Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
UOT: 633.1;633.11;631.52 
YERLİ VƏ İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ BƏRK BUĞDANIN 
NÖVDAXİLİ DÖRDÜNCÜ (F
4
) NƏSİL HİBRİD XƏTLƏRİNDƏ 
STRUKTUR ELEMENTLƏRİNİN TƏDQİQİ 
 

---

94 
F.A.XUDAYEV,
a.e.ü.f.d. 
Əkinçilik ET İnstitutu, Bakı ş.,Pirşağı qəsəbəsi, Sovxoz N2 
E-mail:  
[e-mail]
. 
 
Məqalədə bərk buğdanın dördüncü nəsil (F
4
) hibrid xətlərinin suvarma 
şəraitində struktur elementlərinin analizinin nəticələri verilmişdir. Bitkinin boyuna, 
sünbüldə dənin sayına, dənin kütləsinə və 1000 dənin kütləsinə görə fərqlənən
hibrid xətlər seçilmişdir. 
 
Açar sözlər:
hibrid xətt, bərk buğda, introduksiya, bitkinin boyu, dənin sayı,
dənin kütləsi, 1000 dənin kütləsi
Ключевые слова:
гибридные линии, твердая пшеница, интродукция, 
высота растений, число зерен, вес зерен, вес 1000 зерен 
Key words: 
hуbridlines, durum wheat, introduction, plant height, number of 
seeds, weight of seeds, 1000 kernel weight 
Respublikanın kənd təsərrüfatı qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri ölkə 
əhalisini yüksək keyfiyyətli çörək və digər ərzaq məhsulları ilə təmin etməkdir.Taxıl 
və digər dənli bitkilərdən istehsal olunan ərzaq məhsulları gündəlik həyatımızın 
yaşayış tərzidir.
Çörəkbişirmə üçün vacib xammal olan yumşaq buğda ilə yanaşı, qənnadı, 
makaron, vermişel, yarma və digər məhsulların hazırlananmasında bərk buğda 
(Triticum durum) mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ondan hazırlanmış məmulatlar uzun 
müddətli saxlanmaya davamlıdırlar. Məlumdur ki, bərk buğda sortları tərkibindəki 
proteinin miqdarına və keyfiyyətinə görə yumşaq buğdalardan üstündür.
Hazırda dövlətimiz taxılçılığın inkişafına xüsusi diqqət yetirir və bununla 
əlaqədar ərzaq proqramına uyğun ölkə üzrə dənli bitkilərin məhsuldarlığının xeyli 
artırılmasını nəzərdə tutan mühüm qərarlar qəbul edilmiş, rəsmi sənədlər imzalanmış, 
və bu məqsədlə bir sıra kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi planlaşdırılmışdır. 
Bununla əlaqədar olaraq 25 avqust 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasının 
prezidenti 
İlham 
Əliyev 
tərəfindən 
“2008-2015-ci 
illərdə 
Azərbaycan 
Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət 
Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında fərmanın imzalanması kənd təsərrüfatı 
sahəsində aparılan müasir islahatların yeni mərhələsi kimi qiymətləndirilə bilər [2]
.
Məlumdur ki, Azərbaycan iqlim və torpaq şəraitinə görə digər respublikalardan 
xüsusi olaraq fərqlənir. Təbii ki, bu qədər zəngin torpaq-iqlim müxtəlifliyi ilə 
səciyyələnən ərazinin hər bir lokal regionu üçün yüksək adaptiv xüsusiyyətlərə malik 
olan, çoxlu sayda təsərrüfat qiymətli əlamətləri özundə xarakterizə edən sortların 
yaradılması və praktiki tətbiqi bu istiqamətdə çalışan mütəxəsislər qarşısında duran 
ən mühüm vəzifələrdən biri hesab olunur. 
Sanginovun fikrincə dən məhsulunun artırılması və onun keyfiyyətinin 
yüksəldilməsi seleksiyanın təşkili ilə birbaşa əlaqəlidir [4]. 
Ona ğörə də yeni sortların yaradılmasında başlanğıc materialın kompleks 
aqrobioloji xüsusiyyətlərinin tədqiq edilməsi və seçilməsinin böyük əhəmiyyəti 

