Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
ИЗУЧЕНИЕ БИОХИМИЧЕСКИХ ПРИЗНАКОВ МЕСТНЫХ 
ГЕНОТИПОВ ЯЧМЕНЯ ВЫРАШЕННЫХ В БОГАРЕ 
М.Я.Насруллаева 
Институт Генетических Ресурсов 
 
Это работа посвящена изучению некоторых биохимических признаков в 
15-и образцов ячменя. В этих образцахопределены масса 1000 зерен, 
содержание протеина, лизина,триптофана и крахмала в зерне. На основании 
проведенных анализов выделены образцы для использования в селекционных 
работах. 
 
STUDY OF BIOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF LOCAL BARLEY 
GENOTYPES CULTIVATED IN DROUGHT CONDITION 
 
M.Y.Nasrullayeva
Genetic Resources Institute 
This work is devoted to the study of some biochemical characteristics of 15 
samples of barley. In these samples, 1000 kernel weight, contents of protein, lysine, 
tryptophan and starch were determined. On the basis of analyzes some samples for 
further breeding work were selected. 
YEM BAZASININ MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİNDƏ SENAJIN ROLU 
 
E.Ə.HACIYEVA, N.S.USEYNOVA 

---

369 
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutuBakı 1098, Pirşağı qəs. Sovxoz 2 
 
Məqalədə yem bitkilərinin qış tədarükündə senaj hazırlanmasının 
əhəmiyyətindən bəhs edilir. 
 
Açar sözlər:
yem bazası, senaj, “fizioloji quruluq”, keyfiyyət, vitaminlər. 
Ключевыеслова: 
кормовая база, сенаж, физиологическая сухость, 
качество, витамины 
Key words:
fodder base, haulage, physiological dryness, quality, vitamins 
Əhalinin ərzaq təminatında heyvandarlıq məhsulları önəmli bir yer tutur. 
Heyvandarlığın inkişafı və məhsuldarlığın artımı üçün yüksək keyfiyyətli yem bazası 
yaradılması başlıca amildir. Bunun üçün tarla yem bitkiləri əkinlərinin və təbii yem 
sahələrinin məhsuldarlığını artırmaqla yanaşı yaşıl kütlənin toplanma və eləcədə 
saxlanmasında yeni mütərəqqi üsullarının tətbiqi böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Yaşıl otun çox olduğu yay mövsümündə yem bitkilərinin toplanıb qış mövsümü 
üçün saxlanmasının ən səmərəli üsulu senaj basdırmaqdır. 
Məlumdur ki, adi şəraitdə tədarük olunan quru ot aşağı keyfiyyətli olur. Otu 
sahədə qurutmaq, eləcədə yığmaq nəqliyyata yükləmək, daşımaq, boşaltmaq, tayalara 
vurmaq və s. bu kimi əməliyyatlarda bitkinin yarpaq və çiçəkləri tökülür. Həmçinin 
otun tərkibində olan qida maddələrinin bir hissəsi quruma zamanı gedən biokimyəvi 
proseslər, günəş şüalarının təsiri nəticəsində itirilir. Yağmurlu havada, bu itki daha 
çox olur. Quru ot hazırlığında bitkinin tərkibində olan quru maddənin 40-50%, 
proteinin 30-35%, karotinin 80-90%, mineral maddələrin 35-37% itkiyə gedir. 
Senaj hazırladıqda mexaniki itki və biokimyəvi proseslər cüzi olduğundan qida 
maddələri itkisi təxminən 6-10% təşkil edir. Bu faizi quru ot tədarükündə olan itki ilə 
müqayisə etsək 5-6 dəfə, az olduğunu görərik. 
Bu üsulun üstünlüyü təkcə itkinin az olması ilə bitmir. Senaj hazırlığında otun 
quru maddəsinin əvvəlki quruluşu tam dəyişiksiz qaldığına görə həzmə gediciliyi 
yüksək olur. İnəklərin yem payında silosu senajla əvəz etdikdə sellüloza və ümumi 
quru maddənin həzmə gediciliyi artır. 
Beləliklə, quru otun böyük itki hesabına aşağı keyfiyyətlə, habelə qabalaşmış 
şəkildə başa gəlməsi onun heyvanlar üçün əlverişli yem olmaması qənaitinə gətirir. 
Senaj isə əksinə, ilk yaşıl kütlə çox cüzi dəyişikliklə, yüksək keyfiyyətdə 
saxlandığına və heyvanların məhsuldarlığına müsbət təsir etdiyinə görə son dərəcə 
əhəmiyyətlidir. Senaj yaşıl otu çaldıqdan sonra sahədə nəmliyi45-55%-dək 
soluxdurulmuş, xəndəklərə basdırılaraq, havadan təcrid edilmiş yem kütləsidir. 
Senajın hazırlanma texnologiyası yaşıl kütlənin biçilməsindən, tirələrə 
yığılmasıdan, kütlənin tirələrdən götürülüb doğranmasından, daşınıb xəndəklərə 
doldurulmasından 
ѵ
ə kipləşdirilmiş kütlənin üstünün plyonka ilə örtülməsindən 
ibarətdir. 
Senaj hazırlanma üsulu silosdan fərqli olaraq yaşıl kütlənin saxlanması, 
qıcqırma 
ѵ
ə üzvü turşuların toplanması ilə deyil, soluxmuş halda havadan təcrid 
olunmuş (anaerob şaraitdə) mikroorqanizmlərin təsiri ilə korlanmasından mühafizə 

