, sovet imperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra (1920) respublikada əmtəə-pul münasibətlərinin və tədavül sferasında əlaqələrin dərin deformasiyasına əsaslanan inhisar istehsalçılarla nomenklatur istehlakçılar arasında əlaqələrin mürəkkəb konqlomeratı formasında “sosialist bazarı” təşkil tapmışdı. II Dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanda sosialist təsərüfat tipinin Stalin variantı tam şəkildə qərarlaşmışdı. SSR -nin tərkibində Azərbaycan, xüsusilə Bakı şəhəri ordunun əsas cəbbəxanalarından biri kimi çıxış edirdi. Müharibədə 640 min azərbaycanlı iştirak etmiş, bunun 400 mini həlak olmuşdu. Təkcə 1941-ci ildə dövr üçün rekord səviyyədə - 23.5 mln. ton neft hasil edilmişdi. Bütün müharibə illərində SSR -də hasil edilən neftin ¾-ü (75 mln.ton) Azərbaycanın payına düşürdü. Hərbi aviasiyada istifadə edilən benzinin 85-90%-ni Bakı verirdi. Eyni zamanda, respublikada 130 növ silah-sursat istehsal olunurdu. 1942-ci ildə müharibədən əvvəlki dövrlə müqayisədə 2 dəfə çox – 2.5 mln. pud taxıl, 28 min pud ət, 40.8 min pud yun, 250 min kq çay yarpağı, 210 min pud tərəvəz təhvil verilmişdi. 1941-43-cü illərdə respublikanın əhalisi müdafiə fonduna 15 kq qızıl, 952 kq gümüş, 311 mln. manat dəyərində dövlət istiqrazı, 230 mln manat pul köçürmüş, orduya 1.6 mln. ədəd bağlama və 125 vaqon isti paltar göndərmişdi. Bir sözlə, Azərbaycan iqtisadiyyatı tamamilə hərbi rels üzərinə keçirilmişdi. Müharibədən sonrakı 10 il ərzində ölkə sənayesinin əsas sahələri, o cümlədən, energetika sferası sürətlə inkişaf etməyə başladı. Məhz həmin dövrdə Sumqayıt iri sənaye mərkəzinə çevrildi. Bütün bunlar birmənalı olaraq sovet imperiyasının iqtisadi maraqları çərçivəsində həyata keçirilir, xalqın məcmu tələbatları və onların ödənilməsi problemi vaciblik şkalasında arxa planda tutulur, Dünya iqtisadiyyatının tarixi
374
ekoloji vəziyyət nəzərə alınmır, kifayətqədər ağır plan tapşırıqları inzibati təzyiq altında yerinə yetirilirdi. Təəccüblü deyil ki, qeyd edilən şərtlər çərçivəsində sənaye istehsalının həcmi 3 dəfə (1945-1955) artmışdı.... mperiyanın həyata keçirdiyi aqrar siyasətdə də elə bir mahiyyət dəyişikliyi baş verməmişdi. Bu sferada inzibati-amirlik metodları daha kəskin formada tətbiq olunurdu. Maraqlı idi ki, taxılçılığın inkişafına lazimi diqqət yetirilmirdi. Lakin texniki bitkilərin istehsalı 5 dəfə, tütün 2 dəfə artdığı halda, taxıl istehsalın artım cəmi 13% olmuşdu. 