---

95 
vardır. Bu problemin həlli yollarından biri kolleksiya materiallarının genetik 
potensialından səmərəli istifadə etmək, yerli və dünyanın müxtəlif ölkələrində 
yaradılmış sortların məhsul vermə, keyfiyyət və digər göstəricilərini 
müəyyənləşdirmək, onlardan hibridləşmədə geniş istifadə etməkdir.
Yuxarıda qeyd olunan problemləri nəzərə alaraq bərk buğdanın dördüncü (F
4
) 
nəsil hibrid xətlərində struktur elementlərin göstəriciləri tədqiq edilmişdir. 
Seleksiya istiqamətində aparılan tədqiqat işlərinin keyfiyyəti, dəqiqliyi və 
nəticəsi öyrənilən sortnümunələrin və hibrid xəttlərin struktur elementlərinin düzgün 
qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Hər bir sortun məhsulunu formalaşdıran struktur 
elementlərinin əsas xüsusiyyəti həmin sortun vegetasiya dövründəki bütün fizioloji 
fəaliyyətinin yekunudur.
Bu baxımdan tədqiqat zamanı müxtəlif bərk buğda sortlarının hibrid xətlərində 
bitkinin boyunun hündürlüyü, sünbülün uzunluğu, 1 sünbüldə dən sayı, 
1sünbüldə dən kütləsi, 1000 dənin kütləsi tədqiq edilmişdir. 
Vegetasiya müddətində təctübə sahəsində aqrotexniki qulluq işləri, çöl tədqiqat 
işləri, bitkilər üzərində müşahidələr və məhsulun struktur elementləri mövcud 
metodikaya uyğun olaraq həyata keçirilmiş [3]. 
Tədqiqatçılar Azərbaycanın müxtəlif zonalarında buğda bitkisinin boyunun 100 
sm-dən çox olmamaqla 60-80 sm olmasını optimal hesab edirlər. Müəlliflərə görə 
əkində bitkilərin boyunun bərabərliyi, yəni sünbüllərin əkində eyni horizontda 
yerləşməsinin buğda sortunun məhsuldarlığında böyük rola malik olduğundan hibrid 
materiallarının seçilməsində buna ciddi fikir verilməlidir. Əkinlərdə bitkilərin boyu 
sortun xüsusiyyətinə görə müxtəlif olduqda hündürboylular qısaboyluları 
kölgələndirərək, onları sıxışdırır və nəticədə bu bitkilərin bir qismi ya məhv olur, ya 
da cüzi məhsul verirlər [1]. 
Seleksiya tədqiqatları Abşeron Yardımçı Təcrübə Təsərrüfatında 
standartda daxil olmaqla 62 hibrid xətt üzərində öyrənilmişdir.Metodikaya 
uyğun olaraq aqrotexniki qulluq işləri yerinə yetirilmiş, fenoloji müşahidələr 
aparılmış,tam yetişkənlik vaxtı nümunə dərzləri əsasında struktur analizləri 
aparılaraq məhsuldarlıq elementləri müəyyən edilmişdir. 
Tədqiqat zamanı dördüncü nəsil hibridlərdə struktur elementləri 
müəyyənləşdirilmiş, nəticələri cədvəldə verilmişdir. Əldə olunmuş nəticələr 
tədqiqatda standart kimi götürülmüş yerli Qaraqılçıq 2 sortunun göstəriciləri 
ilə müqayisə edilmişdir (Cədvəl).
Tədqiq edilən hibridlər boylarının hündürlüyünə görə 80,0-127,5 sm arasında 
dəyişmişdir. Hibridlər arasında ən alçaqboy göstəricisi 80,0 sm (Miki 2 x Bərəkət), ən 
hündürboylu hibrid isə 127,5 sm (Turan x Giorgio 12-572 ) x Turan olmuşdur. 
Hibridlərin 47,5%-i standart Qaraqılçıq 2 sortundan alçaq, 50,8%-i isə 
standartdan hündür boya, 1,7%-i isə standartla eyni göstəriciyə malik
olmuşdur.