Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT

Elmi etikaya riayət. Müasir elmdə elmi etika rəsmi çap olunmuş qaydalar toplusudur. Buraya həmç­inin elmi fəaliyyət zamanı alimlər tərəfindən ciddi riayət olunan əxlaqi prinsiplər də daxil edilir. Onların pozulması inzibati qaydada mühakiməyə yol aça bilər.
Elmi-tədqiqat prosesində tədqiqatçı uğur əldə etmək üçün elmi etika qaydalarına ciddi riayət etməlidir. Elmdə ideal hal üçün belə bir prinsip irəli sürülür ki, həqiqət qarşısında bütün tədqiqatçılar eynidirlər. Burada elmi sübutlardan söhbət getdikdə heç bir keçmiş xidmətlər nəzərə alınmır. Elm adamlarının digər bir tələbatı da ondan ibarətdir ki, işin nəticələrinin təqdimatı zamanı dürüstlük birinci yerdə durmalıdır. Tədqiqatçı çaşa da bilər, amma elmi nəticələrə istədiyi kimi düzəliş edə bilməz. Tədqiqatçı mövcud olan kəşfi təkrar edə bilər, amma plagiatla məşğul ola bilməz. Elmi işlərin və məqalələrin tərtibi zamanı bu və ya digər elmi ideyaların müəlliflərinin dəqiq göstərilməsinə və artıq elmə məlum olan informasiyaların işdə dəqiq seleksiyasına şərait yaradılmalıdır.
Elmdə etik normaların pozulması tədqiqatçının elmi cəmiyyətdə reputasiyasının itməsi, onun elmi fəaliyyət səmərəliliyinin aşağı düşməsi, hətta elmi müəssisədə malik olduğu işini itirməsi ilə nəticələnə bilər. Elmi etika prinsiplərinin pozulması təsadüfi, məsələn, elmi metodların düzgün tətbiq olunmaması, verilənlərin diqqətsiz sənəd­ləşdirilməsi şəklində ola bilər və ya bilərəkdən aparıla bilər. Sonuncu halda söhbət saxtakarlıq və ya plagiatdan gedir.
Verilənlərin saxtalaşdırılması onların təhrifi demək­dir. Məsələn, verilənlərin saxtalaşdırılması cizgi və diaq­ram­ların manipulyasiya olunması və ya arzu olunmayan verilənlərin bilərəkdən cərgədən pozulması yolu ilə aparıla bilər.
Müəlliflik hüququnun pozulması. Hüquqları qanun­la qorunan başqa bir müəllifin işindən onun icazəsi olmadan sui-istifadə müəlliflik hüququnun pozulması sa­yılır. Belə işlərə elmi kəşflər, ixtiralar, hipotezlər, yeni tədqiqat metodları, müəlliflik ideyaları, yaradıcılıq işləri (foto, musiqi, mətn və s.) aid edilir. Müəlliflik hüquqlarının əsas pozuntusu kimi elmi işlərin qeyri-qanuni köçürü­lməsini, bu və ya digər formada şəxsi məqsədlər üçün is­tifa­də edilməsini göstərmək olar. Müəlliflik hüququnun po­zulmasında aşağıdakı hallar baş verə bilər:
Plagiat – müəlliflik mətnlərinin və digər yaradıcılıq məhsullarının qanunsuz istifadəsi;
Tədqiqat metodları və ideyaların mənimsənilməsi;
Elmi müəllifliyin uzurpasiyası (lat. usurpatio – yiyələnmək);
Hər hansı bir mətnin və ya sənədin saxtalaşdırılması;
Buraxılmamış nəşrin və ya hələ çap olunmamış işlərin kənar şəxsə təqdimatı.
Elmi etikanın pozulmasında iştirak edən müəllif və ya müəllif kollektivi baş verənlərə birlikdə məsuliyyət daşıyır. Hansı müəllifin müəlliflik hüquqlarının pozulmasından asılı olmayaraq, məsuliyyət elmi işin bütün müəllifləri üzərinə düşür.
Hər hansı bir alimin rəhbərliyi altında görülmüş elmi işdə plagiata yol verilərsə, işlə bağlı pozuntunun yaratdığı kölgə rəhbərin də üzərinə düşür. O, bir mütəxəssis kimi işin yoxlanılması zamanı digər mənbələrdən götürülmüş biliklərin üzə çıxarılmasına məsuliyyət daşıyır.
Etik problemlər işin nəticələrinin təqdimatı zamanı da baş verə bilər. Tədqiqatçı təqdim olunan elmi nəticələrin düzgünlüyünə tam cavabdehdir. İşdə nəticələri sual altına alan verilənlər müzakirə olunmamalıdır. Bu, həm şəxsi, həm də onun istifadə etdiyi tədqiqatçıların əldə etdikləri nəticələri əhatə edir. Səhvlərə yol verməmək üçün digər mənbələrdən olan biliklər ehtiyatla, analitik olaraq başqa işlərlə müqayisədə qiymətləndirilir. Digər mənbələrdən olan biliklərin tam və dəqiq istifadə olunması üçün araş­dırılan mövzuya aid mənbələrin kifayət qədər öyrə­nil­məsinə ehtiyac vardır. Bu mənbələrin təhlilində əlverişli olmayan, şəxsi tədqiqat nəticələrini inkar edən işlərdən yan keçmək və ya gizlətmək düzgün deyil.