Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti

Torpaq, tikili və avadanlıqların çıxmasının uçotu

Torpaq, tikili və avadanlıqlar təşkilatdan müxtəlif səbəblər nəticəsində : vəsaitlər fiziki (mənəvi) köhnəldikdə, əvəzsiz verildikdə, satıldıqda, nizamnamə kapitalına maliyyə qoyuluşu kimi verildikdə, birgə fəaliyyət haqqında müqavilə üzrə verildikdə, inventarlaşma nəticəsində aşkar edilmiş, habelə oğurluq, mənimsəmə nəticəsində çatışmazlıq müəyyən edildikdə və səsaitlər tələf olduqda çıxırlar.

Torpaq, tikili və avadanlıqların ləğv olunması nəticəsində silinməsi Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 1 iyun 1998-ci il tarixli İ-46 saylı əmti ilə təsdiq olunmuş “Əsas vəsaitlərin (fondların) ləğv edilməsi haqqında! Təlimata müvafiq olaraq həyata keçirilir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların fiziki köhnəlməsi nəticəsində yararsızlığı ilə əlaqədar onların silinməsi, onların ləğv edilməsi hesab olunur və torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsi aktı əsasında həyata keçirilir. Akt təşkilatın rəhbərinin əmri (sətrəncamı) ilə təyin edilmiş komissiya tərəfindən tərtib edilir., komissiya nəticədə onun silinməsini vacib hesab edir. Aktda torpaq, tikili və avadanlıqların hazırlandığı (tikildiyi) il, təşkilata daxil olduğu və istismara verildiyi tarix, texniki vəziyyəti və ləğv olunmanın səbəbləri və komissiyanın gəldiyi nəticə göstərilir. Aktın əks tərəfində həm ləğvetmə üzrə məsrəflər hissəsində obyektin ləğv edilməsinin nəticələrinin haqq-hesabı, həm də ləğv etmədən alınan gəlirlər (ləğv olma qalıqları) göstərilir. Akt təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

Bir qayda olaraq,zərər, vəsaitlər onlar özərlərini ödəməmişdən əvvəl, daha doğrusu, özlərinin axıra kimi amortizasiya etməmişdən əvvəl silinən zaman alınır. Lakin alınan zərər, vergiyə cəlb olunan mənfəəti azaltmır.

Torpaq, tikili və avadanlıqlar əvəzsiz verilən zaman qəbul-təhvil aktı iki nüsxədə tərtib edilir, biri alana verilir. Akta inventar kartoşkası və texniki pasport əlavə edilir. Alan təşkilat verən tərəfə vəsait obyektinin mədaxil edilməsi faktı avizo ilə bildirir.

İnventarlaşma nəticəsində torpaq, tikili və avadanlıqların aşkar edilmiş çatışmazlığı üzləşmə cədvəlinin məlumatları əsasında silinir və 731 saylı “Sair əməliyyat xərcləri” hesabına aid edilir, burada onlar çatışmazlığın səbəblərini aşkar edənə qədər əks olunur.

Təbii fəlakət nticəsində torpaq, tikili və avadanlıqların tələf olması zamanı vəsaitlərin ləğvi üzrə akta əsasən mühasibat hesablarında müvafiq qeydlər aparılır.

