Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Qərb Universiteti Mülki müdafiə
Ürək-ağciyər fəaliyyətinin bərpa edilməsi qaydası
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ürəyin xaricdən masaj edilməsi.
- Yoluxucu (infeksion) xəstəliklər haqqında anlayış
- Yoluxucu xəstəlik qrupları.
- Yoluxucu xəstəliklərin profilaktikası.
- Yanıq, günvurma və donvurma hallarında ilk tibbi yardım göstərmək
- Yanıqların təsnifatı.
- İlk tibbi yardım qaydaları.
- Orqanizmin möhkəmləndirilməsi və soyuqdəymə xəstəliklərinin profilaktikası
- Səmərəli qidalanma və onun
- Zərərli vərdişlər, onların sağlamlığa təsiri və profilaktikası
|
Ürək-ağciyər fəaliyyətinin bərpa edilməsi qaydası
Elektrik cərəyanı vurarkən, suda boğularkən, tənəffüs yolları sıxılarkən, habelə digər zədələnmələr nəticəsində tənəffüs və ürəyin fəaliyyəti qəflətən dayana bilər. Süni tənəffüs. Süni tənəffüsün bütün üsulları döş qəfəsinin məcburi mexaniki və inreflektor yolla genişləndirilməsi (nəfəsalma) və daraldılması məqsədi daşıyır. Süni tənəffüs cürbəcür üsullarla verilir. Onun ən təsirli üsulu ağciyərlərə hava üfürmək üçün işlədilən müxtəlif cihazlardan istifadə etməkdir. Belə cihazlar olmadıqda süni tənəffüs ağızdan-ağıza üsulu ilə verilir. Bu üsulla süni tənəffüs verməyə başlamazdan əvvəl yaralnı arxası üstə uzatmaq, onun tənəffüs yollarının tutulmadığını yəqin etmək mümkün qədər arxaya əymək, bədənin yuxarı hissəsinə təsir göstərən paltarın düymələrini açmaq lazımdır. Yaralının çənələri sıxılmış halda olduqda alt çənəni bir qədər irəli çəkib çənəaltına basaraq yaralının ağzını açmaq, sonra ağız boşluğunu tüpürcəkdən və ya qusuntudan salfetlə təmizləmək süni tənəffüs verməyə başlamaq lazımdır; bu məqsədlə yaralının açılan ağzını bir qat salfetlə (cib yaylığı) örtür, burnunu sıxır, dərindən nəfəs alıb, dodaqları yaralının dodaqlarına kip sıxır və havanı bərkdən onun ağzına üfürürlər. Havanı yaralının ağzına qədər 65 üfürmək lazımdır ki, onun ağciyərləri hər dəfə mümkün qədər çox açılsın (bu döş qəfəsinin hərəkətindən məlum olacaq). Silvestr üsulu ilə süni tənəffüs verərkən yaralı arxası üstə uzadılır, yardım göstərən şəxs yaralının başı üstündə dizləri üstə çökür, onun hər iki qolunun bazu önü hissəsindən tutub qolları yuxarı qaldırır, sonra arxaya və yana tərəf hərəkət etdirir. Bu zaman yaralı nəfəs alır. Sonra əlləri əks istiqamətdə hərəkəti ilə yaralmın qollarımn bazuönü hissəsiı döş qəfəsinə sıxırlar. Bu zaman yaralı nəfəs verir. Kallistov üsulu ilə süni tənəffüs verərkən yaralını qolları irəli uzadılmış halda üzüüstdə uzadır, başını yana çevirib altına qatlanmış paltar (adyal) qoyurlar. Yaralının döşünün altından keçirilmiş xərək qayışı vasitəsilə onun sinəsini surətdə 10 sm-dək yuxarı qaldırır və aşağı endirirlər. Yuxarı qaldırılarkən yaralı nəfəs alır aşağı endirilərkən isə nəfəs verir. Bu tənəffüs hərəkətlərini dəqiqədə 16-18 dəfə olmaqla yerinə yetirirlər.
dərhal ürəyi xaricdən masaj etməyə başlayırlar. Bu məqsədlə yaralını arxası üstə uzadır, onun sol tərəfində dayanıb, ovucları bir-birinin üstündə olmaqla əlləri yaralının döş qəfəsinin aşağı üçdə bir nahiyəsinə qoyurlar. Sonra dəqiqədə 80-10 ritmik təkanla sinəni aşağı basır və hər təkandan sonra əlləri yuyulur.