1950-ci illərin ortalarından etibarən (Stalinin ölümündən sonra) inzibati-amirlik rejimi hissediləcək dərəcədə “yumşaldı”. qtisadiyyatın idarəedilmsəi sisteminin yeniləşdirilməsi yollarının axtarışına başlandı. Məsələn, SSR hökumətinin 1956-cı ildə qəbul etdiyi qərara görə müttəfiq respublikalar tikinti, əmək məhsuldarlığı, maddi-texniki təchizat, məhsulun maya dəyəri və satışı, maliyyə məsələləri ilə müstəqil məşğul ola bilərdi. Bu aspektdən də müstəqil respublikalar fərqli durumda olmuşdur. Ən ağır situasiya Azərbaycanda formalaşmışdır. Ölkə iqtisadiyyatı bütünlüklə Mərkəzi hökumətin ciddi nəzarəti altında fəaliyyət göstərirdi. Məsələn, 839 müəssisənin 48 mərkəzi, ittifaq- respublika və respublika nazirliyinə tabe idi. Dağınıqlıq – az qala idarəetmə sisteminin əsas xarakteristikasına çevrilmişdi. Çox tezliklə (1962-ci ildən etibarən) “yumşalma”nın zərərli olduğunu önə sürən Mərkəzi hökumət islahatlar xəttindən imtina etməyə başlayır. Ümumiyyətlə, 1950-1960-cı illərdə həyata keçirilən islahatlar Azərbaycanın xammal-yarımfabrikat strukturlu iqtisadiyyata malik olmasına gətirib çıxarmışdı. Mərkəzi hökumət Azərbaycanın təbii sərvətləri hesabına Rusiya, eləcə də Gürcüstan və Ermənistan sürətlə inkişaf edirdi: 1. Gürcüstan və Ermənistan əvəzi ödənilmədən Azərbaycan nefti ilə təchiz olunurdu; 2. Hər il Daşkəsəndən 100 minlərlə ton dəmir filizi Rustavi metallurgiya zavoduna göndərilirdi. 3. Azərbayanda istehsal edilən elektrik enerjisi haqqı ödənilmədən Gürcüstan və Ermənistan arasında bölüşdürülürdü. 4. Ölkənin təbii qaza böyük ehtiyacı olduğu halda Qaradağ- Ağstafa-Gürcüstan qaz kəməri istifadəyə verilmişdi (1959). 1960-cı ildə Tbilisidə 37, Ermənstanda 30 sənaye müəssisəsi Qaradağ qazından istifadə edirdi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
375
5. Eyni zamanda, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılara qarşı dözülməz münasibət formalaşmış. mperiyanın razılığı əsasında Ermənistandan 100 mindən çox azərbaycanlı deportasiya edilmişdi və s. Mərkəzi hökumətin Azərbaycana yönəlmiş müstəmləkə siyasətində kardinal dəyişikliklər 1969-cu ildə - ulu öndər Heydər Əliyevin ölkəyə rəhbər təyin olduğu dövrdən müşahidə edilməyə başladı. Ölkə iqtisadiyyatının strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Emaledici sənaye sahələri böyük sürətlə inkişaf etməyə, neft emalı neft hasilatını üstləməyə başladı. 1976-1980-ci illərdə 90 adda neft emalı məhsulları istehsal edilirdi. Maşınqayırma və neft maşınqayırması sənayesi bir növ intibah dövrünü yaşayırdı. 1970-ci illərdə maşınqayırma üzrə istehsalın həcmi 78%, neft maşınqayırması üzrə isə 56% artmışdı. Respublikada fəaliyyət göstərən “ ttifaqneftmaş” birliyi SSR üzrə neft-mədən texnikası və avadanlıqlarının 70%-dən çoxunu verirdi. 1970- 1980-ci illərdə maşınqayırma sənayesində 4400 yeni növ maşın və cihaz yaradılmışdı ki, bunlardan 400-ü SSR -də ilk dəfə istehsal edilirdi. 189
