Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

S.s. 
Nümunənin adı 
Mənşəyi 
Şüşəvarilik, %-lə 
KDƏ, c.g. 
Sedimentasiya, ml 
2014 
2015 
orta 
2014 
2015 
orta 
2014 
2015 
orta 
1. 
Aran (Standart) 
Azərbaycan 
83,0 
54,0 
68,5±20,5 
95,3 
97,6 
96,4±1,6 
31,5 
36,0 
33,7±3,2 
2. 
TT.09214/3 
Azərbaycan 
96,0 
100 
98,0±2,8 
101 
105 
103±2,8 
31,5 
37,5 
34,5±4,2 
3. 
11
th
FAWWON.KN
149-193
SİMMİT 
57,0 
36,0 
46,5±14,5 
93,3 
105 
99,1±5,8 
45,0 
45,0 
45,0±0,0 
4. 
Murov 
Azərbaycan 
43,0 
32,0 
37,5±7,8 
100 
97,0 
98,5±2,1 
30,0 
33,0 
31,5±2,1 
5. 
Lütessens 2656 
Rusiya 
76,0 
75,0 
75,5±0,7 
90,2 
103 
96,6±9,0 
36,0 
37,5 
36,7±1,1 
6. 
Pərzivan 2 
Azərbaycan 
84,0 
61,0 
72,5±16,3 
90,5 
96,0 
93,2±3,9 
45,0 
42,0 
43,5±2,1 
7. 
SG.RU.24 
SİMMİT 
92,0 
83,0 
87,5±6,4 
91,6 
95,0 
93,3±2,4 
42,0 
39,6 
40,8±1,7 
8. 
Azəri 
Azərbaycan 
74,0 
78,0 
76,0±2,8 
108 
109 
108±0,7 
43,8 
45,0 
44,4±0,8 
9. 
Sanzor 4
Özbəkstan 
67,0 
52,0 
59,5±10,6 
102 
96,2 
99,1±4,1 
52,5 
43,5 
48,0±6,3 
10. 
Pamyat 
Krasnodar 
78,0 
66,0 
72,0±8,5 
93,6 
87,9 
90,7±4,0 
43,5 
36,0 
39,7±5,3 
11. 
Mirbəşir 128 
Azərbaycan 
85,0 
80,0 
82,5±3,5 
92,4 
93,8 
93,1±1,0 
42,0 
42,0 
42,0±0,0 
12. 
Tanya 
Rusiya 
84,0 
64,0 
74,0±14,1 
102 
94,2 
98,1±5,5 
36,0 
45,0 
40,5±6,4 
13. 
Qırmızı gül 
Azərbaycan 
92,0 
55,0 
73,5±26,2 
94,5 
97,5 
96,0±2,1 
40,5 
39,0 
39,7±1,1 
14. 
Nota 
Krasnodar 
100 
43,0 
71,5±40,3 
100 
72,3 
86,1±19,6 
46,5 
42,0 
44,2±3,2 
15. 
Yeganə 
Azərbaycan 
82,0 
79,0 
80,5±2,1 
94,7 
101 
97.8±4,4 
46,5 
37,5 
42,0±6,4 
Cədvəl 2 
Keyfiyyət və məhsuldarlıq göstəricilərinə görə fərqlənən yumşaq buğda nümunələri (2014-2015-ci illər) 
S.s. 
Nümunənin adı 
Mənşəyi 
Kleykovina, %-lə 
Zülal, %-lə 
1000 dənin kütləsi, qr. 
