AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 15.6.1. Qlobal ədal ət müst əvisind ə “qloballa şma” kabusu
- XVI f əsil. Dünya iqtisadiyyatının inki şafında V m ərh əl ə: “informasiya iqtisadiyyatı”
|
§ 15.6. Qloballaşma prosesi: mahiyyəti, təsir dairəsi,
perspektivləri Keyfiyyətcə yeni qlobal situasiyanın formalaşması inkişaf trayektoriyasında əvvəlki dövrlərdən həm məzmun, həm də baş vermə tezliyi ilə fərqlənən meyil və təmayüllərin meydana çıxmasına şərait yaratmışdır. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində dünya iqtisadiyyatının inkişafının əsas təmayülləri sırasına, bir qayda olaraq, aşağıdakılar aid edilir:
1.
Təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi prosesinin intensivləşməsi; Dünya ölkələri arasında geniş təkrar istehsal prosesinin bütün fazaları üzrə qovuşma və qarşılıqlı çulğalaşmanın daha da sürətlənməsi; 2.
Liberal dəyərlərin ictimai həyatın bütün sferalarında, o cümlədən iqtisadiyyatda qərarlaşması prosesinin sürətlənməsi; 3.
xarakter alması; Transmilliləşmənin təkcə maddi istehsalı deyil, həm də xidmət sferasını, o cümlədən maliyyə sektorunu əhatə etməsi; 4.
Təsərrüfat həyatının təşkili qaydaları və prinsiplərinin unifikasiyası, dünya təsərrüfat əlaqələri üzərində dövlətlərarası tənzimləmə sisteminin yaradılması; 5.
Regional iqtisadi inteqrasiyanın, regional iqtisadi blokların yaradılmasının “kütləvi” xarakter alması; 6.
iqtisadiyyatının qloballaşması; Sadalanan təmayüllərin kəmiyyət yekunlarını və yeni keyfiyyət halını özündə ehtiva etməklə qloballaşma bəşər tarixində analoqu olmayan fərqli qlobal situasiya formalaşmışdır. “Qloballaşma” termini ilk dəfə T.Levittin 1983-cü ildə çapdan çıxmış “Bazarların qloballaşması” adlı kitabında istifadə olunmuşdur. T.Levitt “qloballaşmanı” sırf bazar fenomeni kimi, TMK-lara məxsus bir sıra bazarların qovuşması anlamında işlətmişdir. Sonralar K.Ome özünün “Sərhədsiz dünya” (1990) əsərində prosesin miqyas genişliyini, yalnız bazarla bağlı olmadığını qeyd etmişdi:... Ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
431
mexanizmi mənasızlaşır, dünya müstəvisində güclü aktorlar kimi “qlobal” firmalar çıxış etməyə başlayır. 198
1. Qloballaşma – iqtisadi inkişafın yüksək səviyyəyə çıxmasıdır; 2. Qloballaşma – mədəniyyətlərarası və geosiyasi münasibətlərin xüsusi keyfiyyət halıdır. 3. Qloballaşma – dövlət suverenliyi və milli-mədəni inteqrasiya prinsiplərinə söykənən ənənəvi siyasi qaydaların dağılması deməkdir. 4. Qloballaşma – mədəniyyət və milli dəyərlər sisteminin dağılması deməkdir (antiqlobalizm) və s. Göründüyü kimi, qloballaşma prosesi çoxölçülü, çoxlaylı və çoxaspektli sistemli yaranış kimi təzahür edir. “Qloballaşma” anlayışına məqsədlər prizmasından yanaşmada vahid mövqe hələ ki, ortalığa qoyulmamışdı. Təfsilata varmadan qeyd edək ki, sözügedən anlayışın mahiyyətində dayanan əsas cəhət yaxud sərhəd xətti iqtisadiyyatın beynəlmiləlləşməsinin keyfiyyətcə yeni qlobal mərhələyə keçididir. Və, bu aspektdən də əsas ağırlıq mərkəzi kapitalın transmilləşməsi – TMK-ın yaranması üzərinə düşür. Başqa sözlə, transmilliləşmə - qloballaşmanın bir proses olmaq etibarilə ana xətti kimi çıxış edir. YUNKTAD-ın illik hesabatında (2006-cı il) göstərilir ki, dünyada 780 min xarici filiallar şəbəkəsi olan 78 min TMK- fəaliyyət göstərir. Ən qabaqcıl 500 TMK dünya üzrə emal sənayesi məhsulları ixracatının 1/3-nə, xammal üzrə dünya ticarətinin ¾-nə, yeni texnologiyalarla ticarətin isə 4/5-nə nəzarət edirlər. 199
Bank-maliyyə sistemi, demək olar ki, bütövlükdə TMK-ın nəzarətindədir. Qloballaşma ideyasının populyarlaşmasını şərtləndirən əsas səbəblər sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Elmi-informasiya inqilabı və onun nəticəsində qlobal iqtisadi məkanda baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri; 2. Dünya sosializm sisteminin süqutu; Sosialist təsərrüfat tipinin bazar iqtisadiyyatı ilə əvəzlənməsi; 3. Neoliberal dəyərlər sisteminin birmənalı olaraq prioritet mövqelərə keçidi.