Yoluxucu xəstəliklər digər xəstəliklərdən bununla fərqlənir ki, onlar canlı törədici vasitəsilə əmələ gəlir və yoluxmuş orqanizimdən sağlam orqanizmə kəçərək kütləvi halda geniş yayıla bilir. Belə törədicilər mikroblardan ibarətdir. Yoluxucu xəstəlik törədən mikrobakteriyalar, viruslar, rikketsiyalar, spiroxetlər, göbələklər və s. aiddir. Bakteriyalar birhüceyrəli mikroorqa- nizmlərdir. Onlar çöpşəkilli (qarın yatalağı, A və B paratif törədiciləri), kürəşəkilli (streptokoklar, stafilokoklar) və ya qıvrım (vəba vibrionu) olur. Viruslar yalnız elektron mikroskopu altında görünən ən xırda mikroorqanizmlərdir. Bunlar qrip, dabaq, poliomielit, çiçək, qızılca və s. xəstəliklərin törədiciləridir. Spiroxetlər nazik buruqşəkilli fəal yığılıb-açılan mikroorqanizmlər-dən ibarətdir, sifilis, qayıdan yatalaq xəstəliklərini onlar törədir. Göbələklər 66 keçəllik və bir sıra digər dəri xəstəlikləri törədir. Yoluxucu xəstəliklərin yaranmasına səbəb xəstəliktörədən mikroorqanizmin kifayət miqdarda və özünə xas olan yollarla xəstəliyə həssas orqana keçməsidir. Yoluxma mənbəyi ancaq xəstə adam və ya heyvan ola bilər. Xəstəliyə səbəb olmuş mikrobun bundan sonrakı fəaliyyəti və yayılması onun bir orqanizimdən digərinə keçməsi qabiliyyətindən asıh olur. Bir-birinin ardınca, fasiləsiz davam edən yoluxma və xəstələnmə prosesinə epidemiya deyilir. Epidemiyanın yaranması üçün üç vacib şərt var: yoluxma mənbəyi, yoluxma yolları, xəstəliyə həssas adam. Ümumi yoluxma mənbələri ilə əlaqədar eyni cür xəstəliklərin geniş yayılması epidemiya, bir sıra ölkələri və qitələri əhatə edən epidemiya isə pandemiya adlanır. Müxtəlif xəstəliklər vaxtı yoluxma yolları eyni cür deyil və əsasən töredicinin orqanizmin harasmda yerləşməsindən (yuxarı tənəffüs orqanlarında, bağırsaqlarda ve s.) asılı olur. Məsələn, qrip, qızılca, skarlatin sağlam adama hava yolu ilə, xəstə adamın orqanizmindən öskürmə, asqırma, danışıq zamanı kənara sıçrayan tüpürcək vasitəsilə keçir. Vəba, qarın yatalağı, ishal su yolu ilə və ya xəstənin əli toxunmuş, başqa cür çirklənmiş ərzaq məhsulları vasitəsilə yayıla bilər. Törədicilərin sağlam adama keçməsində müvafiq, rol oynayan xarici mühit ünsürlərinə yo1uxucu xəstəlik törədicilərini keçirən amillər deyilir. Bütün yoluxucu xəstəliklər zamanı yoluxma anından xəstəliyin ilk əlamətləri aşkara çıxanadək müəyyən bir dövr keçir ki, bu dövr inkubasiya (gizli inkişaf) dövrü adlanır. Həmin dövr ərzində adam zahirən sağlam görünür. Müxtəlif yoluxucu xəstəliklərin bu gizli dövrü müxtəlif olub, bir neçə saatdan bir neçə aya qədər, hər xəstəlik üçün ona xas olan müddət ərzində davam edir. Yoluxucu xəstəliklər zamanı qoyulan karantinin müddəti, habelə xəstələrlə təmasda olan şəxslərin təcrid olunması müddəti və s. məhz inkubasiya dövrünün uzunluğundan asılı olaraq müəyyən edilir.