Cədvəl 3.2

Müxtəlif səbəblər nəticəsində torpaq, tikili və avadanlıqların

təşkilatdan çıxmasının mühasibat hesablarında əks etdirilməsi

	Əməliyyatın məzmunu	Müxabirləşən hesablar
		Debet	Kredit
1	2	3	4
1.	Ləğv edilməsi ilə əlaqədar olaraq, torpaq, tikili və avadanlıqlar təsərrüfat dövriyyəsindən çıxıb:
	a) ilkin dəəri	731.1	111
	b) köhnəlmə bəbləği	112	731.1
	c) ləğv etmə ilə məşğul olan fəhlələrə əmək haqqı hesablanıb	731.1	633,522,521
	ç) ləğv olunma prosesində köməkçi istehsatlar xidmətlər göstərib	731.1	202.9
	d) kənartəşkilatlar xidmət göstərib	731.1	538
	e) ləğv etmədən əldə edilən maddi qiymətlilər istifadəsinin mümkün olan qiyməti ilə mədaxil edilib	201	731.1
	ə) ləğv etmədən olan maliyyə nəticələrindən nənfəət əldə edilib	731	801
	f) ləğv etmədən olan maliyyə nəticələrindən zərər olub	801	731.1
2.	Torpaq, tikili və avadanlıqlar əvəzsiz olaraq başqa təşkilata verilib:
	a) ilkin dəyəri	731.1	111
	b)köhnəlmə məbləği	112	731.1
	c) əlavə dəyər vergisi	731.1	521
	ç) əvəzsiz verilmə üzrə maliyyə nəicəsi	335,341,901	731.1
3.	Torpaq, tikili və avadanlıqlar satılıb:
	a) ilkin dəyəri	731.1	111
	b) köhnəlmə məbləği	112	731.1
	c) satışla əlaqədar olan xərclər silinib	731.1	533,202,244,538
	ç)satılmış torpaq, tikili və avadanlıqlara görə malalanlardan daxil olmalıdır	211	731.1
	d) malalanlardan ödəmə daxil olub	223	211
	e) əlavə dəyər vergisi əks etdirilib	731.1	521
	ə) əgər torpaq, tikili və avadanlıqlar bazar qiymətindən aşağı satılırsa, əlavə dəyər vergisi bazar qiymətindən ödənilir	343,901	520
	f) satışdan olan maliyyə nəticələrindən mənfəət əldə edilib	731.1	801
	ğ) satışdan olan maliyyə nəticələrindən zərər olub	801	731.1
4.	Başqa təşkilatların nizamnamə kapitalına haqlar kimi torpaq, tikili və avadanlıqlar verilib:
	a) ilkin dəyəri	731.1	111
	b) köhnəlmə məbləği	112	731.1
	c) razılaşdırılmış dəyəri	183	731.1
	ç) razılaşdırılmış və qalıq dəyəri arasındakı fərq	731.1	611
5.	Birgə fəaliyyət haqqında bağlanmış müqavilə əsasında torpaq, tikili və avadanlıq verilib:
	a) ilkin dəyəri	731	111
	b) köhnəlmə məbləği	112	731.1
	c) razılaşdırılmış dəyəri	183,234	731.1
	d) razılaşma dəyəri qalıq dəyərində aşağıdırsa	801	731.1
6.	İnventarlaşma nəticəsində torpaq, tikili və avadanlıqların çatışmazlığı aşkar edilib:
	a) köhnəlmə məbləği	112	731.1
	b) qalıq dəyəri	731.4	731.1
	c) qalıq dəyəri	731.4	731.1
	ç) çatışmazlığın qalıq dəyərinə	213	731.4
	d) əskik gələn əsas vəsaitin balans dəyəri ilə təqsirkar şəxslərdən tutulası məbləğ arasındakı fərq	213	442
	e) çatışmayan məbləğlər ödənilib	221,533	213
	ə) tutulmalı olan və balans dəyəri arasındakı fərq məbləği	442	801
	f) tutulmasına məhkəmə tərəfindən etiraz edilib və ya məhkəmənin qərarı ilə təqsirkar müəyyən edilməyib	801	213,731.1
7.	Təbii fəlakət nəticəsində torpaq, tikili və avadanlıqlar tələf olub:
	a)ilkin dəyəri	731.1	111
	b) köhnəlmə məbləği	112	731.1
	с) sığorta ödəmələrinin məbləği	515	731.1
	ç) qalıq dəyəri və sığorta ödəmələri məbləğləri arasındakı fərq	801	731.1

4. 
   Torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsinin
   

(amortizasiyasının) uçotu
Kommersiya təşkilatlarının torpaq, tikili və avadanlıqlardan səmərəli istifadə olunmasının bazar iqtisadiyyatı şəraitində böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır. Təşkilatın vəsaitləri istifadə olunduqca tədricən köhnəlir və onların dəyəri istehsal xərclərinin tərkibinə hissə-hissə daxil olur. Bu proses “Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən bəzi xərclərin tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 3 iyul 1997-ci il tarixli 71 saylı qərarı ilə nizama salınır.

