Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi LƏNKƏran döVLƏt universiteti Rİyaziyyat və İnformatika kafedrasi

 

Ekspertl təlim sistemlərinin təsnifatı. 

Hər bir təsnifat elementlərinin təyinatı və xüsusiyyətləri vardır. Məs., təlim sistemi 

kompüter vasitəsilə hər hansı predmeti (fənni) öyrənərkən səhvləri düzəldir və düzgün cavabı 

göstərir; öyrənənin fənn sahəsində zəif cəhətlərini təhlil edərək, onların aradan qaldırılması üçün 

vasitələr hazırlayır; mənimsəmə dərəcəsindən asılı olaraq biliyin verilmə miqdarını, həcmini və 

mürəkkəblik dərəcəsini təyin edir. Bu tip sistemlərə LİSP proqramlaşdırma dilinin öyrənilməsinə 

dair “Учитель Лисп”  Paskalın təlimi üzrə PROUST sistemini misal göstərmək olar. 

İnterrasiya səviyyəsinə görə hibrid (inteqral) sistemlər diqqəti cəlb edir. Onlar standart 

tətbiqi proqram zərflərini (məs., riyazi statistika, xətti proqramlaşdırma və ya məlumat bazalarının 

idarəetmə sistemləri) aqreqatlaşdırır (uyğunlaşdırır) və biliklərin manipulyasiyası üçün vasitə olan 

proqram komplekslərindən ibarətdir. Hibrid sistemlər tətbiqi proqram zərfləri üçün intellektual 

Üstlük (Надстройка), yaxud ekspert bilikləri ilə bağlı olan mürəkkəb məsələlərin həllində vasitə ola 

bilər. Lakin avtonom ES-lərə nisbətən, hibrid sistemlərin işlənməsi xeyli mürəkkəbdir. Çünki 

müxtəlif metodologiyası olan proqram zərflərini əlaqələndirmək bir sıra nəzəri və tətbiqi 

problemlər yaradır. 

ES-lərin işlənməsinin instrumental vasitələri də yaradılmışdır. Onları 4 qrupa bölmək olar: 

Ənənəvi proqramlaşdırma dilləri (C, C+, Basic, Small Talk, Fortran və s.). Onıar əsasən ədədi 

alqoritmlər üçün hesablanmışdır, simvol və məntiqi məlumatlarla işləmək imkanı az olduğuna görə 

proqramçıdan çox işləmək tələb edir. Lakin bu dillər ənənəvi maşın arxitekturasına yaxşı 

uyğunlaşdırılmışdır. 

1)  Süni intellekt dilləri - ən geniş yayılanları Lisp və Proloqdur. Onların universallığı ənənəvi 

proqramlaşdırma dillərindən aşağı səviyyədədir, lakin simvol və məntiqi məlumatlarla 

işləmək üçün geniş imkanları vardır. Süni intellekt dilləri əsasında xüsusi kompüterlər 

yaradılır (məs., Lisp - maşın). Bu dillər Ekspertl təlim sistemlərinin işlənməsində tətbiq 

edilmir. 

Ekspert Təlim Sistemləri 

Funksiyalarına 

görə 

Elektron maşın 

tiplərinə görə 

İnteqrasiya

 

səviyyəsinə görə 

Real vaxtla 

əlaqəsinə görə 

- 

məlumatın  

  

interpretasiyası; 

- diaqnostika; 

- monitorinq; 

- 

layihələndirmə; 

- statistik; 

-kvazidinamik; 

- dinamik 

- super EHM-

lərdə; 

- 

orta məhsuldar  

  EHM-

lərdə; 

- simvol  

  

prosessorlarında; 

- avtonom; 

- hibrid; 

  (inteqral) 

---

2)  Xüsusi proqram instrumentariləri - süni intellekt dillərinə nisbətən daha yüksək səviyyədə 

ES-lərin işlənməsini təmin edir. Onlar əsasən Lisp dilinin proqramxanası və üstlüyüdür. KEE 

(Knowledge Engineering Enviroument)? FRL (Frame Representation Language), ARTS və s. 

bunlara misal ola bilər. 

3)  Örtüklər (Оболочки, shells) – örtük dedikdə bilik bazası olmayan ES – in hazır versiyası 

nəzərdə tutulur. Məs., EMYSYN (Entry MYSİN, Пустой MYSİN) real massivlə yüklənməmiş 

ES – dir. Örtüklər ES – lərin yaradılmasında proqramlaşdırma proseslərini aradan qaldırır. 

Belə halda yalnız real məlumatlarla bilik bazasını doldurmaq üçün predmet sahəsində 

işləyən mütəxəssis (ekspert) tələb olunur. Kitabxana – informasiya xarakterli bilik bazaları 

üçün örtükləri istifadə etmək çətindir. Çünki bir sıra prosesləri modelləşdirmək çox 

mürəkkəbdir (məs., referatlaşdırma, biblioqrafik və analitik icmal tərtibi və s.).