198 Антипов Н.П. Экономическая интеграция в мировой экономике и транснацио- нальные корпорации// Междунар. Публичное и частное право.- 2001.- N2, c.32-34. 199
Паньков В.С. Мировая экономика на пути к 2015 году// Экономика XXI века. 2002. -N8. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
432
Ümumplanetar miqyasda qloballaşma prosesinin ilkin müqəddəm şərtlərini bir neçə istiqamətdə qruplaşdırmaq mümkündür: I. stehsal, elmi-texniki və texnoloji: - stehsalın miqyasının kəskin şəkildə artımı; - stehsalda yeni texnoloji üsula – elm tutumlu texnologiyalara keçid;
- Əmtəə, xidmət və kapitalın miqrasiyası yolunda maneələri aradan qaldırmağa imkan verən yeni texnologiyaların sürətlə yayılması; - Rabitə və nəqliyyat-kommunikasiya vasitələrinin yeni nəslinin meydana çıxması; Bütün bunlar yekun etibarilə milli bazarların qlobal inteqrasiyası prosesini əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırır. II. Təşkilati: - Təsərrüfat-istehsal fəaliyyətinin təşkilinin beynəlxalq formalarının (TMK) yaranması; - Qeyri-hökumət təşkilatlarının qlobal səviyyəyə çıxışı; - Beynəlxalq təşkilatların (BMT, BVF, DB, DTT və s.) qlobal müstəvidə aktiv rolu, dünya iqtisadiyyatının aktorlarına çevrilmələri.
- Əmtəə, xidmət, kapital və s. bazarlarda, ticarət sferasında liberal dəyərlərin qərarlaşması; Əgər 1947-ci ildə idxal tariflərinin orta dərəcəsi 50-60% təşkil edirdisə, 1990-cı ildə bu göstərici 9.6%-ə qədər aşağı düşmüşdür. DTT (Dünya Ticarət Təşkilatı) qeyd edilən dərəcənin 3%-ə qədər azaldılmasına çalışır. 200
yüksəlişi; - Törəmə maliyyə alətlərinin (derivativlər) partlayış şəklində artımı, valyuta əməliyyatlarının həyata keçirilmə müddətinin kəskin azalması; - Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar tərəfindən makroiqtisadi siyasət kriteriyalarının, o cümlədən vergi, regional, aqrar, antiinhisar, məşğulluq siyasəti, ticarət və s. sferalarda unifikasiyanın aparılması; - Standartlaşdırma və unifikasiya təmayüllərinin güclənməsi;
200 Экономическая энциклопедия/ Гл.ред. Л.И. Абалкин- М; ОАО «Экономика», 1999.- С. 243. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
433
- şgüzar münasibətlərin, istehsal, elmi-texniki, iqtisadi, maliyyə informasiyalarının mübadiləsi prosesində istifadə edilən rabitə vasitələrinin radikal şəkildə dəyişməsi; - Maliyyə və əmtəə bazarlarının birləşməsini təmin edən qlobal şəbəkənin (informasiyaların alınması, emalı və ötürülməsinin yeni sistemi) yaranması; V.
- Dövlət nəzarətinin zəifləməsi, əmtəə, xidmət, kapital və insanların ölkələrarası miqrasiyasının sərbəstləşdirilməsi; - “Soyuq” müharibənin başa çatması, dünya sosializm sisteminin süqutu;
VI. Sosiomədəni: - Milli dəyərlər sisteminin həm mövcudluq, həm də təsir imkanları baxımından zəifləməsi; - Liberal dəyərlərin qlobal miqyaslı qərarlaşması prosesinin başlanması; - Eyniyyət, “eynicinslilik”, identifikasiya proseslərinin (sosial- mədəni sferada) güclənməsi və s. Qloballaşma – bütün parametrlər üzrə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqələrini daha da gücləndirən proses kimi iki onillik ərzində tsiklik xarakter daşıdığını ortalığa qoydu. Prosesin tsiklik xarakterindən yanaşdıqda qloballaşmanın 1980-ci illərdə yüksəlişdə olduğunu, 1990-cı illərdə intensivliyin əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədiyini görməmək mümkünsüzdür. Yenə həmin məntiqlə davam etsək, onda belə alınır ki, qloballaşmanın tsiklik gedişi XXI əsrin 20-ci illərində başa çatmalıdır. Bəzi elmi dairələrdə hətta postqloballaşmadan danışılmağa başlanmışdır. Bəri başdan qeyd edək ki, qloballaşma başa çatırmı? Sualının heç bir elmi əsası yoxdur. Bu qəbildən olan yanaşmalar prosesə birtərəfli, “birölçülü” baxışlardan qaynaqlanır ki, bu da “trend” yanaşmasının növ müxtəlifliyindən başqa bir şey deyildir. Eyni zamanda, qloballaşma ilə bağlı 1990-cı illərdən başlayaraq müxtəlif istiqamətli, ziddiyyətli, bir-birini inkar edən çoxsaylı deyimlər yer almaqdadır (şəkil 15.4). Dünya iqtisadiyyatının tarixi
434
Şə
Eyni zamanda, qloballaşma prosesinin müasir cəmiyyətin mövcudluq şəraitinə və inkişaf təmayüllərinə təsiri də homogen xarakter daşımır (şəkil 15.5). Qloballaşma prosesi Hakim
mövqe(meinstrim) Müxalif mövqe (Antiqlobalizm) - Labüddür, qaçılmazdır; - Universaldır: ictimai həyatın bütün sferalarında olan fərqləri aradan qaldırır; -Qərbləşmə ilə eyniyyətdədir; - Bir istiqamətlidir, alternativsizdir; -Qeyri-bərabərliyi aradan qaldırır; - Dövlətin sonudur - Labüd deyil; - Alternativi var; milli identiklik. - Qeyri-bərabərliyi daha da dərinləşdirir; - Kütləvi şəkildə ədalətsizlik doğurur; - Dünya korporasiyaların “əsarətinə” düşür.
