Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Cədvəl 1 
Keyfiyyət əlamətlərinin inkişafını idarə edən marker genlər və xromosomlar 
Əlamətlər 
Genlər 
Xromosom lokalizasiyası 
Qılçıqliliq-qılçıqsızlıq 
Hd, B
1
, B
2
4BS, 5АL, 6BL 
Sünbülcüklərin tük örtüyü 
Hg1 
1AS 
Cücərtilərin rəngi 
Rc1, Rc2, Rc3 
7AS, 7BS, 7DS 
Yarpaqların tük örtüyü 
Hl 
4BL 
Hibrid cırtdanlığı 
D1, D2, D3, D4 
2DS, 2BL, 4AL, 2DL 
Hibrid nekrozu 
Ne1, Ne2 
5B, 2B 
Yarpaq ayəsinin tük örtüyü 
Pa 
4BS 
Mum örtüyü 
W1, W2, W3 
2BS, 2DS, 1BL 
Erkəkciklərin qırmızı rəngi 
Ra1, R2, Ra3 
(1D,2D), 4B, 6B 
Gövdənin rəngi 
Pc1,Pc2 
7BS, 7DS 
Dənlərin kürəvarı forması 
S1, S2, S3 
3D, 3B, 3D 

---

41 
Erkəkciklərin bənövşəyi rəngi 
Pan1 
7DS 
R
 
Ə
 
N
 
G
 
L
 
Ə
 
R
Qırmızı sünbül 
Rg1, Rg2, Rg3 
1BS, 1DL, 1AS 
Qırmızı dən 
R
1
, R
2
, R
3
3DL, 3AL, 3BL 
Qırmızı qılçıq 
*Ra 
=== 
Qara qılçıq 
Bla 
1АS 
Qeyd: *xromosom lokalizasiyası aparılmamışdır; (S) xromosomun qısa çiyni; (L) 
xromosomun uzun çiyni. 
 
Cədvəl 2 
Sünbülün tüklülük əlamətini idarə edən Hg1 geninin Saratovskaya 29 x 
Ulyanovka F2 monosom hibrid kombinasıyasının genetik analizinin köməkliyi 
ilə xromosom lokalizasiyası 
Disom və monosom 
F2 hibridlər 
Bitki 
lərin 
sayı 
Parçalanma nisbəti 
X2 
 
(3:1) 
 
P 
Faktiki 
Nəzəri 
Tüklü 
tüksüz 
Tüklü 
Tüksüz 
Mono: 1A 
106 
106 * 0 
79 27 
239.1 
P= 1 
1B 
108 
76 32 
81 27 
1.23 
0.50-0.25 
1D 
115 
85 30 
86 29 
0.04 
0.90-0.75 
2A 
110 
90 20 
82 28 
3.06 
0.10-0.05 
2B 
106 
78 28 
79 27 
0.04 
0.90-0.75 
2D 
106 
70 36 
79 27 
4.02 
0.05-0.025 
3A 
115 
83 32 
86 29 
0.41 
0.75-0.50 
3B 
113 
74 39 
85 28 
5.74 
0.25-0.01 
3D 
116 
85 36 
87 29 
0.04 
0.90-0.75 
4A 
93 
69 24 
70 23 
0.05 
0.90-0.75 
4B 
116 
84 32 
87 29 
0.41 
0.75-0.50 
4D 
114 
89 25 
85 29 
0.74 
0.50-0.25 
5A 
115 
76 39 
86 29 
4.60 
0.05-0.025 
5B 
100 
71 29 
75 25 
0.85 
0.50-0.25 
5D 
106 
88 18 
79 27 
4.02 
0.05-0.025 
6A 
29 
23 6 
22 7 
0.18 
0.75-0.50 
6B 
109 
76 33 
82 27 
1.76 
0.25-0.10 
6D 
117 
89 28 
88 29 
0.04 
0.90-0.75 
7A 
112 
84 28 
84 28 
0 
P= 1 
7B 
110 
88 22 
82 28 
1.71 
0.25-0.10 
7D 
112 
80 32 
84 28 
0.58 
0.50-0.25 
Disom: F2 
hibridlərin parçalanma 
nisbəti 
115 
89 26 
86 29 
0.41 
0.75-0.50 
*- kritik xromosom 
Cədvəl 3 
Sünbülün tüklülük əlamətinə görə F2 hibrid populyasiyalarının Ulyanovka və
Pirotriks 28 sortları əsasında analizi 
F2 
hibridlər 
Bitki 
lərin 
sayı 
Parçalanma nisbəti 
X2 
 
(3:1) 
 