əlaqədər xəstəliyin ümumi səciyyəvi əlamətlərindən, habelə yoluxma yollarından asılı olaraq, bütün yoluxucu xəstəliklər dörd əsas qrupa ayrılan tənəffüs yollarının yoluxması; bağırsaq yoluxmaları; qan yoluxmaları; bədənin dəri səthlərinin yoluxmaları. Tənəffüs yollarının yoluxmaları əhali arasmda ən çox təsadüf edilən və ən geniş yayılan xəstəlikdi. Bu xəstəliklərin səciyyəvi xüsusiyyətləri tördicinin
67 yuxarı tənəffüs yollarında yerləşməsi və yoluxmanm hava-damcı yolu ilə keçməsidir. Bunlara qrip, difteriya, qızılca, göyöskürək, çiçək xəstəlikləri aiddir. Bağırsaq yoluxmaları qrupuna aid xəstəliklər həzm yollarııun zədələnməsi ilə inkişaf edir, törədici əsasən bağırsaqlarda yerləşir, xəstəliyi keçirən amil isə ərzaq, su, torpaq çirkli əllər, milçək, məişət əşyaları olur. Bu qrupa ishal, qarın yatalağı, A və B paratifləri ərzaq zəhərlənmələri və s. xəstəliklər aiddir. Qan yoluxması törədiciləri xəstəlik yayan qansorucu həşəratların – gənənin, ağcaqanadın, birənin, bitin, mığmığanm və s. dişləməsi nəticəsində baş verir. Bu qrup yoluxmalara taun, tulyaremiya, qızdırma, gənə ensefaliti, səpftü və qayıdan yatalaq və s. xəstəliklər aiddir. Dəri səthinin yoluxmaları xəstəlik əmələ gətirən göbələkciklərin törətdiyi mikozlar adlanan xəstəliklərdir. Qoturluq, keçəllik və s. kimi xəstəliklər isə gənələr vasitəsilə yoluxur. Yoluxucu xəstəliklərin profilaktikası. Xəstəliklərin qarşısmı almaq səhiyyə orqanlarının fəaliyyətində həmişə ən əsas istiqamət sayılmış və indi də sayılmaqdadır. Yoluxucu xəstəliktörədicisinin hələ növü müəyyən edilməyən və hansı xəstəliyə qarşı peyvənd vurmaq lazım gəldiyi hələ məlum olmayan hallarda antibiotik dərmanlardan və digər dərman komplekslərindən istifadə edirlər. Xəstəliyin qarşısım almaq üçün əvvəlcədən aparılan belə müalicəyə təcili profilaktika deyilir. Mülki müdafiə sistemində bu məqsədlə həmçinin fərdi aptekçədən də (AI-2 aptekçəsi) istifadə olunur ki, burada mikroblara qarşı xüsusi preparatlar – bakteriya əleyhinə 1 və 2 saylı preparatlar olur. Xəstəliktörədicinin növü müəyyən ediləndən sonra isə məhz həmin xəstəliyə qarşı xüsusi proflaktika tədbirlri görülür.
qaydaları Yanıqların başvermə səbəbləri. Yanıqlar yüksək temperaturun habelə müxtəlif kimyəvi maddələrin bədənə təsiri nəticəsində baş verir. Xüsusən nüvə zədələnməsi ocaqlarında yanmağa məruz qalmış yaralıların sayı daha çox ola bilər. Burada çox vaxt yanıqlar travmalarala və radiasiya zədələnmələri ilə birlikdə baş verir.
68 İşıq şüalanmasnın, alovun, qaynar suyun və buxarın təsirindən baş verən yanıqlar termik yanıq adlanır. Dərinin səthinə və selikli qişalara qatı turşuların və qələvi maddələrin təsiri nəticədə kimyəvi yanıqlar baş verir. Turşular və qələvi maddələr nəinki düşdüyü yeri zədələyir, həm də orqanizmin ümumi zədələnməsinə səbəb olur. Napalm və digər yandırıcı maddələrin törətdiyi yanıqlar daha təhlükəlidir. Napalm dəri səthinə, paltara yapışaraq yanmaqda davam edir, nəticədə həm dərialtı səthi, həm də dərialtı birləşdirici toxumalar və əzələlər yanıb dərin yanıqlar törəyir. Dərinin səthinə və selikli qişalara radioaktiv maddələr düşüb orada uzun müddət qaldıqda radiasiya yanıqları meydana çıxır. Termik kimyəvi və radiasiya yanıqlarının agırlıq dərəcəsi nəinki toxumalarm zədələnmə dərinliyindən, həm də yanıq baş vermiş səthin sahəsindən asılı olur.
