Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Bəzi yem bitkilərinin ümumi qidalılığı cədvəli (2012-ci il) 
Cədvəl 2 
 
s/s 
Yembitkilərininadı 
Q
u
ru
m
ad
d
ə 
(h
av
ad
a)
 
Kimyəvitərkibi (%-lə) 
Həzməgedənqidamaddələri 
Energetikqidalı
lıq 
X
a
m
p
ro
te
in
 
X
am
ya
ğ 
X
am
se
llü
lo
z 
X
am
kü
l 
AEM
 
H
əz
m
əg
ed
ən
p
ro
te
in
 
H
əz
m
əg
ed
ən
ya
ğ 
H
əz
m
əg
ed
ən
se
ll
ü
lo
za
 
H
əz
m
əg
ed
ən
 A
E
M
 
1 
kq
ya
şı
lo
td
a 
E
Y
V
 
1
 k
q
q
u
ru
o
td
a
 E
Y
V
 
1 
Xaşa-495,qönçələməninəvvəli 
203,3 
9,88 
3,69 
16,5 
7,2 
62,73 
7,193 
2,324 
9,983 
47,424 
1,035 
5,091 
2 
YoncaHindistan,qönçələməninəvvəli 
154,3 
7,81 
3,84 
15,0 
8,4 
64,95 
5,895 
2,459 
8,315 
46,303 
0,978 
6,338 
3 
Xaşa-495, qönçələmə 
169,7 
16,0 
1,90 
26,0 
10,0 
46,10 
12,448 
1,136 
13,442 
35,912 
0,967 
5,698 
4 
YoncaAbşeron,qönçələməninəvvəli 
181,3 
18,9 
1,90 
32,0 
8,85 
38,35 
14,704 
1,136 
16,544 
29,875 
0,960 
5,259 
5 
Yonca Yemçilik-16 qönçələməninəvvəli 
191,9 
16,2 
1,56 
31,0 
9,35 
41,89 
12,604 
0,933 
16,027 
36,632 
1,009 
5,258 
6 
YoncaAranqönçələməninəvvəli 
160,6 
18,1 
2,95 
28,0 
11,35 
39,60 
14,082 
1,764 
14,476 
30,848 
0,954 
5,94 
7 
YoncaSinskayaqönçələməninəvvəli 
161,1 
19,75 
3,33 
19,0 
9,8 
48,12 
14,907 
2,133 
10,532 
34,305 
0,978 
6,071 
8 
Qırmızıçiçəküçyarpaqyonca,qönçə,əvvəli 
246,8 
3,6 
0,6 
7,1 
1,7 
87 
2,102 
0,307 
3,536 
56,463 
0,929 
3,764 
9 
Ağçiçəküçyarpaqyonca,tamçiçəkləmə 
901,0 
10,94 
0,9 
34,5 
7,4 
46,26 
8,008 
0,441 
18,113 
34,279 
0,907 
1,007 
10 Qırmızıçiçəküçyarpaqyonca,çiçəkləmə 
600,2 
10,01 
2,15 
11,42 
4,60 
71,82 
7,287 
1,355 
6,909 
54,296 
1,066 
1,776 
11 Xaşa-495 tam,çiçəkləmə 
326,3 
16,18 
2,40 
33,50 
5,25 
42,67 
12,167 
1,603 
23,383 
27,095 
0,982 
3,010 
12 Yoncasarıçiçək,tamçiçəkləmə 
289,4 
13,70 
2,75 
24,50 
9,30 
49,75 
10,302 
1,84 
17,101 
31,591 
0,937 
3,238 
13 Gülül 
155,3 
16,75 
2,51 
10,20 
45,54 
11,65 
1,558 
12,68 
26,68 
26,951 
0,823 
5,299 
 
 
 

---

360 
Bəziyembitkilərininümumiqidalılığı (2013-cüil) 
Cədvəl 3 
 
s/s 
Yembitkilərininadı 
Q
u
ru
m
ad
d
ə 
(h
av
ad
a)
 
