Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qulluqçuların ümumi məsuliyyəti.
Qulluqçuların əməllərinin nəticəsində hakimiyyətə nə qədər maddi zərər dəyirsə, hakimiyyət öz qulluqçularına qarşı elə həmin məbləğdə də iddia irəli sürə bilər. Dövlət Şurasının Larüelin və Delvilin işinə dair 28 iyul, 1951-ci il tarixli qərarından göründüyü kimi, məsuliyyət formasında yaranan məsələ iki halda meydana çıxa bilər: ya Larüelin və Delvilin işindəki 199 kimi - onda qulluqçu üçüncü şəxsə zərər vurur və hərriin üçüncü şəxs ona cərimə ödənilməsinə nail olmağa çalışır, bu zaman zərər məbləğinin az miqdarda və ya qismən ödənilməsi günahkar qulluqçuya həvalə edilir; yaxud əgər işdə üçüncü şəxs yoxdursa, zərər isə administrasiyaya dəymişdirsə, onda zərər məbləğini bilavasitə günahkar qulluqçu ödəyir. Məhkəmə praktikası pul hesabatları məsələsini bu qaydada həll edir: tutaq ki, xəstəxananın həkimi ona etibar olunmuş çox qiymətli və zərif rentgen avadanlığını ehtiyatsızlıq üzündən sıradan çıxarmışdır. Bununla o, xəstəxanaya bilavasitə zərər vurmuşdur və xəstəxana ona vurulmuş zərərin ödəməsini ondan tələb etmək hüququna malikdir. Qulluqçuların pul hesabatları formasında məsuliyyətə cəlb edilməsinə çox nadir hallarda təsadüf olunur və belə məsuliyyətə cəlb etmək üçün ciddi təqsirin olması mövcud olmalıdır. Əksinə, dövlət xidmətinin ümumi prinsiplərinə uyğun olaraq administrasiya funksional vəzifələrin yerinə yetirilməsi zamanı təqsirə yol vermiş qulluqçuların hərəkətləri üçün tam məsuliyyət daşıyır: əgər vətəndaş, xidməti vəzifələrini icra edərkən qulluqçunun yol verdiyi təqsirə görə zərər çəkmiş və cərimə ödənilməsi barədə iddia qaldırılmışsa, administrasiya işə qarışmağa, qulluqçunun yol verdiyi qeyri- qanuni hərəkətlərə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyə borcludur. Bu, dövlət qulluqçularının ümumi statuslarında dəqiq yazılmış və əsas prinsip kimi Dövlət Şurasının Bezansondakı xəstəxana mərkəzinin işinə dair 26 aprel, 1963-cü il tarixli qərarında tam müəyyən edilmişdir. Bütün qulluqçulara münasibətdə tətbiq edilən maliyyə məsuliyyətinin ikinci forması büdcə intizamı məsələləri üzrə məhkəmənin təsis edilməsinin nəticəsi olmuşdur. Həmin orqan 1948-ci ildə yaradılmışdır: belə hesab edilirdi ki, o, qulluqçuların, o cümlədən xidmət rəhbərlərinin maddi məsul şəxslərinin ictimai vəsaitləri boş-boşuna sərf etmələrinin, başısoyuqluqla lüzumsuz xərclərə yol vermələrinin qarşısını alan vasitə olacaqdır. Bu cür pozuntulara görə məhkəmənin cərimə tətbiq etmək hüququ vardır. Təqsirli şəxslərə qarşı tətbiq edilən cərimə məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir. Lakin yol verilmiş səhvlər və yaxud laqeydlik üzündən israf edilmiş vəsait ümumi vəsaitdən xeyli az olmalıdır. Misal üçün, büdcə intizamı məsələləri üzrə məhkəmə La-Villetdə sallaqxana fəaliyyəti ilə məşğul olan bir cəmiyyətin sədrini 8 min frank cərimə etmişdi, halbuki real zərər onlarla milyon franka bərabər idi. Hesabdarlıq-mühasibat işçilərinin məsuliyyəti. Maddi təhtəlhe- 200 sab əməkdaşlar və kreditlərin sərəncamçıları daha tez-tez və müntəzəm olaraq maliyyə məsuliyyətinə cəlb edilirlər. Hesabdarlıq-mühasi- bat işçiləri peşəsinin özü maliyyə vəsaitlərinə sərəncam verməkdən ibarətdir. İctimai vəsaitlərə ona görə etibar edilir ki, onlar həmin vəsaitləri sərəncamlarla istifadə etsinlər, gəlir götürsünlər və i.a. Əlbəttə ki, bu işdə ciddi intizam olması zəruridir. Maliyyə təsisatlarının məsarifı ilə bağlı məsuliyyət məsələsi he- sablayıcı palatanın nəzarətindədir. Onun fəaliyyəti hesabdarlıq-müha- sibat işçilərinin özlərinin hərəkətlərinin qanunauyğun olub-olmaması barədə rəy bildirməkdən, hesablar üzrə məsariflərə nəzarət etməkdən ibarətdir. Onun vəzifəsi müəssisənin kassasında çatışmazlıq olduğunu və s. müəyyənləşdirmək və sonra maliyyə nazirinə və yaxud müvafiq xidmət rəisinə, qeydə alınmış həmin faktlarla əlaqədar tədbirlər görülməsi üçün məlumat verməkdir. Əgər rəhbər işçi hesab etsə ki, hesab- darlıq-mühasibat hissəsinin diqqətsizliyi və yaxud əliəyriliyi nəticəsində çatışmazlıq baş verib, onda o, həmin əməkdaşdan