zədələnməsindən asılı olaraq yanıqlar dörd dərəcəyə ayrılır: yüngül (I dərəcəli), orta (II dərəcəli), ağır (III dərəcəli) və çox ağır (IV dərəcəli) yanıqlar. Yanıq səthinin ölçüləri bədənin bütün ümumi dəri səthinə görə faizlə ifadə edilir. Yaşlı adamların başının və boynunun səthi bədənin bütün səthinin 9%-ni, sinəsinin və qarınının səthi – 18 %-ni, gövdənin arxa tərəfinin səthi – 18%-ni, bir ayağın səthi – 18%-ni, aralığın və xarici cinsiyyət üzvlərinin səthi – 1%-ni təşkil edir. Bədənin səthinin 10-15%-ni əhatə edən II-III dərəcəli geniş yanıq nəticəsində orqanizmin ağır ümumi zədələnməsi nəticəsində yanıq xəstəliyi baş verir və bu xəstəlik çox vaxt yanıq şoku meydana çıxarmaqla ağırlaşır. Yanıq şokunun xüsusiyyəti, onu uzun müddət davam etməsindən ibarətdir. Yanıq şoku 24-72 saat davam edə bilər. Yamq xəstəliyi orqanizmin kəskin zəhərlənməsi, orqanizmdə su və duz mübadiləsinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bu xəstəlik çox vaxt ağciyərlərin iltihabı, qaraciyərin, böyrəklərin zədələnməsi, mədə-bağırsaq yollarının kəskin xorası ilə ağırlaşır. Yanıqlar zamanı ilk tibbi yardım nə qədər tez göstərilərsə, ağırlaşan halları bir o qədər az baş verir.
paltarları söndürmək, bu məqsədlə adamın üstünə palto, adyal salmaqla alovu səngitmək lazımdır. Sonra bədənin yanıq yerini paltardan azad edirlər: bunun üçün yanıq yerinə yapışmış hissəyə toxunmadan onun ətrafmdan paltarı kəsib 69 çıxarırlar. Yanıq yerindən suluğu qoparmaq, yanıq səthə əllə toxunmaq, yanığa yağ, məlhəm və başqa maddə sürtmək olmaz. Yanıq yerinə steril sarğı qoyurlar. Böyük sahəni əhatə edən geniş yanıqlar zamanı belə yaralmı mələfəyə bükmək, şok əleyhinə bütün tədbirləri yerinə yetirib dərhal tibb müəssisəsinə aparmaq daha yaxşı olar. Gözlərdə yanıq baş verərkən göstərilən ilk tibbi yardım gözə steril sarğı qoymaqdan və belə zədələnməsi olan adamın rahatlığını təmin etməkdən ibarətdir. Napalmdan və digər yandırıcı vasitələrdən zədələnmiş adamlara ilk tibbi yardım göstərərkən əvvəlcə bu maddələrin yanmasını dayandırmaq lazundır. Yanıq yerinə suda isladılmış sarğı qoyulur və ya yanıq baş vermiş hissəni suya batırırlar. Bəzən alovu hər hansı üsulla söndürməyə cəhd edərkən yandırıcı maddə bədənə sürtülür və alov daha da güclənir. Buna yol vermək olmaz. Yanmağı dayandırandan sonra yanıq yerinə steril sarğı və ya yanıq əleyhinə xüsusi sarğı qoyurlar. Aşağı və yuxarı ətraflarda geniş yamq baş verdikdə onlan şin və ya əlaltı vasitələrlə immobilizasiya edirlər. Turşu və qələvilərin törətdiyi kimyəvi yanıqlar çox vaxt dərin olur. Yalnız dəri toxumaları deyil, onun altında yerləşən toxumalar da ölür (nekrozlaşır). Kimyəvi yanıqlara göstərilən ilk tibbi yardım bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir: yamq yerini dərhal 15-20 dəqiqə ərzində axar soyuq su (kran) altında yumaq lazımdır. Bundan sonra yanıq yerinə çay sodası səpirlər (yanıq turşulardan baş verdikdə), ya da sirkənin zəif məhlulunu tökür (yanıq qeləvilərdən baş verdikdə) və steril bintlə örtürlər. Sulfat turşusundan baş vermiş yanıq yerini su ilə yumaq olmaz, çünki sulfat turşusu su ilə birləşdikdə güclü istilik törədir. Belə hallarda infeksiyadan təmizləmək məqsədilə yanıq yerinə qaynadılmış (sterilizə edilmiş və soyudulmuş) bitki yağı sürtürlər.