sənayesinin – elmi-texniki inqilabın nailiyyətlərinə istinadla – struktur modernləşdirilməsi həyata keçirilir, elektrotexnika, cihazqayırma və s. kimi yeni sənaye sahələri yaradılırdı. Məsələn, Bakı məişət kondisionerləri, cihazqayırma (Bakı və Gəncə), məişət kompressorları, iri elektrotermik soba, məişət soyuducuları zavodu və s. məhz həmin illərdə tikilib istifadəyə verilmişdi. 1981-1985-ci illərdə ölkədə 950 adda yeni maşın və avadanlıq buraxılmışdı ki, bunun da 165-i SSR -də ilk dəfə istehsal olunurdu. Bütün bunlarla yanaşı 10 il ərzində (1970-1980-ci illər): - Qara və əlvan metallurgiya sənayesində artım 2.5 dəfədən çox olmuş; - 18 iri elektrik stansiyasından ibarət energetika kompleksi yaradılmış; - 6 min km şose, 260 km dəmiryolu çəkilmiş; - Hər il respublikanın ixracatı idxalatı 1.5-2 mlrd. manat həcmində üstələyirdi; - Pambıq istehsalı 2.3 dəfə, üzüm istehsalı 3.7 dəfə, taxıl istehsalı 5.4 dəfə artmışdı;
189
N.Süleymanov. Azərbaycanın iqtisadi tarixi. Bakı, 2001.- S. 211 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
376
- ribuynuzlu mal-qaranın baş sayı 14.5%, kiçikbuynuzlu mal- qaranın baş sayı 22.7%, quşların baş sayı isə 2.4 dəfə artmışdı. - Ət istehsalında – 47.9%, süd istehsalında 98.9%, yumurtada 74.8%, yun istehsalında isə 40.7% yüksəlişə nail olunmuşdu. Təbiidir ki, iqtisadu yüksəliş əhalinin maddi rifahının yaxşılaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayırdı. Araşdırmalar göstərir ki, SSR -də həyata keçirilən imperiya siyasətinə baxmayaraq Heydər Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi dövrü birmənalı olaraq II Respublikanın tarixində (1918-1991) “qızıl dövri” adlandırmaq olar. 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən sovet imperiyasında iqtisadi tənəzzülün başlanması və yekun olaraq sosial-iqtisadi və siyasi böhrana gətirib çıxarması ttifaqın dağılması və Azərbaycanın yenidən dövlət müstəqilliyi əldə etməsi ilə nəticələndi.
Йени дцнйа системинин йаранмасы просеси юз башланьыжыны 1917-жи ил октйабр чеврилишиндян эютцрцр. Азярбайжан да дахил олмагла Чар Русийасынын мцстямлякяси олмуш бцтцн юлкялярин дахил олдуьу (1922- жи ил) Соvет Sосиалист Республикалары Иттифагы (ССРИ) йарадылды. ССРИ- нин йарадылмасы щаггында мцгавилянин ясас принсипляри (кюнцллцлцк; бярабярлик; ямякдашлыг; пролетар бейнялмилялчилийи; иттифагдан сярбяст чыхмаг щцгугу) еля принсип олараг галмыш, ССРИ-нин щеч бир тарихи дюняминдя реал мязмун кясб етмямишдир. Башга сюзля, Аврасийа мяканында нящянэ sовет империйасы гурулмушду. Совет Русийасында щяйата кечирилян сийасят, чох тезликля бцтцн империйанын яразисиня йайылырды. Илкин олараг Антантанын щярби мцдахилясиня гаршы дуруш эятирмяк, вятяндаш мцщарибясинин гаршысыны алмаг вя игтисадиййаты бярпа етмяк мягсядиля «Щярби коммунизм» (1918-1921) сийасяти йеридилмяйя башланды. Сийасятин тямял принсипляри ашаьыдакылардан ибарятдир: 1. Бцтцн ресурсларын совет щакимиййятини горумаг цчцн сяфярбяр едилмяси; 2. Бцтцн игтисади субйектлярин (мцяссисялярин) миллиляшдирилмяси; 3. Сянайе вя няглиййатда максимум мяркязляшмя; 4. Ярзаг сапалаьы; 5. Ямякщаггынын бярабяр юдянилмяси; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