Şə
Kütləvi psixolo-
giya Sosial nor- malar və dəyərlər ctimai şüur
Sosial informasiya və kommu- nikasiya Maddi- enerji
Funk- sional
–təş- kilati
nforma siya
Təbii və sosial
ümumi- lik
Siyasi qti-
sadi -Ömürün uzanması; Bir çox xəstəliklərin müalicəsi; -Yeni texnologiyalar; xammaldan asılılığın azalması və s. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin “dövlətsizləşdirilməsi”; - TMK-ın güclənməsi; iqtisadiyyatın beynəl- miləlləşdirilməsi; Həyat şəraitinin ixşilaşması Bütün əhalinin informasiya texnologiyalarına çıxışı Virtual məkanda mədəniyyətlərin aktiv qarşılıqlı təsiri nsanın informasiya təfəkkürünün inkişafı Kosmopolitizm, insanlar- arası anlaşmanın yaxşılaş- ması Qərb mənafeləri çərçivəsində dünyanın inteqrasiyası -Ölkələrarası bəra- bərsizliyin dərinləşməsi, sosial təbəqələşmənin güclənməsi və s. - nformasiyanın etibarsızlığı, qlobal elitanın mənafelərinə uyğun insan şuürunun dəyişdirilməsi cəhdi və s. Postmodernizm; isteh- lakçılıq; milli dəyər sisteminin ləğvi Nəzəri yanaşmanın informasiya axtarışı ilə əvəzlənməsi.
Standartlaşma; mədəni müxtəlifliyin eyniyyətlə əvəzlənməsi. Təbii, ekoloji və texnogen fəlakətlər Səviyyələr Sosiu-
mun struktur
u Qloballaşma prosesinin bipolyar aspektləri Alt sistemlər Təsirin yönümü Müsbət Mənfi Qloballaşma prosesi
qtisadi qloballaşma təkcə dünya bazarında aktorların tərkibini deyil, həmçinin qlobal iqtisadi məkanın institusional “simasını” dəyişir. Ayrı-ayrı milli iqtisadiyyatlar (dövlətlər) ifrat müxtəlifliyi ilə fərqlənən subyektlərlə (TMK, inteqrasiya blokları və s.) əvəz olunur. qtisadi planda qloballaşma ayrı-ayrı region və ölkələri yaxınlaşdırmır, onları sadəcə olaraq “sıraya düzür” (subordinasiya). Sırf Qərb hadisəsi olmaqla qloballaşma Avropanın inkişaf tarixinin daxili məntiqi ilə bağlılıqdadır. Avropanın tarixindən təsərrüfat proseslərinin əsas amilləri dövrü olaraq dəyişməyə məruz qaldığı məlumdur: antik dövrün hərbi gücü orta əsrlərdə torpaq üzərində inhisarla əvəzlənmiş, sonralar isə həlledici rol kapitala məxsus olmuşdu. Bütün tarix boyu cəmiyyətin “kritik resurs”u (nadir, əsas resurs), istehsalın həlledici resursu üzərində nəzarət sosial təşkil və təbəqələşmənin əsası kimi çıxış etmişdi. Qərbin biliklər iqtisadiyyatına keçidi əslində, öz başlanğıcını XX əsrin əvvəllərindən götürür: 1. Bilik – alınan informasiyanın emalı və yenisini istehsal etmək qabiliyyəti istehsalın başlıca resursuna çevrilir; 2. nformasiya və unikal məhsul istehsalı ənənəvi nemətlər istehsalından kardinal şəkildə fərqlənir! Bu istehsal: - Yüksək bilik səviyyəsini; - stehsal prosesində işçi qüvvəsinin təkmilləşdirilməsini tələb edir. nformasiya səviyyəsində qloballaşma prosesi “mütləq” müstəqillik əldə etməklə xüsusi rol oynayır. Eynilə də, məhz informasiya səviyyəsi müasir cəmiyyətin, bütövlükdə qloballaşma prosesinin inkişafının başası kimi çıxış etməyə başlamışdır. Elm və informasiya tutumlu məhsullar kapital yığımına müsbət təsir göstərən amil kimi çıxış edir. Eyni zamanda, xüsusi diqqət çəkən məsələ ondan ibarətdir ki, informasiya məhsulu “dəfələrlə” satıla bilər (sahibkarın mülkiyyətində qalmaqla). Bütün bunlar açıq-aydın şəkildə göstərir ki, ənənəvi istehsal amillərinin səfərbərliyi əsasında inkişaf prosesini sürətləndirmə və Qərbə “çatma” istəyi bəri başdan müvəffəqiyyətsizliyə düçar olacaqdır. Qlobal səviyyədə “yeni bərabərsizlik” yeni iqtisadiyyatın doğurduğu fenomendir. Qloballaşma – ayrı-ayrı ölkələrin əyalət statusunu daha da möhkəmləndirir. Bəşər tarixində mövcud olmuş əksər imperiyaların, o cümlədən SSR -nin dağılmasında mərkəzlə əyalət arasında münasibətlərin Dünya iqtisadiyyatının tarixi
437