xəstəlik – günvurma və ya istilikvurma baş verə bilər. Bu xəstəliklərin əsas əlamətləri bədənin hərarətinin 40-41°C-dək yüksəlməsi, nəbzin dəqiqədə 150- 170 və tənəffüsün dəqiqədə 30 dəfəyədək tezləşməsi, sifətin kəskin qızarması, bəzən isə avazıması, çox güclü tərləmə, yeriyərkən adamın səndələməsi, başın gicəllənməsi, baş ağrılarıdır. 70 llk tibbi yardım göstərərkən adamı kölgəli yerdə uzadır, paltarının yaxasını və bədəni sıxan digər yerlərini açıb boşaldır, başa və sinəyə yaş dəsmal qoyur, su içirdirlər. Adam huşunu itirdikdə gicgahlarına naşatır spirti sürtür, nəfəsi kəsildikdə süni tənəffüs verir, ürəyin fəaliyyəti dayandıqda ürəyi xaricdən masaj edirlər. Donvurma. Güclü soyuqdan orqanizm toxumalarmm zədələnməsinə donvurma deyilir. Ayaqlar və əllər donvurmaya daha tez məruz qalır. Hətta 0°C-dən yuxarı olan temperaturda, xüsusən, tez-tez dəyişən mülayim havada, qarda, yağışda uzun müddət hərəkətsiz qalmaq, habelə fiziki və psixoloji yorğunluq, orqanizmin zəifləməsi, qanitirmə və əvvəllər baş vermiş donma halları da tez donvurmaya səbəb olur.
İnsanın sağlam həyat tərzi onun səhhətinin qorunmasını və möhkəmlənməsini təmin edən davranış düşüncə tərzinə deyilir. Sağlam həyat tərzinin mahiyyəti və məzmununu əsasən aşağıdakı amillər təşkil edir.
orta miqdarda yə tarazlaşdırılmış qidalanma;
fərdi bioloji ritmlərin dinamikası nəzərə ahnan gündəlik rejim;
kifayət dərəcədə hərəkət fəallhğı
orqanizmin möhkəmləndirilməsi;
şəxsi gigiyena savadlı ekoloji davranış
öz hisslərini, emosiyaları idarə etmək bacarığı və əsəblərin qorunması;
zərərli vərdişlərdən (siqaretdən, alkoqoldan, narkotik maddələrdən) imtina etmək;
meşədə, məktəbdə ehtiyatlı davranmaq və da zədələnmə, zəhərlənmə hallarınm qarşısmı almaq. İnsanın sağlamlığı onun məsuliyyət hissilə sıx bağlıdır. Təəssüf ki, özunün sağlamhğınm mühafizəsi üçün şəxsi məsuliyyətini heç də hamı dərk etmir. Ölkə əhalisinin əksəfiyyəti idmanla məşğul olmur, 30% -ə qədərinin çəkisi normadan artıqdır, xeyli insan isə siqaret çəkir. Bəzi ölkələrdə insanların öz sağlamlığma məsuliyyətli münasibəti hökumət tərəfindən, habelə şəxsin işlədiyi şirkət tərəfindən mükafatlandırılır. 71 Məsələn, siqareti tərk edən, bədəninin çəkisini norma hüdudları daxilində qalmasına nəzarət edən, gimnastika ilə məşğul işçilər üçün əlavə ödənişlər nəzərdə tutulur. Ağır atletika boy artımına mənfi təsir göstərə bilər. Velosiped sürmək belin bir qədər bükülməsinə və qamətin azacıq pozulmasına səbəb olur (sadəcə velosiped sürməyi velosiped idmanı ilə qarışıq salmayın). Hələlikl, insan bədəni hərəkət üçün yaranmışdır. Hərəkət cavan orqanizmin inkişafı, onun sağlamhğı üçün vacib şərtdir. Hərəkət orqanizmin emosional vəziyyəti ilə sıx bağlıdır. Hərəkət orqanizmdə gərginilyi azaldır ve hormonal sistemə müsbət təsir göstərir. Xüsusən gənc yaşlarında hərəkətsiz həyat tərzi sonralar öz mənfi nəticələrini göstərir. Belə azhərəkətli davranış tərzi orqanizmin bütün funksiyalarının dəyişməsinə, xəstəliyə, xüsusən də ürək-damar sisteminin xəstəliklərinə səbəb olur. Hərəkət fəallığı sağlam həyat tərzinin əlamətidir.