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 3 iyul 1997-ci il tarixli 71 saylı qərarına müvafiq olaraq 1997-ci il iyun ayının 1-dən etibarən mülkiyyət formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən bütün təşkilatlar torpaq, tikili və avadanlıqlara köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yeni (açıq) metodunu tətbiq etməlidirlər. Bu metod üzrə amortizasiya normaları aşağıdakı hədlər daxilində müəyyən edilir:

• 
  binalar və onların struktur komponentləri – 5 faizə qədər;
  
• 
  qurğular və onların struktur komponentləri – 7 faizə qədər;
  
• 
  ötürücü qurğular və onların struktur komponentləri 9 faizə qədər;
  
• 
  maşın və avadanlıqlar - 13 faizə qədər;
  
• 
  nəqliyyat vasitələri 15 faizə qədər;
  
• 
  istehsal alətləri (ləvazimatları) və təsərrüfat inventarları – 25 faizə qədər;
  
• 
  torpaq sahələrinin yaxşılaşdırılması üzrə sərmayə qoyuluşları , iş heyvanları, çoxillik əkmələr və digər əsas vəsaitlər (fondlar) – 25 faizə qədər.
  

Torpaq, tikili və avadanlıqlar, mənəvi və təbiətin təsir qüvvələri ilə köhnəlirlər.

Təşkilatda torpaq, tikili və avadanlıqlar məhsul istehsalı prosesində uzun müddət iştirak edir və bir neçə dəfə istehsal dövründə fəaliyyət göstərib köhnəldikcə, obnların dəyərinin bir hissəsi məhsula keçir, başqa hissəsi isə əmək vasitələrində və deməli istehsal prosesində qalır.

Torpaq, tikili və avadanlıqlara amortizasiya ayırmalarının hesablanması qaydası haqqında əsasnaməyə mqvafiq olaraq vahid normalarla amortizasiya hesablanır. Amortizasiya normaları, tikililərin, avadanlıqların, inventarların və başqa aktivlərin növləri üzrə diferensiallaşdırılmışdır. Normaları işləyib hazırlayarkən müvafiq növ aktivlərin ilkin dəyərini, maşınların və başqa obyektlərin orta istismar edilmə müddətinin və mənəvi köhnəlməni nəzərə almışlar.

Torpaq, tikili və avadanlıqların ayrı-ayrı növləri üzrə təsdiq edilmiş amortizasiya normaları ancaq tam bərpa olunma üçün müəyyən edilmişdir. Amortizasiya ayırmalarını amortizasiya normalarından fərqləndirmək lazımdır.

Amortizasiya normaları dedikdə isə bu və ya digər əsas istehsal vasitəsinin illik amortizasiya məbləğinin faiz ifadəsində onun ilkin balans dəyərinə olan nisbəti başa düşülür Amortizasiya məbləği bütöv manatla hesablanır.Aylıq normanı tapmaq üçün illik amortizasiya normasınə 12-yı bölmək lazım gəlir.

Təşkilatın mühasibatında amortizasiya ayırmaları cədvəlinə əsasən hər ayın sonunda mühasibat köçürməsi verilir , yəni həmin amortizasiya ayırmaları müvafiq məsrəf hesablarının debetinə, 112 saylı “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya” hesabının kreditində yazılır. Yəni,

202 saylı “İstehsalat məsrəfləri” hesabının debeti;

721 saylı “İnzibati xərclər” hesabının debeti;

711 saylı “Kommersiya xərcləri” hesabının debeti;

112 saylı “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya” hesabının krediti olur.

Təşkilatda əvvəlcə istismarda olan torpaq, tikili və avadanlıqlar istismardan çıxan zaman köhnəlmə məbləği (tamamilə bərpa hissəsində) 112 saylı “Torpaq, tikili və avadanlıqlar _Amortizasiya) hesabının kreditində əks etdirilir.

