Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Noxud sortnümunələrinin əsas təsərrüfat göstəriciləri 
Cədvəl 1 
 s/s 
S
or
tn
ü
m
u
n
ələr
in
 ad
ları
 
Ve
ge
tas
iya 
d
övr
ü
, gü
n 
B
it
k
in
in
 h
ü
n
d
ü
rlü
yü
, s
m
 
100 
d
ən
in
 k
ü
tləs
i, 
q
r 
M
əh
su
ld
ar
lı
q
, s
\ha
 
As
k
oxit
oz
la 
sirayə
tlənm
ə,
 b
al
 
Z
ü
lal
, N 
x 
6.
25%
 
B
it
k
in
in
 t
ip
i 
M
əh
su
ld
ar
lı
q

st
. f
ər
q 
 %
 +
 
Fərq, 
məhsuldarlı
q s\ha 
S
u
lt
an
 s
t.
 
 
Nə
rm
in
 t
. 
 
1 
Nərmin (st) 
180 
50.1 
31.5 
12.6 
1 
21.4 
E 
_
_ 
_ 
2 
Sultan (st) 
178 
57.3 
37.0 
14.4 
1 
21,5 
E 
_ 
_ 
- 
3 
F.07-74 
182 
58.6 
39.8 
25.0 
1 
21,0 
E 
98.4
10.6 
12.
4 
73.6 
4 
F.05-43 
180 
50.2 
38.1 
25.0 
1 
20.6 
E 
28.4 
10.6 
12.
4 
73.6 
5 
F.09-303 
181 
50.7 
36.3 
18.8 
1 
25.9 
E 
45.2 
3.9 
5.7 
27.0 
6 
F.09-297 
181 
59.4 
37.5 
17.8 
1 
22.1 
E 
41.3 
3.4 
5.2 
23.6 
7 
F.09-59 
177 
54.0 
35.6 
16.4 
1 
22.8 
E 
30.2 
2.0 
3.8 
13.9 
8 
F.97-706 
171 
55.7 
39.2 
16.2 
1 
20,3 
E 
28.8 
1.8 
3.6 
12.5 
9 
F.05-43 
180 
63.4 
35.2 
15.6 
1 
21,0 
E 
23.8 
1.2 
3.0 
8,3 
10 
Nəzrin 
179 
50.9 
35.9 
15.2 
1 
22,5 
E 
19,0 
0.8 
2.6 
4,2 
11 
F.09-306 
178 
52.8 
27.6 
15.0 
1 
21.5 
E 
2,4 
0,6 
2,4 
0,6 
12 
F.07-234 
177 
57.5 
40.8 
14.8 
1 
20.1 
E 
17.5 
0.4 
2.2 
2.8 
Qeyd: X- st. NƏRMİN (surətdə) st. SULTAN (məxrəcdə) 
 
Yeni noxud sortlarının aqrobioloji xüsusiyyətləri aşağıdakı kimidir. 
“Nəzrin” noxud sortu ICARDA beynəlxalq elm mərkəzindən indroduksiya edilmiş 
Flip 00-19 genotipindən fərdi seçmə metodu ilə yaradılmışdır. Dənlik istiqamətli 
intensiv tipli sortdur. “Nəzrin” noxud sortunun vegetasiya müddəti aran bölgələrdə 

---

37 
qış qabağı səpinlərdə (11 dek. XI-1dek.XII) 178-183 gün, dağ ətəyi bölgələrdə isə 
220-225 gün təşkil edir. Bitkiləri yaşıl rənglidir. 
Cücərmə fazasında sürətlə boy atır. Boy atma dövründə gübrələmə (NH
4
NO
3
hek.100 kq f.ç.) məhsuldarığın yüksəlməsinə səbəb olur. Çiçəkləri ağdır. Paxlaları 
samanı sarı rənglidir. Yetişmə dövründə yarpaqları tökülür. Dəni açıq samanı rəngdə 
olub kabuli tiplidir. 1000 dənin kütləsi 340-380qrama qədər ola bilir. Dəndə zülalın 
miqdarı 23.4%-dir. Hektardan zülal toplumu 375-430 kq-dır. Sortun bitkiləri hündür 
boyludur (70-75 sm). Sort mexaniki becərməyə uyğundur. İlkin paxlaları yer 
səthindən 25-30sm hündürlükdə yerləşir. Yaz səpinlərində (1-11 dek. Mart) 
vegetasiya dövrü 90-97 gün təşkil edir. Yatmaya və xəstəliklərə qarşı davamlıdır.
 