Orqanizmin həyat tonusunu, yəni fəaliyyət dərəcəsini yüksəltmək, soyuqdəymənin qarşısını almaq üçün hökmən orqanizmi möhkəmlətmək lazımdır. Möhkəm bədənli insan daha az xəstələnir. Buna görə də orqanizmin möhkəmləndirilməsinin sağlam həyat tərzinin əsas amil olmasını qətiyyətlə söyləmək mümkündür. Günəşin, suyun və havanın insan orqanizminə təsiri olduqca faydalıdır. Hələ qədim zamanlardan insanlar sağlamlıq üçün təbii iqlim amillərindən istifadə etməklə bədəni möhkəmlətməyin vacibliyini anlamışlar. Gündə qaralmaq, qışda buzlu suda çimmək, hamamda buxarlanmaq orqanizmi möhkəmləndirməyin ən çox yayılmış üsullarındandır. Orqanizmi möhkəmlədən və düzgün istifadə olunduqda heç vaxt zərər yetirməyən təbii amilləri nəzərdən keçirək. Bu baxımdan su çox qiymətli xassələrə malikdir. Isbat edilmişdir ki, su proseduralarından (müalicəvi əməliyyatlardan) səmərəli istifadə etməklə, möcüzələrə nail olmaq mümkündür. Su proseduraları zamanı insan orqanizmində nə baş verir? Soyuq suda isladılmış dəsmalla bədənin hətta qısa müddət sürtülməsi və ya soyuq suda yaxalanma yorğunluğu aradan qaldırır, gümrahlıq və yaxşı əhvali-ruhiyyə, ovqat yaradır. Soyuq suyun təsiri altında dəridəki qan damarları daralır və sıxılma nəticəsində oradakı qan, beyin də 72 daxil olmaqla daxili orqanlara yönəlir. Buna görə də əllərin və üzün soyuq su ilə dörd-beş dəfə yaxalanmış və bununla əlaqədar olaraq dəridəki damarlarm daralması dəri üçün sanki faydalı xüsusi bir gimnastika hərəkəti rolunu oynayır ki, nəticədə hüceyrələrin təminatı və fəaliyyəti yaxşılaşır, bu isə öz növbəsində orqanizmdə maddələr mübadiləsinin yaxşılaşmasma səbəb olur. Müntəzəm olaraq 2-3 ay ərzində yaxalanmdan sonra orqanizmi möhkəmlətməyin üçüncü mərhələsinə – duş qəbul etməyə başlamaq olar. Orqanizmə təsirinə görə duş daha girilu vasitədir, çünki duş vaxtı soyuq su dəriyə mexaniki təsir də göstərərək sanki onu masaj edir. Su proseduralarmı səhərlər keçirmək daha yaxşıdır. Hava vasitəsilə orqanizmi möhkəmlətməyə 20°C temperaturda başlamaq, sonra isə tədricən daha aşağı temperaturda davam etdirmək məsləhətdir. Ilk hava vannası 20-30 dəqiqədən artıq davam etməməlidir. Bundan sonra həmin əməliyyatın müddətini vaxtaşırı 10 dəqiqə artırmaq mümkündür.
Qidalanma orqanizmin maddələrə olan hər cür tələbatını ödəməli, onun bütün sistem və orqanlarında fəaliyyətini təmin etməlidir. Səmərəli qidalanma insanın cinsini, yaşın, fəaliyyətinin xüsusiyyətini nəzərə almaqla onun mükəmməl qida qəbul etməsinə deyilir. Belə qidalanma orqanizmdə enerji müvazinəti yaranması prinsipinə əsaslanmalıdır, yəni başlıca qida maddələri obın zülal, yağ və karbo-hidratlar arasında düzgün nisbətin yaranmasına; bitki və heyvan mənşəli zülal və yağ, sadə və mürəkkəb karbohidratlar arasında müəyyən münasibətlərə, mineral maddələrin və vitaminlərin tarazlaşmasına imkan verməlidir. İnsanın enerjiyə olan tələbatı onun cinsindən, yaşından, boyundan, bədəninin çəkisindən, mübadilə proseslərinin səviyyəsindən, həmçinin fiziki gərginlikdən, psixi fəaliyyətin xarakterindən, idmanla maşğuliyyətdən, iqlim şəraitindən və digər amillərdən asılı olur. Orqanizmin gündəlik enerji sərfiyyatı əsas mübadilə üçün, qidanın mənimsənilməsi (həzmi) üçün və fiziki fəaliyyət üçün sərf olunan enerjinin cəmindən ibarətdir. Enerjinin əsas qismi (S-60%) insamn həyat fəaliyyətininjtəmin olunmasma (beynin, daxfü. orqanlarm, ürək-damar və tənəffüs sistemlərinin fəaliyyətinə), 10-15%-i qidamn həzm edilməsinə, 30-40% -i iş də daxil olmaqla, inşanın fiziki fəallığınm təmin edilməsinə sərf olunur.