Kimyəvitərkibi (%-lə) 
Həzməgedənqidamaddələri 
Energetikqidalılıq 
X
a
m
p
ro
te
in
 
X
am
ya
ğ 
X
am
se
llü
lo
z 
X
am
kü
l 
AEM
 
H
əz
m
əg
ed
ən
p
ro
te
in
 
H
əz
m
əg
ed
ən
ya
ğ 
H
əz
m
əg
ed
ən
se
ll
ü
lo
za
 
H
əz
m
əg
ed
ən
 A
E
M
 
1 
kq
ya
şı
lo
td
a 
E
Y
V
 
1
 k
q
q
u
ru
o
td
a
 E
Y
V
 
1 
Arpa (sünbülləməninbaşlanğıcı) 
176,8 
16,0 
2,61 
24 
7,9 
49,49 
11,477 
1,495 
11,748 
35,029 
0,925 
5,25 
2 
Gülülkayseriqönçələməninbaşlanğıcı 
180,7 
12,4 
2,8 
25 
9,4 
50,49 
9,62 
0,63 
12,93 
39,33 
0,945 
5,23 
3 
YoncaAranqönçəəvvəli 
258 
15,6 
2,13 
26 
7,55 
48,72 
11,33 
1,2 
12,25 
34,38 
0,91 
3,53 
4 
YoncaAbşeronqönçəəvvəli 
252,3 
17,3 
1,90 
23 
8,75 
49,05 
13,46 
1,14 
11,89 
38,21 
0,997 
3,951 
5 
Yonca Yemçilik-16 qönçəəvvəli 
275,8 
17,5 
1,56 
30 
9,05 
41,89 
13,62 
0,932 
15,51 
32,632 
1,233 
4,471 
6 
YoncaHindistanqönçəəvvəli 
228,5 
16,9 
1,61 
26 
9,5 
45,99 
13,15 
0,963 
13,442 
35,286 
1,208 
5,287 
7 
YoncaSinskayaqönçəəvvəli 
286,5 
17,25 
3,11 
2,5 
9,45 
43,69 
13,421 
1,86 
13,701 
34,035 
1,223 
4,269 
8 
Gülülkayseriqönçələmə 
349,2 
13,91 
2,45 
26,5 
11,55 
45,59 
10,822 
1,465 
13,701 
35,515 
1,187 
3,399 
9 
Yoncakayseriqönçəəvvəli 
173,1 
6,34 
2,09 
33,5 
12,8 
45,27 
4,413 
1,135 
16,784 
36,216 
0,877 
5,066 
10 XaşaLütfibəyqönçəəvvəli 
196,2 
10,94 
2,08 
29,5 
9,35 
48,13 
8,063 
1,173 
16,638 
38,215 
1,262 
6,432 
11 XaşaKayseriqönçəəvvəli 
249,6 
15,2 
2,1 
33 
8,6 
41,1 
11,473 
1,345 
18,292 
29,436 
0,927 
3,714 
12 XaşaProtenzeqönçəəvvəli 
193,9 
12,64 
2,12 
36 
11,6 
37,64 
9,505 
1,416 
25,128 
23,902 
0,906 
4,673 
13 Kalbeyazlıqağüçyarpaqyonca 
449,3 
7,34 
1,07 
15,5 
7 
69,09 
4,257 
0,482 
7,57 
41,65 
0,808 
1,798 
 