Məhsuldarlıq, 1m
2 
sahədə qr. 
2014 
2015 
orta 
2014 
2015 
Orta 
2014 
2015 
orta 
2014 
2015 
orta 
1. 
Aran (Standart) 
Azərb. 
33,6 
34,8 
34,2±0,8 
12,8 
13,0 
12,8±0,1 
41,6 
38,8 
40,2±2,0 
780 
660 
720±84,8 
2. 
TT.09214/3 
Azərb. 
36,0 
38,4 
37,2±1,7 
14,7 
15,3 
15,0±1,0 
46,3 
49,2 
47,7±2,0 
910 
680 
795±163 
3. 
11
th
FAWWON.KN
149-193
SİMMİT 
32,8 
39,2 
36,0±4,5 
14,8 
14,3 
14,5±0,3 
45,3 
43,6 
44,4±1,2 
680 
740 
710±42,4 
4. 
Murov 
Azərb. 
29,2 
28,0 
28,6±0,8 
13,0 
13,3 
13,1±0,2 
43,2 
44,8 
44,0±1,1 
926 
1230 
1078±214 
5. 
Lütessens 2656 
Rusiya 
34,0 
34,4 
34,2±0,3 
13,8 
13,5 
13,6±0,2 
44,3 
43,6 
43,9±0,5 
1040 
1020 
1030±14 
6. 
Pərzivan 2 
Azərb. 
34,4 
33,2 
33,8±0,4 
13,4 
12,1 
12,7±0,9 
42,7 
43,2 
42,9±0,3 
802 
695 
748,5±76 
7. 
SG.RU.24 
SİMMİT 
34,0 
34,4 
34,2±0,3 
14,2 
13,5 
13,8±0,5 
40,2 
44,0 
42,1±2,7 
870 
670 
770±141 
8. 
Azəri 
Azərb. 
35,2 
36,0 
35,6±0,6 
14,8 
15,1 
14,9±0,2 
41,8 
42,0 
41,9±0,1 
736 
675 
705,5±43 
9. 
Sanzor 4
Özbəkstan 
34,8 
32,8 
33,8±1,4 
13,4 
14,3 
13,8±0,6 
40,9 
42,0 
41,4±0,8 
933 
1040 
986,5±76 
10. 
Pamyat 
Krasnodar 
32,0 
34,0 
33,0±1,4 
13,4 
14,3 
13,8±0,6 
39,0 
41,6 
40,3±1,8 
986 
1220 
1103±165 
11. 
Mirbəşir 128 
Azərb. 
33,2 
38,7 
35,9±4,0 
14,8 
13,3 
14,0±1,1 
40,2 
40,4 
40,3±0,1 
765 
780 
772,5±11 
12. 
Tanya 
Rusiya 
29,2 
32,0 
30,6±2,0 
12,3 
12,8 
12,5±0,3 
39,4 
38,8 
39,1±0,4 
830 
680 
755±106 
13. 
Qırmızı gül 
Azərb. 
32,0 
32,0 
32,0±0,0 
11,4 
11,6 
11,5±0,1 
38,6 
38,0 
38,3±0,4 
1000 
1010 
1005±7,1 
14. 
Nota 
Krasnodar 
32,0 
34,8 
33,4±2,0 
13,0 
12,3 
12,6±0,5 
35,2 
35,6 
35,4±0,3 
805 
700 
752,5±74 
15. 
Yeganə 
Azərb. 
34,0 
36,0 
35,0±1,4 
14,2 
13,5 
13,8±0,5 
36,2 
34,0 
35,1±1,5 
898 
950 
924±36,8 