377
6. Карточка системи; 7. Цмуми ямяк мцкялляфиййяти; 8. Азад тижарятин ляьви. «Щярби коммунизмин» жидди мящдудиййятляр системи тезликля якс-еффект verməyə башлады вя совет щюкумяти «Йени игтисади сийасятя» кечди (1921-1936) «Йени игтисади сийасят» ашаьыдакылары юзцндя ещтива едирди: 1. Мцвяггяти олараг капиталист (базар) елементляриндян истифадя; 2. Електрикляшдирмя базасында сянайенин инкишафы; 3. Яmтяя-пул мцнасибятляриндян истифадя; 4. Тясяррцфат щесабынын тятбиги; 5. Дювлят идарячилик системинин тякмилляшдирилмяси вя с. Щяйата кечирилян «Йени игтисади сийасят» ики мярщяляни ящатя ет- мишдир:
1. Бярпа мярщяляси: 1921-1925; 2. Йенидянгурма мярщяляси; 1926-1936. 1935-жи илдя ССРИ Kонститусийасынын гябулу иля «Йени игтисади сийасят»я сон qoyuлдu. Йеridilən сянайеляшмя сийасяти ЫЫ Дцнйа мцща- рибяси яряфясиндя ССРИ-нин нящянэ индустриал дювлятя чеврилмяси иля ня- тижялянди. Коллективляшмя просеси ися чох аьыр нятижялярля сонужланды. 1929-1937-жи иллярдя зоракы цсулларла кцтляви шякилдя коллектив- ляшмя сийасяти йеридилмишди. Бу просес 1932-1938-жи иллярдя Украйна, Шимали Гафгаз, Волгабойу вя Газахыстанда кцтляви ажлыьа сябяб ол- муш, 4 млн. инсан ажлыгдан юлмцшдцр. 1934-жц илдя 1928-жи иля нисбя- тян тахыл йыьымы 20%, мал-гаранын баш сайы 60% ашаьы дцшмцшдц. Бющ- ран ситуасийасы йалныз 1937-жи илдя арадан галдырыла билмишди. 1941-жи илдя Алманийанын щярби тяжавцзц ССРИ-ни ЫЫ Дцнйа мцщарибясиня жялб етди. Мцщарибя юлкяйя чох аьыр зяряр вурду: - 27 млн. инсан щялак олмушду; - 1710 шящяр, 70 мин кянд вя 6 млн. бина дармадаьын едилмишди; - 31850 сянайе мцяссисяси мящв едилмишди; - 68 мин км дямирйолу хятти вя 41 мин дямирйолу стансийасы сы- радан чыхарылмышды; - 98 мин колхоз, 1876 совхоз талан едилмиш, 40 мин хястяхана, 84 мин орта мяктяб, техникум вя али мяктяб, 43 мин китабхана даьы- дылмышды. 1941-жи илдя Алманийа тяряфиндян ишьал едилмиш яразилярдя юлкя ящалисинин 40%-i (88 млн. няфяр) йашайырды. Ейни заманда, бу яразиляр- дя мцяссисялярин ясас фондларынын 33%-и (юлкя цзря мяжму сянайе ис-
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
378
тещсалынын 3 1 -и) жямляшмишдир. Ишьал алтында олан яразиляр юлкя цзря якин сащяляринин 47%-ни, тахыл йыьымынын 38%-ни верирди. Щямчинин, ирибуй- нузлу мал-гаранын 45%-и, донузларын 68%-и, гойун вя кечилярин 29%-и бу яразилярдя жямляшмишди. Мцщарибя sовет империйасынын милли сярвя- тинин 30%-ни мящв етди. 1941-жи илин гиймятляри иля цмуми зярярин дяйяржя щяжми 679 млрд рубл живарында гиймятляндирилирди. Мцщарибядян сонракы дюврдя ССРИ игтисадиййаты сцрятля бярпа олунмаьа башламышды. Лакин мцщарибядян яввялки сявиййяйя (1940-жы ил) там шякилдя наил олунмамышды: цмумсянайе истещсал (1940-жы ил ся- виййясинин)-91%, кюмцр щасилаты - 90%, нефт -62%, чугун-59%, полад истещсалы - 67% вя с. тяшкил етмишди. Якин сащяляри 37 млн. ща, мал- гаранын сайы 7 млн. баш азалмышды. Юлкянин мяжму эялири 1945-жи илдя 1940-жы ил сявиййясинин 83%-ни тяшкил етмишди… Nəhayət, артыг 1946-жы илдян етибарян кечмиш мцттяфигляр «сойуг мцщарибя»йя башламышдыр. Мцщарибядян сонракы дювр цчцн ССРИ-нин сосиал-iqtisadi инкишаф просесини 3 мярщяляйя бюлмяк олар: 1. Сцрятли артым мярщяляси (1950-1970); 2. Дурьунлуг мярщяляси (1971-1985); 3. ССРИ-нин сцгуту (1985-1990). 1953-жц илдя Сталинин юлцмц инзибати-амирлик системинин Сталин вариантынын ифласы иля сонужланды. 1950-1960-жы иллярдя сосиал-игтисади щяйатын мящдудиййятляр сис- теминин ящямиййятли дяряжядя йумшалмасы игтисади жанланмада мцщцм рол ойнамышды. Бу дювр ярзиндя мяжму сянайе истещсалы 11,7%, кянд тясяррфаты истещсалы 5%, ямтяя дюврйийяси 11,4% вя с. йцксялмишди. Н.Хрушовун апардыьы ислащатлар 1966-1970-жи иллярдя ясас игтисади эюстярижилярин сцрятли артымына тякан верди. 1970-жи иллярин яввялляриндян етибарян бющранлы ситуасийалар йа- ранмаьа башлайыр. Елми-техники тяряггинин лянэ эедиши; сянайенин апа- рыжы сащяляриндя аваданлыьын мяняви ашынмасы; инфраструктурун истещса- лын тялябляриня жаваб веря билмямяси; ресурс бющраны вя с. ясас игтисади эюстярижилярдя азалма темпини шяртляндирян амилляр сырасындадыр (жядвял 14.8). Жядвял 14.8 ССРИ-дя ясас игтисади эюстярижилярин динамикасы (%) Dünya iqtisadiyyatının tarixi
379
Эюстярижиляр 1966-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1. Игтисадиййатда чалышан ишчилярин сайы 3,2
2,5 1,9
0,9 2. Ясас истещсал фондлары 8,1 8,7
7,4 6,4
3. Ямяк мящсулдарлыьы 5,2
4,4 3,2
3,0 4. Сянайе истещсалынын щяжми 8,5
7,4 4,5
3,1 5. Кянд тясяррцфаты истещ- салынын щяжми 4,0
2,5 1,7
1,2 6. Милли эялир 7,6 5,4
3,9 3,2
7. Капитал гойулушу 7,6
7,4 5,2
3,3
1960-1985-жи иллярдя ясас фондлар 7 дяфя, милли эялир ися 4 дяфя артымыдıр ки, бу да инкишафын екстенсив йолла эедишини эюстярир. Диэяр тяряфдян, инзибати-амирлик системинин мювжудлуьу вя ССРИ щюкумяти- нин амбисийалы харижи сийасят йцрцтмяси, о жцмлядян, щярби-сянайе комплексиня хцсуси диггят йетирилмяси дурьунлуьун йаранмасында ящямиййятли рол ойнамышды. Ейни заманда, игтисадиййатын структуруна мцнасибятдя йериди- лян сящв сийасят: ясас диггятin «А» бюлмясинə, йяни истещсал васитяляри истещсал едян сащяляря йюнялдилмяси о демяк иди ки, сянайе истещсалынын бюйцк щиссяси ямтяя-пул мцнасибятляри сферасындан кянарда галырды (истещсал васитяляри планлы шякилдя бюлцшдцрцлцрдц). Бу гябилдян олан игтисади йанашмалар сонуж етибариля сосиал сфе- рада вязиййяти писляшдирир, инкишафын сосиал ясасларына мящведижи тясир эюстярирди. Нятижядя юлкянин милли сярвяти азалмаьа башламышды (жядвял 14.9).