---

361 
2012-2013-cü illərdə qəbul edilmiş metodika əsasında laboratoriyada aparılmış 
analizlərdən alınan nəticələrə əsasən yoncanın 3 sortunda (Abşeron, Aran və 
Yemçilik-16) qida maddələrinin miqdarında müxtəliflik müşahidə olunmuşdur. 
2012-ci ildə yonca “Abşeron” sortunda qönçələmənin əvvəli fazasında ən 
yüksək nəticə xam protein (18,9%), xam sellüloza (32%), həzmə gedən protein 
(14,704), həzmə gedən yüksək nəticə quru maddə 191,9, AEM 41,80, həzmə gedən 
AEM-də 36,632% olmuşdur. “Aran” sortunda isə qönçələmənin əvvəli fazasında 
xam yağ 2,95%, xam kül 11,35% həzmə gedən yağ 1,764% olmuşdur. 
2013-cü ildə isə iqlim dəyişkənliyinin təsiri ilə nəticələrdə müəyyən 
dəyişiklik yaranmışdır. “Aran” sortunda ən yüksək nəticə xam yağ 2,13%, həzmə 
gedən yağ 1,2% olmuşdur. “Abşeron” sortunda ən yüksək nəticə AEM 49,05%, 
həzmə gedən AEM 38,21% olmuşdur.
Ən yüksək nəticə isə institutun “Yemçilik-16” sortundan alınıb: xam protein 
17,5%, xam sellüloza 30%, xam kül 9,05%, həzməgedən protein 13,62%, 
həzməgedən sellüloza 15,51% olmuşdur. 
Beləliklə, yemin növü, hazırlanma texnologiyası, onun keyfiyyəti, kimyəvi 
tərkibi, yemləməyə hazırlanması, hətta rasionun tip və strukturu qidalı maddələrin 
həzməgediciliyinə təsir edərək kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığında 
özünü biruzə verir.
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
L.Durst, M.Vittman “Kənd təsərrüfatı heyvanlarının yemlənməsi”. 2015-ci il 
2.
E.M.Qurbanov, D.B.Məmmədova “Sumqayıtçay hövzəsinin yarımsəhra 
bitkiləri və onun yem əhəmiyyəti”. Azərbaycan Aqrar Elmi-Nəzərijurnalı 
Bakı-2014, səh. 37-40 
3.
Q.B.Xəlilov “Heyvan biokimyasının əsasları”. Bakı-1887, “Maarif” səh. 
18-132 
4.
Ç.S.Əliyev, 
A.M.Adıgözəlov, 
S.G.Abbasquliyeva, 
T.Y.Rüstəmova 
“Yemlərin kimyəvi tərkibinin və qid amaddələrinin heyvan orqanizmində 
rolu” “Azərbaycan Aqrar Elmi-Nəzəri” jurnalı Bakı-2014, səh. 73-76. 
ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТЬВЯВЛЕНИЕСЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ
ЖИВОТНЫХИКОРМЛЕНИЕПИТАТЕЛЬНЫХВЕЩЕСТВ 
 
С.Г.Абаскулиуева 
 
Вдополнение к росту и развитию генетических факторов организма, 
один из самых влиятельных факторов режим кормления, питательная 
ценность кормов, структура доля корма и возможность эксплуатации 
питательных веществ в корма. Учитывая влияние организма питательных 
веществ учился кормовых культур состав различных фаз и приложение 
предназначено для скота лаборатoрия института. 

---

362 
IMPACT OF NUTRITION AND FOOD ITEMS TO PRODUCTIVITY OF 
AGRICULTURAL ANIMALS
 
S.G.Abasguliyeva 
 
The main of impact factor to progress and developing of organism in addition 
to genetic factors is nutrition regime, the structure of food, nutritional of food, 
mastering ability of food. Based to food items impact to organism was learned 
composition of crops in different phases and the application of livestock is 
designed. 
UOT 633. 16. 631
 
DƏMYƏ ŞƏRAİTİNDƏ BECƏRİLMİŞ YERLİ ARPA GENOTİPLƏRİNİN 
BİOKİMYƏVİ GÖSTƏRİCİLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ 
 
M.Y.NƏSRULLAYEVA 
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu
 Bakı AZ1106, Azadlıq prospekti 155, 
Azərbaycan, E-mail:mesme 
[e-mail]
 
 
15 yerli arpa sortnümunələrində biokimyəvi analizlərdən zülal, lizin, 
triptofan, nişasta və 1000 dənin kütləsinin miqdarı təyin edilmişdir. Standarta 
nisbətən yüksək zülala və lizinə malik nümunələr seçilib seleksiyada istifadə oluna 
bilər. 
 