---

Bəzi keyfiyyət göstəricilərində olduğu kimi eyni aqrotexniki tədbirlər fonunda 
məhsuldarlıq göstəricilərin illərdən asılı olaraq dəyişməsi bu göstəricinin 
formalaşmasında iqlim şəraitinin və sortnümunələrinin bioloji xüsusiyyətlərinin 
mühüm rol oynadığını deməyə imkan verir.
Yerli sortnümunələrdən:- Aran, TT.09214/3, Murov, Pərzivan 2, Mirbəşir 128, 
Azəri, Qırmızı gül 1, Yeganə; xarici coğrafi mənşəli nümunələrdən:- 
FAWWON.KN
149-193 
(SİMMİT), SG.RU.24 (SİMMİT), Lütessens 2656 (Rusiya), 
Sanzor 4 (Özbəkstan), Pamyat (Krasnodar), Tanya (Rusiya), Olviya (Odessa), Nota 
(Krasnodar) nisbətən yüksək texnoloji-keyfiyyət və məhsuldarlıq göstəricilərinə görə 
fərqlənmişlər.
Tədqiqat nəticəsində yüksək keyfiyyət və məhsuldarlıq, müsbət biomorfoloji 
əlamətlərin daşıyıcıları olan 15 yumşaq buğda nümunəsi seçilərək qiymətli genetik 
material kimi əlamət kolleksiyası yaradılmış və bu sortnümunələr hibridləşmə 
prosesində geniş istifadə edilmişdir. Hazırda seçilmiş yumşaq buğda 
sortnümunələrinin 
müxtəlif 
əlamətlərə 
görə 
donorluq 
qabliyyətinin 
müəyyənləşdirilməsi istiqamətində tədqiqat işləri davam etdirilir.
ƏDƏBİYYAT 
1.
Pugsley A.T. The preservation of world genetic stocks // Proc. оf the 1st Intern. 
Wheat Genet. Symp. Winnipeg, Canada. 1958. P. 140–142 
2.
Вавилов Н.И. Научные основы селекции пшеницы, М-Л., Сельхоз изд.,
1985, с. 3-28 
3.
Мережко А.Ф., Митрофанова О.П., Зуев Е.В. О создании генетической 
коллекции пшеницы // Селекция и семеноводство. 1996. № 3/4. C. 2–9 
4.
Смирнов В.Г. Значение генетических коллекций для фундаментальных 
исследований // Идентифицированный генофонд растений и селекция. 
СПб.: ВИР, 2005. С. 783–806 
5.
Смирнов В.Г., Соснихина С.П. Генетические коллекции растений и их 
использование // ИНТ ВИНИТИ СССР. Сер. Общие проблемы биологии. 
М., 1983. Модели и объекты биологических исследований (Генетические 
коллекции растений). Т. 2. С. 3–27 
6.
Гончаров Н.П. Генетические коллекции пшеницы: длина вегетационного 
периода // Генетические коллекции растений. Новосибирск: ИЦиГ СО 
РАН, 1993. Вып. 1. С. 54–81. 
7.
Абдуллаев А., Шихоев М. Селекционная оценка перспективных линий и
сортов 
озимой 
мягкой 
пшеницы. 
//Актуальные 
вопросы 
сельскохозяйственной науки. Научные труды, Тбилиси, 2000, с. 175-177 
8.
Зейналов А.К. Изменение агрохимически важных свойств почвы под 
влиянием длительного применения удобрений.//Oтчет почвенно-
агрохими. Лаб. Аз. НИИЗ. Баку,1965, с. 76 

---

33 
9.
Методы оценки технологических качеств зерна, «Научный совет по 
качеству зерна », Москва, 1971 с. 136 
10.
Справочник по качеству зерна, (под ред.), к.с-х наук Г.П.Жемелы, Киев
Урожай”, 1977, с. 53 
11.
Həsənova Q.M., Mahmudov R.U., Poladova G.H., Yüksək keyfiyyətli buğda
sortlarının yaradılmasının elmi əsasları,//“Azərbaycan aqrar elmi” J., 2007, 
№1-3, s. 42-44 
12.
Snape J. Innes J. The impact of genomics and genetics on wheat quality 
Improvement. Great Britain, 2004, №5, p. 8-13 
ЗНАЧЕНИЕ ПРИЗНАКОВОЙ КОЛЛЕКЦИИ В СЕЛЕКЦИИ МЯГКОЙ 
ПШЕНИЦЫ 
А.М.Абдуллаев
1-2
, С.М.Мамедова
1-2
, С.К.Гаджиева
1 
1-Научно-Исследовательский Институт Земледелия; 
2-НАНА Институт Генетических Ресурсов
 
В 
статье 
приведены 
результаты 
изучения 
616 
местных 
интродуцированных 
сортообразцов 
мягкой 
пшеницы 
различного 
происхождения. В частности выделены 160 образцов с высокими хозяйственно-
ценными признаками, которые подвергались изучению по качеству зерна и 
показателям урожая. 
В результате исследования создана признаковая коллекция из 15-ти 
образцов мягкой пшеницы с положительными биоморфологическими 
показателями, высоким качеством зерна и урожайностью для использования в 
селекционной программе как ценный генетический материал. 
THE IMPORTANCE OF TRAIT COLLECTION IN BREAD WHEAT 
BREEDING
 
A.M.Abdullaev
1-2
, S.M.Mammadova
1-2
, S.K.Hajiyeva
1 
1-Research Institute of Crop Husbandry; 2-ANAS Genetic Resources Institute 
 
The article presents the results of the study of 616 local and introduced 
varietysamples of bread wheat of different origins. In particular 160 samples with 
high-economically valuable traits selected which were evaluated on grain quality and 
yield indicators. 
As a result, of carried out investigation have been created trait collection with 15
bread wheat varietysamples with good biomorphological signs, high grain quality 
and yield indexes for including to the breeding program as a valuable genetic 
material. 