Жядвял 14.9 ССРИ-дя милли сярвятин азалма динамикасы (мцгайисяли гиймятлярля: млрд. рубл)
1960 1970 1980
1988 1988-жи ил 1960- жы иля нисбятян (%)
Милли сярвят 11884
11196 10159
9046 -23,9%
О жцмлядян: -ямлак
-тябии сярвят
583 11301
951 10245
1868 8291
2861 6185
+4,9 дяфя -45,3%
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
380
артымы 1980-жи иллярдя дайанмышды. Ящали, лянэ дя олса артырды вя нятижядя адамбашына дцшян милли эялир вя сярвятин щяжми азалырды, йяни ящалинин мцтляг йохсуллашмасы просеси башланмышды. 1985-жи илдян М.Горбачовун башладыьы ислащатлар комплекси йекун етибариля ССРИ-нин даьылмасына эятириб чыхарды.
ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндя ССРИ-нин галиб эялмяси сосиалист идеолоэийасынын Мяркязи вя Шярги Авропа, еляжя дя Асийанын бир сыра юлкяляриня «ихражаты» цчцн ялверишли шяраит йаратды. Бу сырайа 1959-жу илдя Куба, 1975-жи илдя ися Лаос гошулду (шякил 14.3).
Шякил 14.3. Дцнйа сосиализм системинин гярарлашмасы мярщяляляри Дцнйа сосиализм системи Эенезиси Фяалиййяти Сцгуту -1917-жи ил Октйабр чеврилиши -1945-1948-жи илляр: Мяркязи вя Шярги Авропа юлкяляринин сосиализм йолу- на кечиди (Албанийа, Болгарийа, Мажарыстан, Полша, Румынийа, Чехосло- вакийа); -1944-1949-жу илляр: Асийа юлкяляринин сосиализм йолуна кечиди (Вйетнам, Лаос, Чин, Шимали Корейа); -1949-жу ил: Алманийа Демократик Республикасы (1950-1960-жы иллярдя) və Кубанын сосиализмя кечиди. -1949-жу ил: Гаршылыглы Игтисади Йардым Шурасынын (ГИЙШ) йаранмасы; -Варшава Мцгавиляси Тяшкилатынын (1955-жи ил) йаранмасы; - Дцнйа сосиализм системи: Дцнйа яразисинин 26%-ня, ящалисинин 1 / 3 -ня,
сянайе истещсалынын 40%-ня сащиб иди. -ССРИ-дя башланан ислащатлар (1985-1991); -Беловей саzиши (Русийа, Украйна вя Беларус): 1991-жи илин декабры; -Алманийа, Болгарыстан, Мажарыстан, Полша, Румынийа вя Чехословакийада «мяхмяри» ингилаблар, базар структурларынын йаранмасы; -Алманийанын бирляшмяси иля Алманийа Демократик Республикасынын сцгуту (1999-жу ил)
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
381
Сцбут етмяйя ещтийаж йохдур ки, гейд едилян юлкялярин сосиалист тясяррцфат типиня кечиди иля юлкядахили игтисади инкишаф тямайцлляри вя ганунауйьунлуглары арасында щеч бир сябябиййят баьлылыьы олмамышдыр. Бу - садяжя олараг, нящянэ щярби-сянайе комплексиня сащиблянян ССРИ-нин харижи сийасяти вя сосиализмин «ихражаты» иля ялагядар олан, йяни кянар тясирля ортайа эялян бир щадисядир. Дцнйа сосиализм системинин мювжудлуг хронолоэийасыnı гярарлаşma вя инкишаф призмасындан ашаьыдакы мярщяляляря бюлмяк олар:
1. 1944-1948-жи илляр: Сосиалист инкишаф йолу сечмиш юлкялярдя сийа- си, сосиал вя игтисади мцстявидя ейнитипли принсиплярин системли тятбиги; юлкялярарасы (сосиалист) бейнялхалг игтисади мцнасибятлярин йени мяз- мунда fормалашмасы; 2. 1949-1960-жы илляр: Сосиалист мцнасибятляр системинин гярарлаш- масы; «Сосиалист» сянайеляшмяси вя бейнялхалг «сосиалист» базанын фо- малашмасы; 3. 1970-1980-жи илляр: Сосиалист игтисади интеграсийасына кечид; 4. 1985-1991-жи илляр: Дцнйа сосиализм системинин сцгуту.