---

370 
edən, “fizioloji quruluq” şəraitində saxlanmasıdır. Tərkibindəki şəkərin miqdarı 
mikrobioloji proseslərin sönməsi nəticəsində ilk yaşıl kütlədə olduğundan demək olar 
ki, fərqlənmir. Ona görə də senaj silos kimi turş yox, sithal olur. 
Senajı bütün otlardan istifadə etməklə hazırlamaq olar. Keyfiyyətli senaj 
hazırlamaq üçün çalınacaq otların tərkibində qida maddələri daha çox toplandığı 
fazaları müəyyənləşdirilməlidir. Paxlalılara mənsub olan bitkilər üçün bu fazalar 
tumurcuqlama və qönçələmə, taxıllara mənsub olan otlarda isə kollanma 
ѵ
ə ya 
sünbülləmə fazalarmda biçilərək basdırılan senaj keyfiyyət baxımından daha zəngin 
olur. 
Heyvandarlıq inkişaf etdikcə, yemə olan tələbat da artır. Odur ki, mal-qaranın 
proteinlə təmin edilməsi məsələsi problem kimi qarşıda durur. Paxlalı çoxillik ot 
bitkiləri bu cəhətdən əsas zülal mənbəyi kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. 
Heyvanlarm yem payında proteinin çatışmaması həm məhsuldarlığın azalmasına, 
һəm də yemlərin səmərəsiz istifadə edilməsinə səbəb olur. Yoncanın quru 
maddəsində təxminən 22% protein olur. Bundan başqa yoncanın tərkibində karotin, B 
vitamini askorbin turşusu, əsas makro və mikroelementlər və s. çoxdur. Bütün bunlar 
möhkəm yem bazası yaradılması probleminin həllində əsas yem mənbələrindən biri 
kimi çoxillik paxlalı otların, xüsusən yoncanın mühüm rol oynadığını göstərir. Bu 
otun senaj istehsalı yolu ilə saxlanmasının əhəmiyyəti böyükdür. Quru ot tədarükü 
zamanı biçilən kütlə günlərlə sahədə qalır, onun yığılması, sahənin azad edilməsi və 
suvarılması ləngidilir. Təsərrüfatlarda bu ləngiməni ləğv edib yonca sahəsinin hər 
hektarından 6-7 biçim aparmaqla hektardan yaşıl kütlə məhsuldarlığını artırmaq olar. 
Çoxillik otlardan senaj basdırıldıqda yem vahidi çıxımı quru ot məhsuluna nisbətən 
336 min ton artır. Bu halda һəm də yaşıl kütlə bioloji cəhətdən tam qiymətli şəkildə 
saxlanmış olur. Senajın taxıl fəsiləsi ilə paxlalı otlarınqarışığından hazırlanması daha 
yaxşı nəticə verir. Çoxillik yem bitkilərindən yonca və xaşadan senaj hazırlanması 
daha sərfəlidir. Yonca və xaşa həm məhsuldar, һəm də qidalılıq baxımından daha 
zəngindir. Bu bitkiləri il ərzində bir neçə dəfə çalmaqla senaj tədarük etmək 
mümkündür. 
Senaj üçün tədarük edilən ot çalımı işi elə mütəşəkkil edilməlidir ki, həmin 
gündə basdırılacaq otun əsas hissəsi səhər saat 9-a kimi biçilsin. 
Taxıl bitkilərinin tərkibində hidrofil maddələr nisbətən azaldığına görə 
biçildikdən sonra özündə olan suyu asanlıqla verir 
ѵ
ə kütlə tez soluxur. 
Respublikamız iqlim şəraitində belə yaşıl kütlə 2-3 saat müddətində soluxub nəmliyi 
60-55%-ə çatır. 
Paxlalı otlar isə hidrofil maddələrlə zəngin, gövdəsi yoğun və yarpaqları çox zəif 
olduğundan nisbətən gec quruyur. Soluxma müddəti dəqiq təyin edilməlidir. Otun 
rütubəti çox olduqda kütlənin çürümə təhlükəsi yaranar. Nəmlik aşağı olduqda isə ot 
yaşıl yem vəziyyətindən uzaqlaşır, yarpaq və çiçəkləri tökülür. Odur ki, senaj üçün 
tədarük edilən yaşıl kütlənin nəmliyi 60-63% olduqda sahədən daşımağa başlamaq 
lazımdır. Bu müddətdə nəmlik 3-5% itirilir. 
Kütlənin nəmliyi VÇ (Vlaqomor Çyova) aparatı ilə və ya orqanoleptik üsulla 
təyin edilir. Bunun üçün yaşıl kütlədən bir dəstə götürülüb, onu bərk burub sıxdıqda 
əzilmiş yerindən şirə çıxmırsa senaj üçün normal hesab edilə bilər. 