4. 
   Torpaq, tikili və avadanlıqların təmirinin uçotu
   

Torpaq, tikili və avadanlıqlar istismar prosesində köhnəlir. Bu zaman obyektin ayrı-ayrı hissələri öz xüsusiyyətlərini qeyri-bərabər itiri. Daha çox ağırlıq düşən və ya başqalarından daha çox atmosfer təzyizinə məruz qalan hissələr tez köhnəlir. Bu zaman vəsaitlər onların faktiki vəziyyətindən asılı olmayaraq qabaqcadan tərtib olunmuş qrafik üzrə təmir edilir.

Təmirin dəyəri tənzimləşdirilən və uçota alınan zaman obyektlərin sayı və adları təmirin növü və mürəkkəbliyi, ayrı-ayrı təmir vahidlərindən işin həcmi, təmir prosesində avadanlığın boş dayanma vaxtı müvafiq təmir növünə adam-saat hesabı ilə sərf olunası iş vaxtı və əmək haqqı, material və ehtiyat hissələrinin sərf olunması və digər xərclər müəyyənləşdirilməlidir.

Maşınların təmiri üzrə təmir emalatxanasının bütün xərcləri 202 saylı “İstehsalat məsrəfləri” hesabının ayrıca 9-cu “Köməkçi istehsalat” subhesabında uçota alınır. Həmin xərclər aşağıdakı maddələr üzrə əks etdirilir:

1. 
   İşlənmiş adam-gün və adam-saatların miqdarı göstərilməklə, sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı;
   
2. 
   Ehtiyat hissələri;
   
3. 
   Maşınları sınaqdan keçirmək üçün yanacaq;
   
4. 
   Təmir emalatxanalarının ayrıca uçota alınan üstəlik xərcləri, yəni elektrik enerjisi, binaların saxlanması, binaların, avadanlıq və inventarların cari təmiri, təhlükəsizlik texnikası tədbirləri və sairə xərclər.
   

Hər hansı obyektin təmiri qurtaran zaman 202 saylı “İstehsalat məsrəfləri” hesabının ayrıca 9-cu “Köməkçi istehsalat “ subhesabının analitik hesablarının uçot məlumatlarına əsasən təmirin maya dəyəri müəyyən edilir və nöqsan cədvəlinin müvafiq bölmələrinə faktiki xərclər yazılır.

Təmir edilmiş və qəbul edilmiş obyekt üzrə faktiki xərclər 202 saylı “İstehsalat məsrəfləri” hesabının ayrıca 9-cu “Köməkçi istehsalat” subhesabından 202, 721 saylı hesablara silinir.Bu xərcləri uçota almaq üçün iri mürəkkəb maşınlar üzrə 202 saylı “İstehsalat məsrəfləri” hesabının müvafiq 9-cu subhesabına ayrıca analitik hesablar açılır. Mürəkkəb olmayan avadanlıqlar “Sair maşınlar və avadanlıqlar” adlı bir analitik hesabda uçota alınır. Analitik hesablarda hər bir təmir edilmiş obyekt, onun inventar nömrəsi və təmirin maya dəyəri göstərilməklə ayrıca sətirdə yazılır.

Təşkilat maşınların ayrı-ayrı qovşaqlarını və aqreqatlarını əsaslı təmir etməküçün başqa təşkilatlara verir, maşının qalan hissələrini təşkilatın emalatxanasında təmir edir. Belə halda obyektin əsaslı təmiri üzrə emeletxananın xərclərini əvvəlcə 202 saylı “İstehsalat məsrəfləri” hesabının ayrıca 9-cu “Köməkçi istehsalat” subhesabının debetində uçota alırlar, təmir qurtardıqdan sonra isə 202, 721 saylı hesablara silirlər. Qovşaq və avadanlıqların kənarda edilmiş təmirinin dəyərini hesab-faktura əsasında 202 saylı “”İstehsalat məsrəfləri” hesabının ayrıca 9-cu “Köməkçi istehsalat” subhesabında əks etdirmədən, bilavasitə 202, 721 saylı hesablara silirlər

Təşkilatda torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu üzrə tətbiq edilən ilkin sənədlərin nümunəvi formaları Maliyyə Nazirliyi ilə razılığa əsasən DSK tərəfindən işlənib hazırlanıb. Bu uçot sənədlərinin vahid metodologiyasını və göstəricilər sistemini təmin edir, habelə torpaq, tikili və avadanlıqların, bioloji aktivlərin bütün ilkin uçotunun təşkilini sadələşdirir və nizama salır.