optimallaşdırıla bilməməsi dayanırdı. Məhz bu anlamda müasir qloballaşma prosesini sxematik olaraq aşağıdakı “təmərgüzləşmə” dairələrinə bölmək olar: 1. Qərbi Avropa, ABŞ, Kanada, Avstraliya və Yeni Zelandiya; 2. Avropa təsirinin güclü olduğu “dairə”: Rusiya, Latın Amerikası, bir sıra Yaxın Şərq ölkələri, srail, Azərbaycan; 3. Keçmiş müstəmləkələr, Avropa dəyərlərinin müəyyən səviyyədə qərarlaşdığı “dairə”: Hindistan, Şimali Afrika,CAR, bir sıra Asiya ölkələri; 4. Qərb həyat tərzini aktiv şəkildə mənimsəyən “dairə”: Yaponiya, Koreya, Sinqapur, Malaziya və s. 5. Prosesdən “kənarda” qalan “dairə”: Afrika ölkələri, ələlxüsus (Böyük Səhra) Saxaradan cənubda yerləşən ölkələr. Göründüyü kimi, qloballaşma prosesinin sürəti ilə avropa dəyərlər sisteminin yayılması tezliyi arasında funksional bağlılıq mövcuddur. Hətta,
sonrakı dövrlərdə belə qloballaşma prosesinin intensivləşdirilməsi tarixi optimizm üçün real əsas vermir. Dünyanın “vahidləşəcəyi” ideyası elə ideya olaraq da qalacaqdır. Elə bir universum tapmaq mümkün deyildir ki, ayrı-ayrı xalqların milli spesifikliyinə tam şəkildə ekvivalent olsun və onların hamısını məcmu şəkildə əvəz edə bilsin! Başqa sözlə, bəşəriyyətin “vahidliyi” prinsipi heç bir halda substansiya keyfiyyətində çıxış edə bilməz. Söhbət eynilik və vahidlikdən yox, yalnız diferensial bütövlükdən gedə bilər. Məlumdur ki, bu xassələr yalnız mahiyyətcə vahid olan obyektə xasdır. Şübhəsiz olan bundan ibarətdir ki, eyni bir mexanizmin aramsız modifikasiyası əsaslı təftişə möhtacdır, ancaq bu hal nə vaxtsa “vahidləşmə” ilə yekunlaşmayacaqdır. Beləliklə, ifrat universalizmin yalançı mütləqləşdirilməsi müstəqillik prinsipinin dayaqlarını sarsıtmaqla ayrı-ayrı millətlərin sosiomədəni determinizminə deyil,
anarxiyaya, mexaniki ümumiləşdirməyə və sonuc olaraq, qlobal iqtisadi artımın ləngidilməsinə gətirib çıxarır.
Elmi fikirdə bu gün müşahidə edilən ən təhlükəli meyil gözlənilənin, yaxud ola biləcəyi ehtimal edilənin reallıq kimi qələmə
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
438
verilməsidir. Hipotetik qiymətləndirmənin gerçəkliklə (perspektiv anlamda) bağlılığı yalnız və yalnız ehtimal xarakterli ola bilər. Qloballaşma prosesi başlayandan etibarən dünyanın “ümmun sistemi” çox təhlükəli meyillərin birbaşa təsiri altına düşmüşdür. Beynəlxalq təhlükəsizlik, həm bütövlük keyfiyyətinə malik qlobal sistem olmaq etibarilə, həm də ayrı-ayrı regionlar və ölkələr bölümündə ifrat dərəcədə mürəkkəb məzmunlu problemli situasiya ilə üz-üzədir. Problemin fəlsəfi ideallaşdırılması və bu prizmadan çıxış yollarına baxış birmənalı olaraq “realist məktəbin” (D.Qobson, K.Klauzevitsa, Q.Morqentau, Q.Kissincer) öz mahiyyəti etibarilə artıq kifayət qədər “tüklənmiş” Pareto-optimumundan elə də fərqlənməyən konseptual yanaşmasına gətirib çıxarır. Sabit qaydaların, sabit dünya nizamının mövcudluğu mütləq təhlükəsizliyin qarantı kimi çıxış etmək keyfiyyətinə malik deyildir. “Realist məktəbin” məntiqindən çıxış etsək, onda belə məlum olur ki, bir ölkənin “mütləq təhlükəsizliyi”, digər bir ölkənin yaxud ölkələr qrupunun nisbi təhlükələrə məruz qalması şəraitində reallığa çevrilə bilər. Başqa sözlə, qlobal miqyasda ölkələrarası qarşılıqlı asılılığın assimmetrikliyi adi gözlə müşahidə olunmaqdadır. Qlobal assimmetriklik → nəyin paylanması yaxud bölüşdürülməsindən asılı olmayaraq, kütləvi şəkildə ədalətsizlik doğurur. Ədalətsizliyin qlobal miqyaslı təzahür formaları, dünya nizamının quruluş prinsiplərinin yalnışlığı ucbatından təbiilik xassəsinə malik empirik nəticələr kimi ortalığa çıxır. Qlobal assimmetrlik → gerçək məzmunlu qlobal “bütövləşmənin” və deməli, “qlobal metasistem” deyilən funksional (bəzilərinə görə determinləşmiş) yaranışın reallığa çevrilməsini əngəlləyən başlıca amildir. “Müxtəlifliklərin kontiniumu” gerçəkdirmi? sualına adekvat cavab axtarışı sonsuzluğuna qədər uzana