Bəzi noxud sortnümunələrinin fizioloji parametrləri 
Cədvəl 2 
s\s 
S
or
tn
ü
m
u
n
ələr
 
Ve
ge
te
as
iya 
d
övr
ü
 , 
gü
n
 
Ağız
cıq
ların
 s
u
 
k
eç
iric
il
iyi
, 
(m
ol.
H
2
O
.S
) 
Yar
p
ağın
 xü
su
si 
k
ü
tləs
i, 
q
r/
d
m
2
 
F
ot
os
in
te
zin
 
in
te
n
sivl
iyi
, 
(m
k
 M
ol 
CO
2
. 
m
S
) 
CO
2
 –
 n
in
 
h
ü
ce
yr
əar
as
ı q
at
ıl
ığı
 
(m
k
 M
ol
 CO
2
. 
m
ol)
 
T
ran
sp
iras
iya.

(m
 m
ol.
H
2
Om
.S
) 
M
əh
su
ld
ar
lı
q
, s
/h
a 
Z
ü
lal
, %
 
1 
Nərmin 
180 
0,918 
1,22 
18,9 
311 
8,37 
9,4 
21,4 
2 Sultan 
177 
0,984 
1,21 
16,7 
318 
9,06 
10,6 
21,5 
3 
Nəzrin 
179 
0,759 
0,94 
19,4 
301 
7,5 
13,2 
22,5 
4 
F.03-36 
180 
0,689 
1,03 
20,4 
277 
7,54 
15,3 
22,0 
5 
Sanford 
178 
0.808 
0,89 
17,5 
316 
6,73 
13,3 
22,9 
Hektardan potensial məhsuldarlığı 22-24 sentnerə çatır. Yeni sortun istifadə 
olunmasından hektardan 800-1200 manat və daha çox iqtisadi səmərə əldə etmək 
mümkündür. 
“Cəmilə” noxud sortu da ICARDA elm mərkəzindən indroduksiya edilmiş Flip 
97-706 genotipindən fərdi seçmə metodu ilə yaradılmışdır. Sortun bitkiləri tünd yaşıl 
rənglidir. Dağ ətəyi bölgələrdə dəmyə şəraitində becərmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Suvarma şəraitdə də becərmək üçün çox münasibdir. Qışa və quraqlığa davamlılığı 
ilə seçilir. Qış qabağı əkinlərdə vegetasiya dövrü 180-185 gün təşkil edir. Bitkilər 
hündürboyludur (70-75 sm). Paxlaları samanı sarı rənglidir, sıx tükcüklüdür. Dəni 
kabuli tiplidir və 1000 dənin kütləsi 400-430 qram təşkil edir. Dəndə zülalın miqdarı 
23.0-23.5%-dir. Xəstəliklərə davamlıdır. Hektardan məhsuldarlığı 23-25 sentnerə 
çatır. Sort mexaniki becərməyə tam yararlıdır. İntensiv tiplidir. 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
Əmirov L.Ə., Əkpərov Z.İ., Mirzəyev R.S., Dənli-paxlalı bitkilərin 
seleksiyası.// AZ.ETƏİ-nin elmi əsərlər məcmuəsi XXI c Bakı, 2005 s. 55-59 