P 
Faktiki 
Nəzəri 
tüklü 
tüksüz 
tüklü 
Tüksüz 

---

42 
UL x Lütes 230 
Ul x Albid 11 
Ul x Sk35 
Ul x SHSN 
ÇS x Ul 
Kras 210 x Ul 
Yan Prob x Ul 
Dwarf x Ul 
Pirot28x Albid11 
Pirot28 x SHSN 
Sar29 x Pirot28 
Mir808 x Pirot28 
Pirot28 x Ul 
115 
103 
172 
170 
162 
198 
114 
109 
106 
112 
114 
105 
111 
93 22 
72 31 
132 40 
133 37 
121 41 
147 51 
89 25 
82 27 
74 32 
83 29 
84 30 
81 24 
111 0 
86 29 
77 26 
129 43 
128 42 
121 41 
148 50 
85 29 
79 30 
79 27 
84 28 
83 29 
79 26 
84 27 
2.26 
1.28 
0.27 
0.78 
0 
0.03 
0.73 
0.31 
1.24 
0.04 
0.04 
0.20 
270.0 
0.25-0.10 
0.50-0.25 
0.75-0.50 
0.50-0.25 
P= 1 
0.90-0.75 
0.50-0.25 
0.75-0.50 
0.50-0.25 
0.90-0.75 
0.90-0.75 
0.75-0.50 
P> 0.01 
Cədvəl 4 
Bəzi keyfiyyət əlamətlərinə görə sortların genetik pasportlarının və gen 
formulalarının təyin edilməsi 
ƏLAMƏTLƏR 
GENLƏR 
XROMOSOM 
LOKALİZASİYASI 
SORTLAR 
Qılçıqsızlıq 
Hd B1 B2 
4BS,5AL,6BL 
Təyin olunmayıb 
Hd B1 b2 
4BS,5AL,6BL 
Təyin olunmayıb 
Hd b1 B2 
4BS,5AL,6BL 
C.Spring, 
hdB1 B2 
4BS,5AL,6BL 
Federation, Kometa 
hdB1 b2 
4BS,5AL,6BL 
Uğur, Qiymətli 2/17, Tərəqqi, 
Aran, 
Azəri,Səba,Murov1, 
Murov2,Şəki 1, Arzu, Qiymətli 80, 
Pərzivan 
1,Saratovskaya29, 
Diamant. 
Qılçıqlılıq 
hd b1 b2 
4BS,5AL,6BL 
Bütün qılcıqlı sortlar 
Sünbülcüklərin tük 
örtüyü 
Hg1 
1AS 
Qiymətli 2/17,Ulyanovra, Pirotriks 
2 
Tüksüz sünbülciklər 
hg1 
1AS 
Tüksüz sünbülə malik olan bütün
sortlar 
Qırmızı 
rəngli 
sünbülə malik olan 
sortlar 
Rg1 Rg2 Rg3 
1BS 1DL 1AS 
Təyin olunmayıb 
Rg1 Rg2 rg3 
1BS 1DL 1AS 
Strela 
Rg1 rg2 Rg3 
1BS 1DL 1AS 
Təyin olunmayıb 
rg1 Rg2 Rg3 
1BS 1DL 1AS 
Təyin olunmayıb 
Rg1 rg2 rg3 
1BS 1DL 1AS 
Bəyaz, Dürdanə, Miltirum 553, 
İntensivnaya, 
Pirotriks 
28, 
Diamant, 
Federation, 
Kometa, 
Pirşahin, Ferrigineum 
rg1 Rg2 rg3 
1BS 1DL 1AS 
Təyin olunmayıb 
rg1 rg2 Rg3 
1BS 1DL 1AS 
Təyin olunmayıb 
Ağ rəngli sünbülə 
malik olan sortlar 
rg1 rg2 rg3 
1BS 1DL 1AS 
Ağ rəngli sünbülə malik olan bütün
sortlar 
Sünbülün rəngini idarə edən genlərə görə genotiplərin təyin edilməsi və genetik 
pasportlaşdırılması 
 
Cənub regionlarda, yüksək günəş insolyasiyası şəraitində buğda bitkisinin 
orqanlarının rənglə bağlı bəzi əlamətləri, o cümlədən, sünbülün rəngi şimal 
rayonlardan fərqli olaraq daha intensiv dərəcədə təzahür edir. Növmüxtəlifliyinin 