73 Zərərli vərdişlər, onların sağlamlığa təsiri və profilaktikası
Vərdiş yaranmış elə davranış tərzidir ki, bu, müəyyən hallarda insan üçün ehtiyac xarakteri alır. Zərərli vərdiş şəxsin öyrəşdiyi elə davramş tərzidir ki, bu, şəxsin özü üçün və ya cəmiyyət üçün təcavüz xarakteri daşıyır. Zərərli vərdişlərə adət, siqaret çəkmək, sərxoşluq, narkomanlıq, aroma karbohidrogen maddələrdən istifadə kimi hallar aid edilir. Bütün bunlar sağlam həyat tərzinin pozulmasının müxtəlif formalarından ibarətdir. Nikotindən asılılıq. Siqaret çəkmək nikotinomaniyaya (nikotin düşkünlüyü halına), baş beyindəki tənəffüs mərkəzinin tütün tüstüsünün tərkibində olan və bu mərkəzin fəaliyyətini stimullaşdıran nikotin maddəsindən asılı hala düşməsinə səbəb olur. Bu isə həmin nikotin maddəsinin bütün orqanizmdə stabilliyi, normal fəaliyyəti pozan amilə çevrilməsinə gətirib çıxarır. Bir çox cavan valideynlər uşaq arabasında yatan körpə ilə gəzməyə çıxarkən siqareti çəkmədən dayana bilmirlər. Axı bu zaman siqaretin tüstüsü körpənin də ciyərlərinə keçir! Bunu gələcək üçün yadda saxlayın və heç vaxt belə etməyin. Lakin bütün ölkələrdə vəziyyət həqiqətən də belədir. Bunu müxtəlif ölkələrdə aparılan müstəqil tədqiqatlar da təsdiq edir. Çoxillik «stajı» olan siqarət həvəskarları «istəsəm, o saat siqareti tərgidə bilərəm», kimi «bəyanatlarına» şübhə ilə yanaşmaq lazımdır. Onlar heç özləri də zənn etmədən yanılırlar və belə hesab edirlər ki, özlərinin iradə qüvvəsi ilə nikotin asılılığından yaxa qurtara bilərlər. Siqaret hərisi hər hansı bir müddət ərzində siqaretdən imtina edə bilir və bu müddət bəzən aylarla və hətta illərlə davam edir. Lakin elə bir an gəlib çatır ki, o, yenidən siqaret çəkməyə başlayır. Nikotindən asılılığın mexanizmi belədir: insan siqaret çəkərkən onun orqanizmində adi maddələr mübadiləsində iştirak edən nikotin turşusu və digər belə tərkiblər öz fəaliyyətlərini dayandırır və bu dəfə qəbul edərkən yarana bilir və insan narkomanlığa mübtəla olur. Belə xəstələrin müalicəsi uzun sürən və bir çox hallarda, təəssüf ki, perspektivsiz prosesdir. Gənclər bilməlidir ki, xəstəlikdən müstəqil surətdə, xüsusən də narkotik maddənin qəbulundan imtina eləmək üsulu ilə müalicə olunmaq əsla yolverilməzdir: ağrılar zamanı vaxtmda tibbi yardım göstərilməzsə, məhv olmaq mümkündür. Ağrılar çox güclənən anda həddən artıq dozada maddə
74 vurularkən də ölüm baş verə bilər. Buna görə də stasionar xəstəxanada müalicə olunmaq lazımdır. Orada ilk əvvəl reanimatoloq, məhz ondan sonra isə, psixiatr və narkoloq yardım göstərəcəklər. Lakin normal həyat tərzinə qayıtmaq üçün psixoloqun yardımı da lazım gələcəkdir. Alkoqolizm hallarına nisbətən narkomanlıq hallarında dozanın artıq olması nəticəsində ölüm daha tez-tez baş verir.
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|