---

38 
2.
Əmirov L.Ə., Mirzəyev R.S. Dənli-paxlalı bitki nümunələrinin respublikanın 
müxtəlif dəmyə bölgələrində öyrənilməsi.// Azərb. MEA xəbərləri (Biologiya 
elmləri seriyası), N 2, s 197-201 
3.
Əkpərov Z.İ., Babayeva S.M., Müxtəlif mənşəli mərcimək nümunələrinin tarla 
şəraitində quraqlığa davamlılığının qiymətləndirilməsi.//Azərbaycan Aqrar 
Elmi, Bakı, 2007, s. 47-49 
4.
Babayeva S.M. Mərcimək nümunələrində quraqlığa tolerantlıqla bəzi 
mahsuldarlıq elementləri arasındakı əlaqə. //AMEA Botanika İnstitunun Elmi 
Əsərləri, Bakı, 2008, s. 272-275 
5.
Кушниренко М.Д. Физиология водообмена и засухоустойчивости 
растений. Кишинев. «Шитница», 1991, 307 с. 
6.
Saxena M. C. Aqronomy of chickpea Ş, In M.C. Saxena and K.B. Singh, 
eds,The chickpea C.A.B/ International, Wallingford, UK p. 207-232
ИССЛЕДОВАНИЕ ГЕНОФОНДА НУТА И РЕЗУЛЬТАТЫ СЕЛЕКЦИЯ 
 
Л.А.Амиров
1-2
, Р.С.Мирзоев
1,
, Г.М.Гасанова
1
, Х.И.Мамедов
1
, 
А.А.Джахангиров
1
, К.Б.Шихалиева
2
, С.М.Бабаев
2
, С.Г.Гасанова
2
 
1-НИИ Земледелия; 2-НАНА, Институт Генетических Ресурсов; 
3. Гобустанский ЗОС НИИ Земледелия 
В статье приводятся морфобиологические данные интродуцированных
образцов нута из генобанка ИКАРДА. Выделены генотипы отличающиеся 
хозяйственно-ценными признаками. Определены физиологические параметры: 
интенсивность 
фотосинтеза, 
водопроводимость 
устиц, 
транспирация, 
абсолютная масса листа и междуклеточная концентрация СО
2
. Методом
индивидуального отбора выведены новые высокоурожайные сорта нута 
«Назрин» и «Джамиля» отличающиеся зимостойкостью, пластичностью а так 
же устойчивостью к засухе. Эти сорта переданы в Государственную комиссию 
по сортоиспытанию. 
Evaluation of Chick pea genofund and results of breeding 
L.А.Аmirov
1-2
, R.S.Мirzoyev
1,
, G.М.Hasanova
1
, H.I.Мammadov
1
, А.А.Jangirov
1
, 
К.B.Shikhaliyeva
2
, S.М.Babayev
2
, S.G.Hasanova
2
 
1-Research Institute of Crop Husbandry; 2-ANAS, Genetic Resources Institute; 
3-Gobustan RES Research Institute of Crop Husbandry.
The article deal with information on morphobiological features of introduced 
from ICARDA Chick pea accessions. Genotypes with economically valuable
features were selected. Physiological datas: photosinthesis intensity, water 
conductivity of stomata, transpiration, absolute mass of leaves and intercellular СО
2 
concentration. By single plant selection methods realized new high yieldingchick pea 
varieties “Nazrin” and “ Jamila” differ with winter resistance, palstisity and drought 
resistance have which have submitted to the State Komission on Variety testing. 

---

39 
UOT 547.9;577.101 
 
YUMŞAQ BUĞDALARDA BƏZİ MORFOLOJİ ƏLAMƏTLƏRİ İDARƏ 
EDƏN GENLƏRİN XROMOSOM LOKALİZASİYASI VƏ SORTLARIN 
GENETİK PASPORTLAŞDIRILMASI 
 
E.B.ƏLİYEV, b.ü.f.d. 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Bakı -1098, Pirşağı q., Sovxoz №2` 
E-mail 
[e-mail]
 