---

34 
UOT 633.31.37;635.65 
 
NOXUD GENOFONDUNUN TƏDQİQİ VƏ SELEKSİYASININ 
NƏTİCLƏLƏRİ 
 
L.Ə.ƏMİROV
1-2
, R.S.MİRZƏYEV
1
, Q.M.HƏSƏNOVA
1
, H.İ.MƏMMƏDOV
1
, 
A.A.CAHANGİROV
1
, K.B.ŞIXƏLİYEVA
2
, S.M.BABAYEVA
2
, 
S.Q.HƏSƏNOVA
2
 
 
1-Əkinçilik ET İnstitutu, Bakı -1098, Pirşağı q., Sovxoz №2; 
2-AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Bakı, 1106, Azadlıq prospekti 155 
Müxtəlif amillərdən iqlim dəyişkənliyi nəticəsində temperaturun yüksəlməsi yer 
kürəsinin bir sıra ölkələrində ərzaq çatışmamazlığına səbəb olur. Xüsusilə, inkişaf 
etməkdə olan üçüncü dünya dövlətləri əhalinin ərzaq təminatında çətin problemlərlə 
üzləşirlər. Nəticədə əhalinin həm ölkə daxili,həm də ölkə xaricinəmiqrasiya prosesi 
baş verir. 
 
Açar sözlər:
noxud, genofond, seçmə, müxtəliflik, forma, fotosintez, 
transpirasiya 
Ключевые слова:
нут, генофонд, отбор, разнообразия, форма, фотосинтез, 
транспирация 
Key words:
chickpea, genofund, selection, diversity, form, fotosintez, 
transpiration 
Ümumdünya səhiyyə təşkilatının verdiyi məlumata görə planetimizdə hər il bir 
milyarda yaxın insan normal qidalana bilmir, xroniki aclıq keçirir, on üç milyon insan 
isə pis qidalanmadan və aclıqdan tələf olur. Ona görə də hər bir dövlət əhalisinin 
ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əməli tədbirlər həyata keçirir. 
Ərzaq paxlalı bitkilər zülal probleminin həllində mühüm rol oynayırlar. 
Respublikamızda ərzaq üçün istifadə olunan və qədim zamanlardan becərilən paxlalı 
bitkilərdən noxudu göstərmək olar. Bu bitkinin dəni karbohidratlarla, zülallarla, əvəz 
olunmayan amin və yağ turşuları, vitaminlərlə (xüsusən B qrupu) və minerallarla 
zəngindir. Bunlarla yanaşı göstərilən maddələr insan orqanizmi tərəfindən yüksək 
səviyyədə (86%) mənimsənilir və onun inkişafına müsbət təsir göstərir. Qida 
rasionunda zülal çatışmamazlığı insan orqanizminə mənfi təsir göstərir və xroniki 
zülal aclığı prossesi yaranır ki, nəticədə bir sıra fəsadlar baş verir. Heyvan mənşəli 
zülalların çatışmamazlığını paxlalı bitkilər əvəz edə bilirlər. Ona görə də əhalinin 
qida rasionunda bu bitkilərdən geniş istifadə edilməlidir. 
Noxud bitkisi əhalinin ərzaq çeşidi müxtəlifliyini artırmaqla yanaşı əkinçilikdə 
də bitkilərin diversifikasiyasında mühüm rol oynayır. Belə ki, paxlalı bitkilər kök 
yumurucuqları əmələ gətirən bakteriyalar vasitəsi ilə havadan sərbəst azotu 
mənimsəyərək onu bitkilərin istifadə edə biləcəyi mineral formaya çevirirlər. 