Təşkilatda torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu onların nümunəvi təsnifatına müvafiq olaraq , mərkəzləşmiş qaydada təşkil edilir. Uçot hər bir təsərrüfat qrupu daxilində ayrı-ayrı inventar obyektləri çərçivəsində aparılır. İnventar obyekti dedikdə, vahid bütövlükdə birləşdirilmiş və konkret istehsal funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün ayrılmış torpaq, tikili və avadanlıqların, bioloji aktivlərin hər bir ayrıca və ya kompleks əşyası başa düşülür.

Uçotun düzgün təşkil edilməsi və torpaq, tikili və avadanlıqların mühafizəsinə nəzarətin təmin edilməsi üçün, hər bir inventar obyektinə müəyyən nömrə verilir. Həmin nömrə metal jetona dəlinir və yaxud da obyektə yağlı boya ilə yazılır. Bu zaman həmin vəsaitlərin hər bir nomenklatura qrupu üçün seriya sıra nömrəsi ayrılışdır ki, bunun vasitəsi ilə həmin şifr əsasında obyektin bu və ya digər təsnifat qrupuna, məsələn, bina üçün 001-099, qurğular üçün 100-199 və i.a. aid olduğunu müəyyən etmək mümkün olur. İnventar nömrəsi obyektin təşkilatda bütün istismar dövrü ərzində saxlanılır. O, obyektin mövcud olması və hərəkətini rəsmiləşdirən bütün ilkin sənədlərdə əks olunur.

4.Torpaq , tikili və avadanlıqların uçotunun təkmilləşdirilməsi
Bu bölmədə Azərbaycanda mühasibat uçotunun, o cümlədən torpaq, tikili və avadanlıqların uçotunun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması şərh edilir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, uçot və hesabat üzrə beynəlxalq standartların olması mövcud milli standartlardan bütünlüklə və birdəfəlik imtina edilməsinə gətirib çıxarmalıdır. Əksinə, beynəlxalq standartların özü həmin ölkələrin milli standartlarından bəhrələnərək formalaşdırılır. Odur ki, uzunmüddətli aktivlərin (əsas vəsaitlərin) uçotunun təkmilləşdirilməsi zamanı mövcud müsbət məqamları saxlamaq vacibdir.

Uzunmüddətli aktivlərin (əsas vəsaitlərin) uçotunun təkmilləşdirilməsi bir-biri ilə əlaqəli olan üç məsələni əhatə edir: təsnifatı, qiymətləndirməni və ikili yazılışı, yaxud sintetik hesablardakı yazılışları.

Bu və ya digər maddi vəsaitin əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilməsi üçün zənnimizcə bir kriteriya olmalıdır – obyektin faydalı istifadə müddəti. Əsas vəsaitlərin tərkibində yalnız o maddi vəsaitlər əks etdirilməlidir ki, onlardan iqtisadi fayda götürülməsi və ya digər məqsədlər üçün istifadəsi bir ildən artıq müddət ərzində olsun.

Araşdırmalar göstərir ki, torpaq, tikili və avadanlıqların yendənqiymətləndirilməsinin nəticələrinin uçotu metodikası da təkmil deyildir. Xüsusən də söhbət yenidənqiymətləndirmə nəticəsində yaranan əlavə kapitalın uçotundan gedir.

Araşdırmalar göstərir ki, torpaq, tikili və avadanlıqların uçot və hesabatda qiymətləndirilməsində sistemli və ardıcıl konsepsiya yoxdur. Belə ki, normativ sənədlərdə müxtəlif növ uzunmüddətli aktivlərin qiymətləndirilməsində tətbiq edilən üsullar və metodlar onların real dəyərini müəyyən etməyə imkan vermir və hətta onların iqtisadi məzmununa uyğun gəlmir.

Eyni zamanda amortizasiya olunan əmlakın mövcudluğu və hərəkətinin uçotu təkmil deyildir. r.