bilər. Qlobal assimmetriklik → insan cəmiyyətinin insan kimi yaşayan cəmiyyət halına gətirilməsini mümkünsüz etməklə hər cür fitnə-fəsadın (müharibələr, konfliktlər və s.) ideal mənbəyi kimi çıxış edir. Bu gün bəşəriyyətin tən yarısının – 3.5 mlrd. insanın insan kimi yaşamaq imkanının yoxluğu və bu sferada hər hansı real məzmunlu bir irəliləyişin olmaması assimmetrikliyin – onun ədalətsizlik komponentinin doğurduğu acı gerçəklikdir. Digər tərəfdən, ayrı-ayrı ölkələr qloballaşma prosesinin əhatə dairəsində olmaqla müəyyən yanaşma tərzi ortalığa qoymaq məcburiyyətindədirlər. Qlobal situasiyaya (bəlkə “oyun qaydalarına”) uyğunlaşma zəruriliyi “kiçik ölkələr” üçün (məsələn, Azərbaycan) həyati əhəmiyyət
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
439
daşıyır. Münasibətlər sisteminin kökündə dayanan ziddiyyətli yaranış – “sərhəd” tanımayan real məzmunlu bazar funksional fəaliyyətin prioritet sahələrini yaxud məcburi gediş kimi digər sferaları geoiqtisadi məkana çıxarır və mexaniki olaraq artıq formalaşmış qlobal “oyun qaydalarının” nəzarətinə keçir. Əgər, göstərilən aspektdə uyğunsuzluq yaranarsa yaxud mövcuddursa, onda prosesin əks-istiqamətli gedişi labüdləşir və nəinki labüdləşir, həmçinin mənfi işarəli effektlə “yüklənərək” ölkədaxili iqtisadi nizama dağıdıcı təsir göstərir. Problemin məntiqi strukturu “uyğunsuzluq” istilahının nizamlı prosesə çevrilməsinin, yəni fərq → ziddiyyət → əkslik → mübarizə oxu üzrə getdikcə artan şiddətlilik dərəcəsinin “hərəkətə” keçməsinin qarşının alınması zəruriliyini təbii şəkildə aktuallaşmış problem kimi ortalığa çıxarır. Ənənəvi metodika uyğunsuzluğun “fərqə” çevrildiyi anı birmənalı olaraq problem kimi qəbul edir. Yəni problemyaradan proses elə ilkin mərhələdə, uyğunsuzluq → fərq çevrilməsində təzahür etməklə özünün bitkin formasını alır. Şiddətlənmə dərəcəsinin maksimumu – mübarizə mərhələsinə çatma ilə ilkin mərhələ arasında elə bir mahiyyət fərqi yoxdur. Yalnız, bu halda yəni uyğunsuzluğun maksimumu halında itkilərin (bəzi hallarda qarşılıqlı itkilər) həcmi artır, dağıdıcı effekt doğuran hadisələr baş verir. Başqa sözlə, ilkin və son hədd arasında (iqtisadi sistemə təsiri nöqteyi-nəzərindən) meydana çıxan mənfi effekt yalnız kəmiyyətcə fərqlənir. Bütövlükdə, sistemə təsirin keyfiyyət ölçüsü hər iki halda eyniyüklüdür və ölkədaxili iqtisadi proseslərin nizamlı gedişində müəyyən əngəllər törədirlər. lk baxışdan iqtisadi prosesin müəyyən mərhələsində meydana çıxan, başqa sözlə geoiqtisadi məkanla bağlı olan və təbiəti etibarilə institutsional mahiyyət daşıyan problemin məhz “təbiiliyi” nəzər-diqqəti cəlb edir. Digər ifadə ilə, söhbət həmin “təbiiliyin” metodoloji anlamda elmin mental-dəyər səviyyəsində dərkinin problematikliyindən gedir. Həqiqətən də, iqtisadi münasibətlər sisteminin qaynaqlandığı dəyər- konseptlərin mahiyyətinə daxil edilmədən yalnız xarici kəsimdə aktuallaşan uyğunsuzluq qondarmadır, yalançı aktuallaşmadan başqa bir şey deyildir. Milli → qlobal qarşılaşmada birincidən ikinciyə keçid, yaxud birincinin ikinciyə “qovuşması” prosesində uyğunsuzluq meydana çıxırsa, onda həmin məntiqlə davam etsək, belə alınır ki, “qloballaşma” dediyimiz şey özü
qondarmadır, milli
yaxud millilərdən qaynaqlanmayan, millilərə mahiyyət və məzmunca yabancı olan elə kriteriya və prinsiplərə söykənərək formalaşır ki, onu təbii-tarixi prosesin məcburi gedişi kimi səciyyələndirmək olmaz.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
440