Açar sözlər:
arpa, zülal, lizin, triptofan, 1000 dənin kütləsi 
Ключевые слова:
ячмень, белок, лизин, триптофан, масса 1000 зерен 
Key words:
hordein, protein, lizin, tryptophane, 1000 kernel weight 
Azərbaycanda Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun yaranması ilə əlaqədar olaraq 
respublikanın bir çox rayonlarından toplanmış kənd təsərrüfatı bitkilərinin 
hərtərəfli öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Bunlardan biri də arpa bitkisidir. Hal-
hazırda institutun genetik fondunda Rusiya, Türkiyə, İran, Kanada, Polşa, 
Çexoslovakiya və s. ölkələrdən gətirilmiş olan arpa sortnümunələri vardır. 
Respublikamızda seleksiya yolu ilə quraqlığa davamlı, yüksək və sabit 
məhsuldarlığa malik arpa sortu yaratmaq əsas məsələlərdən biridir. Bu məsələnin 
həlli üçün, müxtəlif ekoloji mənşəli arpa sortnümunələrinin, dəmyə şəraitində 
quraqlığa davamlılığının öyrənilməsi olduqca aktualdır. 
Bitkiçiliyin inkişafında yüksək nəticənin əldə olunmasının əsas yollarından 
biri, yüksək məhsuldar və keyfiyyətli dənə malik, ətraf mühitin zərərli təsirlərinə 
davamlı, yeni yüksək dənli bitki sortlarının yaradılması və bu bitkilərin 
respublikanın bütün torpaq iqlim zonalarında (həm suvarılan, həm də dəmyə) 
əkilməsidir.

---

363 
Hal-hazırda kənd təsərrüfatı bitkilərinin genetik potensialının toplanması, 
qorunması və istifadə edilməsi çox geniş bir problemdir.
Buna görə də institutumuzun qarşısında duran əsas məsələ respublika 
ərazisində mövcud olan bitkilər, o cümlədən arpanın genefondunun yaradılmasıdır. 
Dünya əkinçiliyi sahəsində dənli bitkilərin əkin sahəsinin 10%-i arpanın 
payına düşür.Hal-hazırda dünyada əkilən arpanın 65%-i yemçilikdə, 33%-i pivə 
istehsalında, 2% -i isə qida sənayesində istifadə edilməkdədir [10
;
12]. Ölkəmizdə 
isə istehlakın 90%-i yemçilikdə, qalan hissəsi isə qida sənayesində istifadə 
edilir[2]. 
Arpa çox soyuq və çox isti olmayan, yəni nisbi nəmliyi yüksək olan yerlərdə 
daha çox yetişir. Belə ki, arpa becərilməsi üçün istiliyi 0
0 
C-dən aşağı və 18-20
0
C-
dən yuxarı olmayan və nisbi nəmliyi 70-80% olan ərazilərdaha əlverişlidir. Bu 
bitki soyuğa və quraqlığa davamlıdır. İkicərgəli arpalar əsasən soyuq bölgələrdə, 