Жядвял 14.10 Дцнйа юлкяляринин сосиал-игтисади инкишаф сявиййясинин динамикасы (адамбашына милли эялирин щяжми) (1980-жи илин гиймятляр иля – dol.) Юлкяляр 1913 1920
1929 1938
1950 1986
1987 1987-жи
ил 1913- жц иля
нисбятян (%)
Бцтцн дцнйада
550 485
615 630
780 1525
1550 +2,8
дяфя О жцмлядян: 1. Иникшаф
етмиш юлкя- ляр
1600
1500
1925
2000
2400
5550
5670
+3,5
дяфя 1.1. АБШ 2325 2425
2900 2700
4275 6675
6825 +2,9
дяфя 1.2.
Гярби Авропа
1525 1285
1650 1800
1850 4650
4750 +3,1
дяфя О жцмлядян: 1.3. АФР
1700 1050
1675
2450
2000
5825
5975
+3,5
дяфя Dünya iqtisadiyyatının tarixi
382
1.4. Франса 1700
1370 2300
1875 2150
5600 5725
+3,4 дяфя
1.5. Бюйцк Британийа 1700 1800
1835 2075
2300 4200
4300 +2,5
дяфя 1.6. Италийа 1050 1050
1220 1220
1275 3800
3850 +3,6
дяфя 2. Йапонийа 700 725
960 1125
850 5775
5900 +8,4
дяфя 3.
Инкишаф етмякдя
олан юлкяляр
180 180
180
185
225
400
415
+2,3
дяфя 4. ГИЙШ
400 250
480 665
1065 3325
3425 +8,5
дяфя 5. ССРИ
350 120
365 640
1100 3750
3900 +11,1
дяфя 6. ГИЙШ-нын гейри- Авропа юл- кяляри
250 270
330
330
330
550
600
+24
дяфя 7. Чин
125 130
135 135
130 475
500 +4,0
дяфя Дцнйа сосиализм системи юлкяляринин ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндян сонракы дюврдя, еляжя дя 1913-жц илля мцгайисядя сцрятли инкишаф просесинин капиталист юлкяляриля мцгайисяsи (жядвял 14.10) биринжилярин цстцн артым темпиня малик олдуьуну орталыьа гойур. Беля ки, 1913-жц илля мцгайисядя 1987-жи илдя инкишаф етмиш юлкялярдя адамбашына дцшян милли эялирин щяжми 3,5 дяфя, о жцмлядян, АБШ-да 2,9 дяфя, гярби Авропада 3,1 дяфя, Йапонийада 8,4 дяфя, инкишаф етмякдя олан юлкялярдя ися жями 2,3 дяфя артдыьы щалда, ГИЙШ (Гаршылыглы Игтисади Йардым Шурасы) юлкяляриндя 8,5 дяфя, ССРИ-дя ися 11,1 дяфя йцксялмишдир. Бунунла беля, артым темпинин йцксяклийиня бахмайараг яксяр сосиалист юлкяляри гейд едилян эюстярижи цзря инкишаф етмиш капиталист юлкяляриндян ящямиййятли дяряжядя эери галырды. Мясялян, адамбашына милли эялир эюстярижиси ССРИ-дя АБШ-ын аналоъи эюстярижисинин 57,1%-ни, ГИЙШ юлкяляри цзря 50,1%-ни, Чиндя ися 0,7%- ни тяшкил едирди. 1913-1987-жi илляри ящатя едян хронолоэийа цзря еля бир ил олмамышдыр ки, сосиалист юлкяляри эюстярилян сявиййядян йухары галха билсин.