Qlobal səviyyədə qarşılıqlı asılılığın assimmetrikliyi müxtəlif ölkələrin planetar “oyun qaydalarına” uyğunlaşmalarının müxtəlif sürətliliyindənmi doğub? Doğurdanmı, ölkənin institusional açıqlıq dərəcəsinin qloballaşan dünyada qərarlaşmış analoji halla fərqliliyi, yaxud hər iki istiqamətdə prosesin məna tutumunun üst-üstə düşməməsi qlobal assimmetrikliyin əsas səbəbidir? Qloballaşma → lokallaşma dixatomiyasını ziddiyyətli vahidlik adlandırmaq olarmı? Haşiyəyə çıxaraq qeyd edək ki, gerçək elmi əsaslandırma olmadan yalnız müşahidə əsasında (yəni, idrak prosesi bir proses olmaq etibarilə yekunlaşmadan) hər hansı bir ölkədə cəmiyyətin idarəedilməsinin qlobal səviyyəli idarəetmə ilə qırılmaz bağlılığının mövcudluğunu iddia etmək ən azı elmi sadəlövhlük təsiri bağışlayır. Belə bir iddiada bulunanlar tərəflər arası mahiyyətcə bir istiqamətli xarakter daşıyan bağlılğı əsaslandırmaq üçün yazırlar ki: əvvəla, qloballaşma ayrı-ayrı ölkələr və sosiumlararası asılılığı, eləcə də beynəlxalq əlaqələri bütün sferalar (iqtisadi, informasiya, siyasi, ekoloji və s.) üzrə kəskin şəkildə gücləndirmişdir. Bu deyimdə əsas məsələ sosiumlar arası bağlılığın real elmi fakt kimi səciyyələndirilməsidir. Ayrı-ayrı epizodik hallar istisna olmaqla əslində belə bir şey yoxdur. Məlumdur ki, sosiumlararası “ortaq məxrəcin” tapılması öz mahiyyəti etibarilə qlobal vahidləşmə arzusunda olanların mərkəzi problemdir və onun hətta uzaq perspektivdə belə reallaşacağı inamı mirajdır, xəyala qapılmadır və hər nədirsə, gerçək olanla heç bir əlaqəsi yoxdur. kincisi, həm ayrı-ayrı ölkələr həm də qlobal səviyyədə cəmiyyətin təşkilində baş verən dəyişikliklərin obyektiv təmayüllərinin ümumiliyi mövcuddur və bu özünü, opponentlərin fikrincə, qloballaşma → lokallaşma dixatomiyasının meydana çıxmasında göstərir. Yenə də yalançı aktuallaşma ilə üz-üzəyik! Belə ki, əvvəla, təmayüllərin obyektivliyi nə deməkdir – anlaşılmır! Hansı kriteirya yaxud ölçü vahidindən istifadə etməklə bu qənaətə gəlinib? Əgər təmayül – inkişaf qanunauyğunluğu deyilən şeyin dar çərçivədə təzahür formalarından yaxud o formaların “formalaşmasında” iştirak edən elementlərdən biridirsə, onda
onun “subyektiv” olmaqlığı mümkünsüzdür. Yəni, təmayül varsa, o yalnız obyektiv olaraq mövcud olur və buna görə də, obyektiv təmayül ifadəsi “su yaşdır” ifadəsi kimi adi tavtalogiyadır. kincisi, qlokallaşma, yəni qloballaşma → lokallaşma dixatomiyasının, ələlxüsus lokallaşma ilə bağlı prosesin planetar xarakter kəsb etdiyini sübuta yetirə biləcək heç bir elmi fakt yoxdur. Əgər, söhbət Dünya iqtisadiyyatının tarixi
441
nəyin bahasına olursa-olsun “ümummilli” termini ilə ehtiva edilən hər şeyin ictimai şüurdan silinməsindən, sırf maddi məzmun daşıyan, başqa sözlə ictimai rifahın yalnız və yalnız maddiyyat ölçüsünün ön plana çıxarılmasından, neoliberal “rasionalizmin” yeganə və mütləq dəyər kimi qlobal səviyyədə qəbul edilməsindən gedirsə, onda elə belə də yanaşmaq, məhz mahiyyət üzrə əsas müddəaları ortalığa qoymaq daha düzgün və ədalətli olardı. Çox qəribədir ki, problemə yuxarıda təsvir etdiyimiz tərzdə yanaşma, sanki vahid mərkəzdən idarəolunan proses kimi kifayət qədər geniş yayılmış və əksər tədqiqatlarda həqiqət kimi qəbul edilir. Arzuedilənin gerçəklik kimi ortalığa qoyulmasında neoliberalistlərin əsas hədəflərindən biri – milli dəyərlər sistemini həm lokal, həm də qlobal səviyyələrdə “kütləvi” hücuma məruz qoymaq, onun mahiyyətini (modernləşmə bayrağı altında) kardinal şəkildə dəyişmək və neoliberal dəyərlərlə “silahlanmış” individiumu beynəlxalq və milli müstəvidə əsas aktora çevirmək niyyəti güdülür. Aydındır ki, bu halda super iqtisadi gücə malik olan ölkənin (ABŞ- ın) dövlət maraqlarının tam şəkildə təminatı yolundaki bütün maneələr aradan qalxacaqdır. Ümumiyyətlə, problemin bu aspektdə qoyuluşunun özü problematikdir. Belə çıxır ki, problemin mahiyyəti yaxud adının təsvirində yalnış aktuallaşma aparılır. Problemin qoyuluşunun problematikliyi hansısa prizmadan elm ətrafı dairədə “elmi” qoyuluş kimi qəbul edilə bilər. Amma, real