---

43 
əsas botaniki təsnifat xüsusiyyətlərindən hesab olunan bu əlamət bir çox sortlara xas 
olmaqla, mühüm əhəmiyyət kəsb edən genetik markerlərdən sayılır [1,4-6]. Məhz, bu 
amili nəzərə alıb tədqiqatlarda iştirak edən bütün qirmızı rəngli sünbülə malik olan 
sortlarda bu əlaməti idarə edən Rg genlərini aşkar etməyi və sortların həmən gen 
sisteminə görə genetik pasportlarının tərtib edilməsini bir məqsəd kimi qarşıya 
qoymuşuq. 
Bu istiqamətdə kolleksiya sortları arasında aşkar edilən 11 qirmızı rəngli 
sünbülə malik olan sortlar – Strela, Kometa, Ferrigineum, Milturum 553, Diamant, 
Bəyaz, İntensivnaya və Pirotriks 28, Dürdanə, Pirşahin və Federation - əlamətin 
intensivlik səviyyəsini təyin etmək və onu idarə edən genlərin müəyyələşdirilməsi 
məqsədi ilə genetik analizlərə cəlb olunmuşdu. Sortların tam yetişməsi dövründə
(10-20 iyun) aparılan vizual müşahidələr, onları yuxarıda sadalanan ardıcıllıqla 
sünbülün rənginin intensivlik dərəcəsinə görə daha tünd rəngə malik olanlardan
açıqrənglilərə qədər düzməyə imkan vermişdi. Yakubsinerin təsnifatına görə [3] 
sünbülün rənginin intensivlik diapozonu tünd qəhvəyi-qırmızı rəngdən (Strela sortu) 
solmuş-qırmızı (Pirotriks 28 sortu) rəngə qədər dəyişir. Qalan tədqiq olunan sortlar 
bu əlamətə görə yuxarıdakı ardıcıllıqla aralıq vəziyyət tuturdular. 
Sonrakı mərhələdə qarşıya qoyulan məqsəd hər bir öyrənilən sortda qırmızı 
rəngi idarə edən genlərin sayının və hansı xromosomda yerləşməsinin təyin edilməsi, 
eləcə də, sortların bu əlamətə görə genetik pasportlarının tərtib olunmasından ibarət 
idi. Bu məqsədlə aparılan F
2
hibrid nəsillərinin genetik analizlərinə resessiv test 
formaları qismində ağ sünbüllü Şarbati Sonora, Skorospelka 35, Saratovskaya 29, 
Chinese Spring, Triple Dirk, Qiymətli 2/17 sortları cəlb edilmişdi. Parçalanan F
2
hibrid nəsillərinin nəticələri 10 qirmızı rəngli sünbülə malik olan sortlarda (Strela 
sortu müstəsna olmaqla) bu əlamət intensivlik dərəcəsindən asılı olmayaraq bir 
dominant Rg geninin fəaliyyəti ilə idarə olunur. Öyrənilən bütün F2 hibrid 
kombinasiyalarında χ
2
- nın əmsalı 3:1- monogen parçalanma nisbətinə müvafiq 
gəlirdi. 
Strela sortunun iştirakı ilə tədqiq olunan F2 hibridlərində qırmızı sünbüllü 
bitkilərin ağrənglilərə qarşı 15:1 nisbətində parçalanması, bu əlamətin 2 dominant Rg 
genləri ilə idarə olunmasına dəlalət edirdi ki, məhz bu səbəbdən də Strela sortu 
sünbülünün rənginin intensivlik dərəcəsinə görə digər sortlardan xeyli fərqlənir. 
Genotipi tərəfimizdən məlum olan [1], 1B xromosomunda Rg1 geninin 
daşıyıcısı sayılan Diamant test sortunun iştirakı ilə aparılan genetik analizlər 
nəticəsində bütün sortlarda, o cümlədən Strela sortunda Rg1 geninin mövcudluğu və 
identikliyi müəyyən edildi. Bununla yanaşı, ayrı-ayrı sortlarda sünbülün rənginin
müxtəlif intensivlikdə təzahür etməsi Rg1 geninin çoxallellilik xüsusiyyətinə malik 
olmasını ehtimalını göstərirdi. 
O ki qaldı Strela sortunda aşkar edilən ikinci dominant Rg geninə, böyük 
ehtimalla, o ədəbiyyat mənbələrindən məlum olan, 1D xromosomunda yerləşən Rg2 
geninə müvafiq gəlir. Əgər nəzərə alsaq ki, Strela sortunun yaradılmasında İsveç 
mənşəli sortlar iştirak edib və bu ölkənin sortlarında iki dominant Rg genlərinin 
mövcudluğu onlara xas xüsusiyyətdir, onda bizim Rg2 geni ilə bağlı gəldiyimiz 
nəticələr heç bir şübhə doğurmur. 

---

44 
Beləliklə, alınan nəticələrə əsasən tədqiq olunan bütün monogen sortların 
sünbülün rənginə görə genetik pasportları Rg1 rg2, Strela sortu üçün – Rg1 Rg2 kimi 
yazıla bilər (Cədvəl 4.)