altıcərgəli arpalar isə isti bölgələrdə yetisir [13]. 
Müəyyən məlumatlara görə ən çox arpa əkilən ölkələr Rusiya, Ukrayna, 
Fransa, Almaniya və İspaniyadır. Hal-hazırda isə İsrail, Suriya, İran, İrak, Türkiyə 
və s. ölkələrdə də əkilib becərilir [9; 11]. 
Arpa dəni yüksək qidalılığa malikdir. Arpa zülal və nişasta ilə zəngindir. Arpa 
zülalında bütün əvəzedilməz amin turşuları, xüsusilə də lizin və triptofan var [4]. 
N.M. Siçkar və N.N.İvanova görə arpa dənində (quru maddəyə görə ) 13,4% 
zülal, 54% nişasta toplanır [8]. Bu bitkinin kimyəvi tərkibində orta hesabla 1,4-
2,8% şəkər, 3% kül, 5,7% sellüloza, 2% yağ var. Arpa yağının rəngi açıq-qəhvəyi 
olur və saxlanılan vaxt donur. Arpa dəninin külündə 10-dan çox birləşmələr (P
2
O
5
, 
SO
3
, SiO
2
, Cl
2
, K
2
O, Na
2
O, CaO, MgO, MnO, Fe
2
O
3
) olur. 
Heyvandarlığın dinamik inkişafı üçün əsas məsələlərdən biri, etibarlı yem 
bazasının yaradılması, o cümlədən dənli yem bitkilərinin, ilk növbədə arpanın 
məhsuldarlığının artırılması və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Hazırki şəraitdə 
arpanın məhsuldarlığının yüksək olmaması, bir tərəfdən iqlimin quraq keçməsi, 
torpağın az məhsuldar olması və digər tərəfdən isə onun becərilməsinin adaptiv 
texnologiyalarının kifayət qədər yaradılmamasıdır. Arpa bitkisinin dünyanın bir 
çoxölkələrində əkilib becərilməsinə səbəb, onun nisbətən qısa vegetasiya 
müddətində yetişməsi, yüksək temperatura, quraqlığa və duzluluğa davamlı 
olmasıdır.
Azərbaycanda bu bitkinin becərilməsi üçün əlverişli şəraitin olmasına 
baxmayaraq, ayrı-ayrı illərdə xarici mühit amillərinin kəskin dəyişməsi 
nəticəsində, bitkinin məhsuldarlığı kifayət qədər aşağı düşür [1]. 
Arpa bitkisi (
Hordeum 
L.) dənli bitkilər sırasında qlobal iqlim 
dəyişikliklərinə davamlılığı və vegetasiya müddətinin az olması ilə digər dənli 
bitkilərdən seçilir və istehsalat üçün çox yararlıdır [15]. Quraq torpaqlardan 
səmərəli istifadə etmək üçün, stres amillərə davamlı, eyni zamanda iqtisadi 
əhəmiyyət kəsb edən bitki sort və formalarının aşkar edilməsi, onların uyğun 
bölgələrdə becərilməsinin təmin olunmasıdır [3]. 