elmi-metodoloji yanaşma çərçivəsində ən yaxşı halda iki problem arası “söz oyunu” keyfiyyətindən o yana çıxmır. Həqiqətən də, ilkin şərtlərin problem xarakterli olması, məzmunca problemin dərkedilməzliyi anlamına gəlir ki, bu halda vəziyyətdən çıxış yolu kimi hər hansı bir cəhətin yaxud formalaşmaqda olan situasiyanın hər hansı bir konkret münasibətlər məcmusunun ideallaşdırılması belə “yalançı” ideallaşma olacaqdır. Bu deyilənlər məsələyə yanaşmanın metodoloji yozumudur. O ki, qaldı məsələnin real məzmununa, bu sferada tam anlaşılmazlıq hökm sürür. Axı, məlumdur ki, qlobal səviyyədə qlobal sosiumun idarəedilməsi problemi deyilən bir problem yoxdur yaxud bugün, eləcə də yaxın gələcəkdə gündəmə daxil ediləcəyi gözlənilmir. Eyni zamanda, məlumdur ki, “dünya hökuməti” adlı hansısa fövqəlmilli qurum da yoxdur. Və, qlobal sosiumun idarəolunması ilə, təkrar edirəm, idarəolunması ilə heç bir beynəlxalq struktur məşğul olmur. Mövcud beynəlxalq təşkilatların bir qismi planetar səviyyədə
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
442
sosiumla bağlı bəzi problemlərin müzakirəsini (müzakirədən o yana keçmir) aparırlar və əgər qismət olursa, bəzi hallarda müəyyən qərarlar da ortalığa qoyurlar. Amma, beynəlxalq təşkilatların qərarları bir qayda olaraq, tövsiyə xarakterli olur, yəni heç bir hüquqi yük daşımır. Qətiyyən unudulmamalıdır ki, nəyin və necə baş verməsindən asılı olmayaraq, sosium həmişə milli xarakter daşıyır və bu xassə onun substansiyası kimi çıxış edir. “Abstrakt sosium” xalis təxəyyül məhsulu olmaqla heç bir halda reallığa çevrilə bilməz. Sosium daxili baş verən və onun monolitliyini (bunsuz inkişaf yoxdur) formalaşdıran proses sosial- həmrəylik → sosial əməkdaşlıq → milli identiklik oxu üzrə getməklə heç bir tarixi dönəmdə alayı məzmun daşımamışdır və bu əslində heç mümkün də deyildir. Əslində nə baş verir? Neoliberal məzmunlu qloballaşma həm planetar, həm regional, həm də milli səviyyələrdə cəmiyyətin idarəedilməsi sferasında mövcud olan və yeni yaranan problemləri ifrat dərəcədə kəskinləşdirməkdədir. Fərd-fərd, fərd-cəmiyyət, cəmiyyət-dövlət və nıəhayət fərd-dövlət münasibətlərində az və ya çox dərəcədə problemli situasiyalar meydana çıxmış və bu proses getdikcə dərinləşməkdədir. Eyni zamanda, qeyd edilməlidir ki, semantik yanaşmanın daxili məntiqinə söykənməklə gəlinən nəticənin həqiqiliyi müəyyən şübhələrlə qəbul edilə bilər. Belə ki, əvvəla, problemə yanaşmanın metodoloji bazası müəyyən
suallar doğurur. Praqmatik həqiqətin müəyyənləşdirilməsində semantik yanaşmadan istifadə nə dərəcədə doğrudur? Həqiqətin aşkarlanması və əsaslandırılması kriteriyalarının müxtəlifliyi inkar edilmədiyi təqdirdə - bu həqiqətən də belədir - hansı əsasla gəlinən qənaətin gerçək olduğu iddia edilir? kincisi, vətəndaş cəmiyyəti heterogen xassəli funksional yaranış olmaq etibarilə (düzdür, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinin müəyyən mərhələsində determinləşmiş dinamika müşahidə edilir, yaxud edilə bilər) özündə ifrat dərəcədə parçalanmış mənafe qruplarının “mənə məxsus olmalıdır” prinsipi əsasında aparılan qarşılıqlı rəqabət müstəvisində göstərdikləri fəaliyyətlərinin məcmusunu ehtiva edir. Axı, vətəndaş cəmiyyətinin əksər struktur bölmə və elementlərini özündə birləşdirə biləcək “ümumi məqsəd” olmur. Əgər məqsəd ümumiliyi yoxdursa, “bəlkə də qaytardılar” prinsipinə güvənmək, ümid etməklə hansı sinergetik effektdən danışmaq olar? Dövlət → vətəndaş cəmiyyəti tandemi dayanıqlı inkişafın mühüm amillərindən biridir – yalnız o halda ki, dövlət vətəndaş cəmiyyətinin struktur bölmələri arasında, eləcə də fərd-vətəndaş Dünya iqtisadiyyatının tarixi
443