1980-жи илин орталарындан етибарян ГИЙШ-дакы проблемли ситуасийа эетдикжя эярэинляшмяйя башламышды. Баш верян бющраны вя ГИЙШ-ин даьылмасыны, бир гайда олараг, ашаьыдакы амиллярля ялагяляндирирляр:
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
383
1. Ямякдашлыьын tехнолоъи моделини тятбиг етмяк мцмкцн олмамышдыр. Uжуз совет хаммалына сюйкянян илкин сащяларасы ямяк бюлэцсц схеминин йаратдыьы манеяляр арадан галдырылмамышды; Мясялян, ССРИ-нин ГИЙШ юлкяляри иля кооперасийанын инкишаф сявиййяси гярб юлкяляри иля апарылан тижарятин сявиййясиндян 4-6 дяфя ашаьы иди. 2. Тяшкилат дахилиндя гаршылыглы ялагялярин инкишафы цчцн «ялверишли» шяраит йарадылмышды. Ятраф дцнйа цчцн гапалы олан ГИЙШ-дя цзв юлкяляр елми-техники тяряггинин тясириндян - рягабят мцбаризясиндян кянарда галырды; 3. Сосиалист юлкяляриндя бющран тязащцрляринин эетдикжя артмасы; 4. Шярги Авропанын сосиалист юлкяляриндя истещсал едилян малларын дцнйа базарында мювгеляринин зяифлямяси; 5. Таразлашдырылмыш мал мцбадиляси принсипи вя гиймятля баьлы конфликтин мейдана чыхмасы; 6. 1980-жи илин орталарындан башлайараг бир сыра сосиалист юлкяляриндя (Полша, Чехословакийа, АДР, Мажарыстан) инкишафын базар йолуна (Гярб типли) кечмякля баьлы фяалиййятин щяйата кечирилмяси 1991-жи илдя ГИЙШ-ин фяалиййятиня хитам верди.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
384
XV fəsil. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf dövrü: IV mərhələ (1970-2000) “xidmət” iqtisadiyyatı 1970-ci ildən başlayaraq dünya iqtisadiyyatı özünün dinamik inkşaf prosesində əvvəlki dövrlərdən köklü sürətdə fərqlənən yeni keyfiyyət mərhələsinə qədəm qoydu. Baş verən dəyişikliklər sosial-iqtisadi həyatın bütün sferalarında adekvat yeniləşmələrə, hətta dəyərlər sisteminin məzmun yeniləşməsinə gətirib çıxardı. 30 illik dövr ərzində, sözün həqiqi mənasında dünya iqtisadiyyatı bir sistem olmaq etibarilə mahiyyət dəyişkənliyi bazasında bütövləşmə yönümünə qədəm qoydu. Bu dövrdə baş verən əsas hadisələr sırasında aşağıdakılar xüsusi önəm daşıyır: 1. Üçüncü elmi-texniki inqilab, yaxud elmi-informasiya inqilabı; 2. “ stehsal” iqtisadiyyatından “xidmət” iqtisadiyyatına keçid: dünya iqtisadiyyatının keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə keçməsi; 3. Dünya sosializm sisteminin süqutu: keçid iqtisadiyyatlı ölkələr qrupunun meydana gəlməsi; 4. Dünya iqtisadiyyatında qloballaşma prosesi. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|