---

364 
Arpa pivə istehsalında xüsusən qiymətlidir. Tərkibində maya olan 
xammalların (qarğıdalı, düyü) mövcudluğuna baxmayaraq, yüksək keyfiyyətli pivə 
istehsalı üçün əvəzolunmaz xammal kimi arpadan geniş istifadə edilir [7]. 
N.E.Lyaxovaya görə arpa bitkisinin istifadə dairəsi çox geniş olmaqla 
dəninin tərkibində çoxlu zülal, şəkər və az miqdarda sellüloza olan bir sıra 
yarmalar, kofe, ekstraktlar hazırlanır [6

. 
Pervin KARAHOCAG_L,
TEAE 
və Hüsnü EGE,
TEAE
–nin məlumatına 
əsasən 2003-cü ildə bütün dünyada əkilən arpanın 12%-i Rusiyanın, 9%-i 
Kanadanın, 8%-i Almaniyanın, 7%-i Fransanın, 6%-i Türkiyənin, 6%-i 
Avstraliyanın, 6%-i İspaniyanın, 5%-i Ukraynanın, 5%-i İngiltərənin, 4%-i 
Amerikanın və 32%-i isə digər ölkələrin payına düşür.Arpa həmdə qiymətli ərzaq 
bitkisidir. Arpa dəni çörək bişirmək üçün və müxtəlif susuzluğu kəsən içkilərin 
hazırlanmasında istifadə olunur. Arpa çörəyi aşağı turşuluğa malik olduğuna görə 
bəzi mədə xəstəlikləri zamanı qiymətlidir. O, növbəli əkinlə əkilir. Arpa tək və 
başqa bitkilərlə birlikdə əkilərək yaşıl yem və quru ot kimi istifadə olunur [14]. 
Analiz məqsədilə yerli Azərbaycan mənşəli 15 arpa sortnümunəsi 
götürülmüşdür. Analizlər əsasən ümumi qəbul olunmuş metodlarla aparılmışdır 
[5]. 
Zülal- Keldal üsulu ilə aparılımış, narın üyüdülmüş arpa nümunəsindən 0,3-
0,5 qr götürüb, Keldal kolbasına tökülərək, üzərinə 5-7 ml qatı sulfat turşusu və 1 
qr katalizator əlavə edilib yandırılmışdır. Sonra Keldal aparatında qovulub, 
titrlənərək azotun miqdarı təyin edilmişdir. 
Nişasta- Everes üsulu ilə 1%-li HCl məhlulunda 15 dəq. qaynar su 
hamamında 100 ml-lik kolbalarda hidroliz edilərək təyin edilmişdir. 
Lizin-A.S.Museyko və A.F.Sısoyeva üsulu ilə iki təkrar olmaqla sınaq 
şüşəsinə 30 mq un əlavə edilib, 2%-li Na
2
CO
3
-də 10 dəq. 80
0
C-də su hamamında 
hidroliz etməklə təyin edilib. 
Triptofan- A. Yermakov, N.R.Yaroş üsulu ilə təyin edilmişdir. Bunun üçün 
200 mq narın üyüdülmüş nümunədən götürüb, 100 ml-lik ölçü kolbasına 
tökülmüşdür. 25%-li KOH-da həll olmuş 4%-li jelatin məhlulu tökülür, 18-20 saat 
müddətində 40
0
C t-da hidroliz edilərək təyin edilmişdir. 
Son illər Genetik Ehtiyatlar İnstitutunda müxtəlif rayonlardan toplanılmış 
çoxlu sayda arpa sortnümunələri hərtərəfli öyrənilir. Bu nümunələr arpanın 
Pallidum, Paralellum, Errektum, Nutans
və s. növmüxtəlifliklərinə aiddir. Təqdim 
edilmiş işdə arpanın 
Pallidum
və 
Nutans 
növmüxtəlifliklərindən istifadə edilib. 
Nümunələrdə 1000 dənin kütləsi, zülal, triptofan, lizin və nişastanın miqdarı təyin 
edilmişdir. 
- Analiz olunmuş iki cərgəli və altı cərgəli mədəni arpaların 1000 dəninin 
kütləsi 36,7-48,3 ədəd arasında olmuşdur. 
- Yerli iki cərgəli və altı cərgəli mədəni arpalarda (Hordeum ssp. distichum) 
zülalın miqdarı təyin olunmuşdur. Analiz olunmuş nümunələrdə altıcərgəli arpa 
növmüxtəlifliklərində zülalın miqdarı, ikicərgəli arpalara nisbətən daha yüksək 
olmuşdur. Belə ki, ən yüksək zülal göstəricisi (quru çəkiyə görə) altı cərgəli K-

---

365 
17860 və K-2778 
Pallidum 
növmüxtəlifliklərində (13,70%) olmuşdur ki, bu da 
standart kimi götürülmüş Pallidum 596 sortundan (12,91%) yüksəkdir.
-Triptofan göstəricisinə görə, standartdan yüksək olan K-7820/2 (0,83%), K-
7887 (0,79) 
Pallidum
və Nutans 118/21 (0,70%) 
Nutans 
nümunəsi müəyyən 
edilmişdir. Analiz olunmuş arpalarda triptofan 0,50-0,83% arasında dəyişmişdir. 
-Lizin 
ən yüksək K-818 (2,90%), K-17860 (2,80%) 
Pallidum
növmüxtəlifliklərində müəyyən edilmişdir ki, bu da standart kimi götürülmüş 
Pallidum 596 (2,34%) sortundan, ikicərgəli K-90179 (2,63%) 
Nutans
növmüxtəlifliyində isə, standart Qarabağ 7 sortundan (2,24%) yüksəkdir. 
- Analiz olunmuş yerli mədəni arpalar (Hordeum ssp. distichum) arasında 
nişasta göstəricisi isə 47,8-60,4% arasında dəyişmişdir. 

---

366