cəmiyyəti, fərd-dövlət və nəhayət, dövlət-vətəndaş cəmiyyəti arasında mənafe tarazlığını təmin edə bilsin. Başqa sözlə, vətəndaş cəmiyyətinin, bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən formalaşdırılmış “ideal simasının” real məzmun kəsb etməsi birbaşa və bilavasitə dövlətin “davranış tərzindən” funksional asılılıqdadır. Başqa sözlə,vətəndaş cəmiyyətini beynəlxalq və milli səviyyədə dövlətə bərabər aktor kimi səciyyələndirmək nəinki yalnışdır, hətta çox ağır nəticələrə gətirib çıxara bilər. Həmçinin, şübhə yoxdur ki, qloballaşma (neoliberal model çərçivəsində) ayrı-ayrı strukturların azadlıq dərəcəsi ilə onların planetar səviyyədə mənafe tarazlığının formalaşdırılması arasında birbaşa və tərs mütənasib asılılığın olduğunu üzə çıxarır. radə azadlığı → sosial məsuliyyət cütlüyünün isə həqiqi bir “cütlük” olmadığı, daha çox arzuedilən funksional bağlılıq keyfiyyətinə sahibliyi və ifrat dəyişkən xarakterə malikliyi adi gözlə müşahidə edilməkdədir. Problemi qəlizləşdirən əsas məsələ ondan ibarətdir ki, qloballaşma ictimai sistemin açıqlıq dərəcəsini kəskin şəkildə genişləndirir və yüksəldir. Bu prosesə paralel olaraq ayrı-ayrı fəaliyyət sferalarının (qlobal miqyasda) nataraz yönümlü inteqral qovuşması baş verir ki, nəticədə alınan “inteqral bütövlük” daha çox anklav xarakteri kəsb edir və geridönməzliyi ilə səciyyələnir. Məsələn, qlobal maliyyə bazarının artıq ayrı-ayrı ölkə, yaxud region çərçivəsində spontan qaydalı əlahiddələşməsi mümkünsüzdür. Yaxud, mümkündür, amma çox ağır nəticələrlə sonuclana bilər. Məhdud zaman çərçivəsində müvəqqəti olaraq müəyyən əlahiddələşmələr baş verə bilər. Lakin, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, müstəsna hallar bir qayda olaraq dayanıqlı xarakter daşımır. Digər tərəfdən, anklav xarakterli “inteqral bütövlüklərin” yaranması bütünlükdə bəşəriyyətin davamlı və sabitqədəmli inkişafı nöqteyi- nəzərində fəsadlar kompleksi doğurur: 1.
Hər şeydən əvvəl, planetar miqyasi əhatə edə biləcək “qlobal ümumilik” daha çox pərakəndəliklərin süni bütövlüyü təsirini bağışlayır. Belə ki, maliyyə sferasını çıxmaq şərti ilə qlobal bütövlük anlamına gələn ikinci bir sferanın adının çəkilməsi problematikdir. 2.
Müasir qloballaşma prosesi nəinki “müxtəlifliklərin”, hətta “müxtəlif sürətlilərin” belə ortaq məxrəcini tapmaqda acizdir. 3.
Geniş təkrara istehsal prosesinin milli tamlığı, bütövlüyü pozulur; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
444
4.
sistemə” transfer edir. 5.
Qloballaşma (neoliberal bazarla birlikdə) qlobal geniş təkrar istehsal prosesinin gedişində kəskin “separatizm” meyilləri doğurmaqda davam edir. Qlobal maliyyə sferası “özündə şeyə” çevrilməklə “isti pullar” (həmçinin, real mövcud olmayan pullar), “möhtəkir əməliyyatlar” dalınca qaçmaqdadır. Araşdırmalarımız göstərir ki, qloballaşmanın gətirdiyi naqisliklərin əsaslı səbəblərdən qaynaqlanmasında istinad edilən neoliberal bazar modelinin həlledici rolu vardır. Belə ki, neoliberal bazar modeli: 1. Seçim və manevr imkanlarını ifrat dərəcədə məhdudlaşdırır. Strateji qərarların qəbulu prosesi çox dar çərçivəyə salınır. 2. Bu model alternativsizlik keyfiyyətini ortalığa qoyur ki, nəticədə də milli səviyyədə siyasi pessimizm qaçılmaz olur. 3. Dayanıqlı inkişafın başlıca sütunlarından olan orta təbəqə eroziyaya uğrayır. 4. Əhalinin ifrat təbəqələşməsi və marginallaşması prosesi sürətlənir və s.
Araşdırmalarımız belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, qloballaşmanın neoliberal modeli tam şəkildə yararlı deyildir və onun (yəni, qloballaşmanın) struktur prinsiplərinin real gerçəkliyə adekvat olaraq dəyişdirilməsi zərurəti mövcuddur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
445
XVI fəsil. Dünya iqtisadiyyatının inkişafında V mərhələ: “informasiya iqtisadiyyatı” Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|