Amortizasiya olunan obyektlərə amortizasiya ayırmalarının hesablanması metodunda və tətbiq edilən amortizasiya normalarının hədlərində qüsurlu cəhətlər mövcuddur. Belə ki, əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanmasının azalan qalıq metodunun Vergi Məcəlləsi ilə tətbq edilən qaydası əsas vəsait obyektlərinin əvvəlcədən nəzərdə tutulan faydalı istifadə müddətində amortizasiya olunmasına imkan vermir, mövcud aktivlərin təzələnməsi prosesini ləngidir.

Gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərinin sintetik uçotunun Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış “Gəlirdən çıxılmalı olan təmin xərclərinin mühasibat uçotunda əks olunmasına dair Təlimat”da verilmiş sxemi metodoloji və praktiki çatışmazlıqlara malikdir, həmin sxem həm də yalnız bu sahədə uçot işlərinin həcminin artmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa, gəlirdən çıxılmalı olan təmir xərclərindən artıq olan təmir xərclərinin Vergi Məcəlləsində müəyyən edildiyi kimi bütün hallarda əsas vəsaitlərin balans dəyərinə daxil edilməsi düzgün sayıla bilməz.

Hazırda uçot obyekti kimi hesablanan və yığılmış amortizasiya deyil, köhnəlmə çıxış edir. Nəticədə əsas vəsaitlərin təkrar istehsal mənbəyi olan amortizasiya vəsaitlərinin formalaşdırılması və istifadəsi barədə etibarlı informasiya əldə etmək mümkün olmur.

Tədqiqat göstərir ki, bütövlükdə qeyri-maddi aktivlərin, onların ayrı-ayrı növlərinin uçota alınması, təsnifatı, ilkin və sonrakı qiymətləndirilməsi, amortizasiyası, mövcudluğu və hərəkətinin uçotunun iqtisadi və hüquqi tərəfləri hələlik tam işlənməmişdir.

Etibarlı və əhəmiyyətli informasiya formalaşdırmaq baxımından uzunmüddətli maliyyə aktivlərinin təsnifatı, qiymətləndirilməsi və uçotunun mövcud qaydaları təkmil deyildir. Bunlar konkret olaraq öz əksini aşağıdakı məqamlarda tapır:

- mühasibat (maliyyə) uçotu sistemində uzunmüddətli maliyyə aktivlərinin bütün növlərini əhatə edə biləcək vahid təsnifat yoxdur;

- ödənilməsi həqiqi cəhətdən bir ildən artıq müddətdə nəzərdə tutulan debitor borclarının əksəriyyəti qısamüddətli debitor borcları kimi uçota alınır;

- Mühasibat (maliyyə) hesabatının quruluşu və məzmununun araşdırılması göstərir ki, həmin hesabat təsnifat və qiymətləndirmə baxımından uzunmüddətli aktivlər barədə yetərli və etibarlı informasiya vermir. Bunun əsas səbəblərindən biri odur ki, məzmun və struktur baxımından həmin informasiya tamamilə uçotun mövcud metodologiyasına uyğun formalaşmışdır, halbuki uçotun formalaşdığı informasiya kəmiyyət və keyfiyyət baxımından tam yararlı deyildir. Beynəlxalq praktika inandırıcı surətdə təsdiq edir ki, mühasibat (maliyyə) uçotunun metodologiyası və metodikası informasiyanın hesabatda əks etdiriləcək parametrlərinə uyğun qurulmalıdır. Uzunmüddətli aktivlər barədə mühasibat (maliyyə) hesabatında formalaşdırılacaq informasiya yalnız bir meyarla əhəmiyyətliliyi ilə ölçülməlidir.

Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotunun təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması üçün onların təsnifatı, qiymətləndirilməsi və sintetik uçotuna dair təklif və tövsiyələrin hazırlanması zəruridir.

Tədqiqat işində uzunmüddətli aktivlərin əsas hissəsi olan əsas vəsaitlərin aşağıdakı qruplar üzrə təsnif olunması təklif edilir: 1. Torpaq; 2. Binalar; 3. Maşın və avadanlıqlar; 4. Nəqliyyat vasitələri; 5. Mal-qara; 6. Sair əsas vəsaitlər.

Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, habelə 16 saylı MHBS-nin tövsiyələri nəzərə alınmaqla əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyərinə aşağıdakı xərclərin daxil edilməsi təklif olunur: satınalma qiymətlərinin (məbləğinin); ödənilməyən bütün vergilərin; daşınma xərclərinin; obyektin yerinin hazırlanması və quraşdırılması xərclərinin; sınaqla əlaqədar xərclərin; kənar müəssisələrin və fiziki şəxslərin məsləhəti üzrə xərclərin. Əsas vəsaitlərin sonrakı qiymətləndirilməsi mütəmadi aparılmalı və qiymətləndirmə zamanı MHBS 16-nın tövsiyə etdiyi üsullardan istifadə olunmalıdır. Sonradan çəkilən xərclər, yalnız aşağıdakı hallarda əsas vəsaitlərin ilkin dəyərinə aid edilməlidir: a) həmin xərclər əsas vəsait obyektlərinin normativdə müəyyən olunmuş gücünü artırdıqda; b) məhsul (iş, xidmət) istehsalına çəkilən xərclərin aşağı salınmasına şərait yaratdıqda; v) istehsal olunan məhsulun (işin, xidmətin) keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verdikdə. Qalan bütün hallarda çəkilən xərcləri, o cümlədən bütün təmir xərclərini cari xərclərə yaxud əvvəlcədən yaradılan ehtiyata, ya da gələcək dövrün xərclərinə aid etmək tövsiyə olunur.

Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları aşağıdakı təsnifat qrupları üzrə uçota alınmalıdır: qiymətli kağızlar, birgə fəaliyyətə qoyulmuş vəaitlər; verilmiş borclar; debitor borcları. Qiymətli kağızlar qrupunda yalnız investisiya qiymətli kağızları olan səhmlər və istiqrazlar uçota alınmalıdır.

Nəticə
Əmək vasitələri tərkibində istehsal alətləri (maşın və avadanlıq) mühüm rol oynayır. Daha geniş mənada götürsək, əmək vasitələrinə əmək prosesinin baş verməsi üçün lazım olan bütün maddi şərait daxildir.

Torpaq və yeraltı sərvətlər, təbiətin bəxşişi və ümumxalq mülkiyyəti olduğu üçün alqı-satqı obyekti sayılmır və buna görə də pul ifadəsində qiymətləndirilir.

• Torpaq, tikili və avadanlıqlardan yaxşı istifadə olunması göstəricilərindən biri, hər şeydən əvvəl boş dayanmaları azaltmaq və iki növbəyə keçmək yolu ilə avadanlığın iş vaxtını artırmaqdan ibarətdir. Torpaq, tikili və avadanlıqdan istifadə olunmasının digər bir göstəricisi də avadanlıqdan istifadə işinin intensivlik dərəcəsidir, yəni texnikanın tətbiq edilməsi, təkmilləşdirilmələrin aparılması və texnoloji əmək tutumunun aşağı salınması əsasında avadanlığın məhsuldarlığının yüksəldilməsidir. Bu ehtiyatlar qabaqcıl ölkə təcrübəsinin və xarici təcrübənin lazımi məlumatlarından istifadə etməklə hərtərəfli texniki iqtisadi təhlil yolu ilə aşkara çıxarılır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi torpaq, tikili və avadanlıqların ən aktiv hissəsini maşın və avadanlıqlar təşkil edir. Onların köməyi ilə məhsul istehsal edilir və ya xammal emal edilir. Fondverimini yüksəltmək üçün hər bir dəzgah, aqreqat, avtomobil və traktordan yüksək bacarıqla istifadə etmək lazımdır.