---

35 
Bundan başqa bu bitkilər vegetasiya dövründə kökləri vasitəsi ilə torpağa bir 
sıra maddələr, o çümlədən vitaminlər, üzvi turşular və s. ifraz edir ki, nəticədə 
torpağın mikro florası dəyişir və fitosanitar vəziyyəti yaxşılaşır. Bununla əlaqədar 
olaraq paxlalı bitkilərdən sonra əkilən bitkilərin məhsuldarlığı artır və məhsulun 
keyfiyyəti də yüksəlir. Onlar yaxşı sələf bitkiləri hesab edilirlər.
Dəmyə bölgələrdə noxudun digər bitkilərə nisbətən üstünlüklərini nəzərə alaraq 
BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Komitəsi (FAO) bu bitkinin gələcəkdə əkinçilik 
üçün perspektivli bitki kimi quraq regionlarda becərilməsini tövsiyyə etmişdir. 
Respublikamızın quraq dəmyə bölgələri üxçün məhsuldar,keyfiyyətli dən 
məhsulu verən paxlalı bitkilərin yeni soptlarının yaradılması və kəndli-fermer 
təsərrüfatlarında tətbiq edilməısi aktual məsələlərdəndir. Bu aspektdə noxud 
bitkisinin özünə məxsus yeri vardır.
Azərbaycanda becərilən noxud populyativ xarakterlidir yəni bir növ xalq 
seleksiyası istiqamətli formalardır. Hər bir istehsalçı özünün istəyinə görə nümunəni 
artırır və onun toxum materiallarını əkir. Belə formalar mexaniki becərməyə yaramır, 
çox əl əməyi tələb edir, xəstəliklərə davamsız olmaqla yanaşı yüksək məhsuldaqrlığa 
malik olmurlar. Məhsulun keyfiyyət və kulinar xüsusiyyətləri də nəzərə 
alınmır.İstehsalçı ancaq dənin iriliyinə xüsusi diqqət verir. 
Bütün yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq noxudun seleksiyasının elmi əsaslar 
üzrə aparılması üçün Əkinçilik ET İnstitutunda və AMEA Genetik Ehtiyatlar 
İnstitutunda seleksiya proqramı təşkil edilmışdir. 
Respublikamızda ərzaq probleminin həlli ilə əlaqədar olaraq noxudun yüksək 
məhsuldar,biotik və abiotik stres amillərə davamlı, keyfiyyətli yeni sortlsrının 
yaradılması, optimal becərmə texnologiyasının müəyyən edilməsi, toxumçulugunun 
təşkili və onun yayımı qarşıda duran problemlərdəndir. Ölkəmizin ayrı-ayrı 
bölgələrində becərilən noxud nümunələri tez-tez kütləvi surətdə fuzarioz və askoxitoz 
xəstəliklərinə tutulurlar ki, bunun nəticəsində də istehsalın rentabelliyi aşağı düşür və 
fermerlərin bu sahəyə marağı azalır. Becərilən yerli formalar qısa boylu olduğundan 
məhsulun mexaniki üsulla yığımı zamanı məhsul itkisi çox olur. Eyni zamanda belə 
formaların məhsulunun əmtəəlik xüsusiyyətləri də yüksək olmur [1; 5]. Buna görə də 
xəstəliklərə davamlı yüksək məhsuldar, hündürboylu əmtəəlik xüsusiyyətləri yüksək 
olan yeni noxud sortlarının yaradılması məqsədi ilə 1997-ci ildən başlayaraq 
ICARDA Beynəlxalq Elm mərkəzindən hər il müxtəlif mənşəli noxud nümunələri 
indroduksiya olunur. 
Alınmış nümunələr Abşeron, Qobustan və Cəlilabad bölgələrində ekoloji 
sınaqdan keçirilir. Öyrənilən nümunələr üzərində fenoloji müşahidələr aparılır, 
onların xəstəliklərə, yatmaya, şaxtaya, quraqlığa qarşı davamlılığı öyrənilir, boyu, 
1000 dənin kütləsi, məhsuldarlığı, dəndə zülalın miqdarı təyin edilmişdir (cədvəl 1).
Noxudun fizioloji parametrlərinin təyin edilməsi də seleksiyada mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq (cədvəl 2) dən məhsuldarlığının 
formalaşmasında aparıcı rol oynayan fizioloyi faktor kimi fotsintezin intensivliyini 
qeyd edə bilərik. Fizioloji parametrlərin təhlili göstərir ki, fotsintezin intensivliyi 
yüksək olan noxud sortlarının dən məhsuldarlığı da yüksək olur. İntensiv tipli 
sortlarda transpirasiya əmsalı və ağızcıqların su keçiriciliyi də nisbətən yüksəkdir.

---

36 
Aparılan tarla və laboratoriya tədqiqatlarının nəticəsi olaraq noxudun biotik və 
abiotik stress faktorlara davamlı, yüksək məhsuldarlığa malik, mexaniki becərməyə 
uyğun iki yeni sortu: rayonlaşdırılması məqsədilə“Nəzrin” və “Cəmilə” adı altında 
Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına sınaqlara
təqdim edilmişdir.