---

371 
Soluxdurulmuş otu senaj üçün һəm bütöv, həm də doğranmış halda basdırmaq 
olar. Hər 2 halda yem yaxşı olur. Lakin yemin yaxşı basdırılması, az yer tutması, 
çıxarılması və mal-qaraya verilməsi işinin mexanikləşdirilməsi üçün onun 
doğranması əlverişlidir. 
Senaj basdırılan quyu havadan tam təcrid edilməlidir. Bu məqsədlə quyunun 
noluetilen plyonkalalra bağlanması vacibdir. Plyonkanın ətəkləri senaj basdırılan 
quyunun ətrafında qazılmış arxlara basdırılır. Onu müxtəlif zədələrdən qorumaq üçün 
üzərinə sönməmiş əhəng səpələmək və üstünə 8-10 sm qalınlığında torpaq tökmək 
lazımdır. Bunu elə etmək lazımdır ki, içərisinə su 
ѵ
ə hava keçə bilməsin. Daxildə 
qalan oksigen bitkinin hələ yaşamaqda olan hüceyrələrinin tənəffüsü nəticəsində 
dərhal (CO
2
) karbon qazı ilə əvəz olunur. 
Senaj basdırıldığı gündən başlayaraq hər hansı vaxt istifadə edilə bilər. Çünki bu 
yem qıcqırma 
ѵ
ə konservant sayəsində yox, öz kütləsinin “fizioloji quruluğu” 
sayəsində saxlanılır, ona görə də yetişməsi üçün vaxt tələb edilmir. 
Təzə açılmış senaj zəif meyvə iyi verir və öz əvvəlki strukturunu saxlamaqla 
yaşıl rəngə malik olur. Quyudan çıxarıldıqdan sonra rəngi bir qədər tündləşir. O, uzun 
müddət hava ilə təmasda qaldıqda keyfiyyəti pisləşə bilər. Odur ki, senaj quyusunun 
üstü bir tərəfdən açılıb sutkalıq istifadə ediləcək norma götürüldükdən sonra dərhal 
plyonka ilə örtülməlidir. 
Senaj bütün qruplardan olan camış, qaramal və qoyunlar tərəfındən həvəslə yeyilir. 
Tədarük edilmiş senaj ot tədarükü planına uyğun hesablanır. Belə ki, 100 kq 
senaj 76-80 kq quru ota bərabər hesab edilir. 1 s senaj 38-40 kq, 1 s quru ot 50 kq 
yem vahidinə bərabərdir. 
Basdırılmış senaj kütləsinin һər kub metrinin çəkisi onun doğranma və basılma 
dərəsindən asılı olaraq 300-400 kq hesab edilir. 
Təsərrüfatlarda senajın hazırlanmasını yüksək texnika tətbiqi ilə həyata 
keçirməklə, mal-qaraya gündəlik sərf olunan yemin maya dəyərinin 30 -35 % 
azalmasına nail olmaq olur. Вeləliklə, yem bazasınm möhkəmləndirilməsi üçün quru 
ot istehsalını senajla əvəz etmək vacib hesab edilir. Heyvanların bu keyfıyyətli yem 
növü ilə qidalandırılması onların il boyu vitaminlərə, fermentlərə və digər qida 
maddələrinə olan təlabatını tam ödəyər.