Torpaq, tikili və avadanlıqların mövcudluğu, hərəkəti və istifadə edilməsi haqqında iqtisadi məlumatları, mühasibat uçotu və operativ texniki uçot məlumatlarından əldə etmək olar. Buna görə də torpaq, tikili və avadanlıqların mühasibat uçotunun birinci dərəcəli vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Torpaq, tikili və avadanlıqların mühafizəsinə nəzarətdən;

2. Torpaq, tikili və avadanlıqların mövcudluğu , daxil olması və təsərrüfatdan çıxması haqqında öz vaxtında və dəqiq məlumat əldə etməkdən;

3. Torpaq, tikili və avadanlıqların hərəkəti və səmərəli istifadə edilməsi üzərində nəzarətdən;

4. Torpaq, tikili və avadanlıqların öz vaxtında və düzgün əks etdirilməsindən;

5. Tam amortizasiya edilməmiş obyektlərin silinməsindən olan zərərlərin və ləğv etmənin nəticəsinin dəqiq müəyyən edilməsi.

Ədəbiyyat

1. “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu.

Mühasibat uçotu (sənədlər toplusu) Bakı.2010

2. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi. Bakı 2000.

3. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. Bakı 2008.

4. Milli Mühasibat Uçotu Standartları. Bakı. “Hüquq nəşriyyatı”.2008.

5. Mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat. Bakı.1996.

6. Abbasov Q.Ə. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı.2009.

7. Q.Ə.Abbasov, CM.İmamquliyev. Xalis aktivlər, onların həcmini necə və nəyə görə müəyyən etmək lazımdır? Maliyyə və uçot jurnalı . 2003, N 12.

8. Q.Ə.Abbasov. Beynəlxalq uçot – hesabat standartları və onun təşkili prinsipləri. Maliyyə və uçot jurnalı. 2005, N 6.

9. Q.Ə.Abbasov, S.Səbzəliyev, Ə.Daşdəmirov, V.Quliyev,

10. Ə. Sadıqov. Mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı 2003.

11. Sadıqov Ə.A. Sadıqov P.Ə, Cəfərova Ş.Ə, Sadıqov C.Ə.

Mühasibat uçotu. Bakı. 2008.

12. Ə.A.Sadıqov, T.Ə.Sadıqov, Ş.Ə.Cəfərova. Mühasibat uçotu.

Bakı. 2005.

13. Ə.A.Sadıqov, Ş.Ə.Cəfərova. Azqiymətli və tezköhnələn əşyalara

dair (Tədris metodiki vəsait). Bakı.2007.

14. S.M.Səbzəliyev Mühasibat (maliyyə) hesabatı. Bakı.2003.

15. V.M.Quliyev. Qısamüddətli maddi aktivlərin uçotunun mövcud

vəziyyəti. Maliyyə və uçot jurnalı.2006. N 2.

16. V.M.Quliyev.Qısamüddətli maddi aktivlərin uçotunun

təkmilləşdirilməsi problemləri. Maliyyə və uçot jurnalı.2006. N 3.

17. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013cü illərdə

iqtisadi inkişafı Dövlət Proqamı. Maliyyə və uçot jurnalı 2009,№4

18. Babayev Y.A. Теория бухгалтерского учета. ЮНИТИ.

Москва. 2003.

19. Qasımov Ə. Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı.(dərslik) İU-nin nəşri. Bakı,2007.

20.V.M.Quliyev. Qısamüddətli maddi aktivlərin uçotunun mövcud vəziyyəti. Maliyyə və uçot jurnalı. 2006 № 2.

21. V.M.Quliyev. Qısamüddətli maddi aktivlərin uçotunun təkmilləşdirilməsi problemləri. Maliyyə və uçot jurnalı.2006, № 3.

22. Ş.Abdulov, Y.Əhmədov. Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı. “Mütərcim” 2009.

23. Ş.Abdulov, Y.Əhmədov. Kənd təsərrüfatında mühasibat (idarəetmə) uçotu. Bakı, “Mütərcim” 2010cu il

24.. Ş.V.Abdulov, Y.B.Əhmədov. Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) hesabatı. Gəncə 2007.

25. İ.M.Mahmudov, H.A.Cəfərli. Milli Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğunlaşdırılması və harmonizasiya edilməsinin bəzi problemləri. Maliyyə və uçot jurnalı. 2003. № 11.

26.. Mühasibat uçotu Qanunlar,Qaydalar, Təlimatlar “Hüquq ədəbiyyatı” nəşriyyatı. Bakı 2007.