 
Açar sözlər:
yumşaq buğda, gen, genotip, sort, əlamət, xromosom, lokalizasiya
 
Ключевые слова: 
мягкая пшеница, ген, генотип, сорт, признак, 
хромосома, локализация 
Key words: 
common wheat, gene, genotype, variety, trait, chromosome, 
localization 
 
Son illər müxtəlif səviyyələrdə təşkil olunmuş canlı orqanizmlərin genetik 
pasportlarının tərtib edilməsi mühüm nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edir və xüsusi 
olaraq vurğulanır ki, hazırda bu istiqamətdə tədqiqat işləri artıq laboratoriya 
hüdudlarından kənara çıxaraq, bir çox dövlətlərin Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə 
Nazirlikləri səviyyəsində, ölkə ərazisinin bioloji müxtəlifliyinin qorunub saxlanması
və əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması məqsədi ilə həyata keçirilir, İSTA 
və İPQRİ kimi nüfuzlu Beynəlxalq Təşkilatlar tərəfindən dəstəklənir. 
Bu gün mütəxəssislərin fikrincə orqanizmlərin genetik pasportlaşdırılması 
anlayışı, onların fərdi və ya qrup şəklində əlamət, xüsusiyyət və xarakteristikalarının 
morfoloji və ya molekulyar markerlərin köməyi ilə genetik cəhətdən təyin olunmasını
bildirir. Seleksiya materiallarının morfoloji xüsusiyyətlərə görə təsvir olunması 
klassik genetik analizlərin və seleksiya skrininqinin (yəni seleksiya baxımından 
materialların aşkarlanması) bir elementi kimi qiymətləndirilir və bu istiqamətdə 
aparılan işlər genetik pasportlaşdırma prosesinin birinci mərhələsi kimi hesab olunur. 
Bu mərhələdə əsas morfoloji əlamətləri və xüsusiyyətləri idarə edən genlər, 
marker genlər qismində genetik analizlərə cəlb edilərək istifadə olunur. Bunlara 
qılçıqsızlıq-qılçıqlılıq, sünbülün, qılçığın, dənin, erkəkciklərin, gövdənin, cücərtilərin, 
yarpaq ayəsinin rəngi, sünbülün tük örtüyü, hibrid nekrozu və hibrid cırtdanlığını 
yaradan letal genlər və s. vizual görünən əlamətləri idarə edən genləri göstərmək olar 
(cədvəl 1). 
Artıq ikinci mərhələdə aparılan tədqiqat işləri bilavasitə biokimyəvi və 
molekulyar genetik markerlər əsasında işlənib hazırlanan və istifadə olunan 
metodların köməyi ilə həyata keçirilir. Hazırda bu qəbildən olan və ən çox istifadə 
edilən markerlərə: RAPD — Random Amplified Polymorphic DNA; AFLP — 
Amplified Fragment Length Polymorphism; SSR — Simple Sequence Repeats, 
микросателлиты; ISSR — Inter Simple Sequence Repeats; SNP —Birnukleidli 
polimorfizm; IRAP — Inter Retrotransposone Amplified Polymorphism; REMAP — 
Retrotransposone Microsatellite Amplified Polymorphism. RFLP (ПДРФ- markerlər) 

---

40 
— restrik fraqmentlərin uzunluğunun polimorfizmi;VNTR — Variable Number 
Tandem Repeat, minisatelitlər – aiddir. 
Azərbaycana gəlincə qeyd etmək lazımdır ki, hazırda 1000 – lərlə sort, forma və 
perspektiv xətləri özündə cəmləşdirən buğda genofondu genetik baxımdan kifayət 
qədər tədqiq edilməmiş, onlardan çoxunun hətta ən sadə irsiyyətə malik olan 
keyfiyyət əlamətlərinə görə genetik pasportları tərtib edilməmişdir. Təəssüflər olsun 
ki, tədqiqatlarımıza qədər bu sıraya Azərbaycanın yerli seleksiya yumşaq və bərk 
buğda sortları da aid idi.