çatışmayan vəsaiti öz şəxsi ehtiyatı hesabına ödəməyi tələb etmək hüququna malikdir. Belə məsuliyyət hər halda öz əhəmiyyətini saxlayır və sui-istifadə təzahürlərinin qarşısını almaqda güclü amil olur, bunun da sayəsində Fransa maliyyə xidməti sistemi çox yaxşı işləyən bir sistem hesab edilir. Ümumi maliyyə xidmətindən yan keçməklə maliyyə təminatı imkanı yaradan faktiki sərəncamlıq da çox geniş yayılmışdır. Misal üçün, xəstəxananın direktoru xəstələrə qulluğu yaxşılaşdırmaq məqsədilə xəstələrdən və yaxud onların ailələrindən pul yığa bilər. Bu halda xəstəxana direktoru ilə əslində hesabdarlıq-mühasibat işçisinə çevrilir: xəstələr tərəfindən direktora, onun vasitəsilə də sahibkarlara verilən pullar, dövlət vəsaiti hesab edilir və direktor onun mədaxili barədə hesabat verməlidir. O, alınmış məbləği, onun hansı məqsədlərə xərcləndiyini göstərməli və pulların həqiqətən ictimai mənafelər naminə sərf olunduğunu sübut etməli və müvafiq qəbzlər verməlidir. Əgər belə olmasa, onda administrasiya yığdığı pulun məbləğini ödəməlidir. İnzibati məsuliyyət haqqında bundan əvvəl danışılmış məsuliyyət formasının əksinə olaraq intizam məsuliyyəti həm praktiki, həm də hüquqi nöqteyi-nəzərdən daha mühümdür və çox tez-tez istifadə edilir. Əksər hallarda qəbul edilmiş intizam sanksiyaları barədə heç yerdə heç bir məlumat verilmir və bunlar dərc olunmur. İl ərzində neçə dəfə poçt qulluqçusuna və polis nəfərinə qarşı bu və ya digər sanksiyaların tətbiq edildiyi barədə statistik məlumatlar yoxdur və hə 201 min sanksiyalann xarakteri məlum deyildir. Sanksiyalar mövcuddur, bunların tətbiq edilməsi sahəsində özbaşınalıq və s. halların qarşısı alınır. İntizam sanksiyalarının tətbiq edilməsi proseduru əsasən məsələnin ümumi prinsipini, iki sistemin normasını əhatə edir. Özbaşınalıq hərəkətlərindən müdafiə hüququ. Sanksiyaların necəliyindən, sanksiya tətbiq edilən qulluqçunun kimliyindən - mülki, hərbi qulluqçu, məhkəmə məmuru olmasından asılı olmayaraq, həmin qulluqçu ona qarşı sanksiya tətbiq edilənədək müdafiə hüququna malikdir. Bu ümumi prinsip hüququ aktlarda o cümlədən 2 aprel, 1905-ci il tarixli qanunun 65-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Həmin maddədə nəzərdə tutulur ki, qulluqçu xidmət üzrə hər hansı yerdəyişmədə və ona qarşı hər hansı sanksiya tətbiq ediləndə öz şəxsi dosyesinin materialları ilə tanış olmaq hüququna malikdir. Şəxsi dosyenin məzmunu barədə formal şəkildə məlumat vermək vəzifəsi və müvafiq müdafiə hüququ verilməsi dövlət qulluqçularının bütün statuslarına daxil edilmiş və Dövlət Şurası bu formallığı ümumi hüquq prinsipi dərəcəsinə çatdırmışdı. Bu, Dövlət Şurasının Aramyünün işinə dair 26 oktyabr, 1945-ci ilə tarixli qərarı ilə edilmişdi. İkinci dünya müharibəsindən sonra təmizlik aparılması prosesində müharibə zamanı düşmənlə əməkdaşlıq etmiş qulluqçular öz vəzifələrindən kənarlaşdırılmışdılar. Ona görə də Dövlət Şurası müəyyən etdi ki, təmizləmə aparılması vətəndaşların bütün müdafiə hüquqlanna riayət edilməsi ilə müşayiət olunmalıdır. Yuxanda göstərilən prinsipin məzmunu nədən ibarətdir? Əlaqədar şəxsə eyni zamanda işin mahiyyəti və ona qarşı irəli sürülən iddialar ona bildirilməli, həmin iddiaların mahiyyəti ilə tanış olmaq və öz müdafiəsinə hazırlaşmaq üçün ona kifayət qədər vaxt verilməlidir; təqsirkar şəxs inzibati orqanın və yaxın həmkarlar ittifaqı orqanının, ya da vəkilin köməyi ilə özünə bəraət qazandıra və öz ad-sanını müdafiə edə bilər. Qərar qəbul edilməsi sistemləri intizam sanksiyaları iki sistem əsasında tətbiq edilə bilər, bunlardan biri ümumi-hüquqi sistem, digəri xüsusi sistemdir. Ümumi-hüquqi sistem yuxarı hakimiyyət orqanının qərarını və konsultativ orqanın müdaxiləsini özündə birləşdirir. Prosedur üç mərhələdə həyata keçirilir. Birinci mərhələdə yuxarı hakimiyyət orqanı, yəni qulluqçuları təyin etmək hüququna malik orqan fərdi işi qaldırır. Xidmət rəhbəri, nazir və yaxud prefekt hesab edir ki, qulluqçu qəbahət törətmişdir, ona görə də intizam məsuliyyəti proseduru (o cümlə 202 dən şəxsi dosyenin məzmunu aidiyyəti şəxsə bildirilməklə) açır. İkinci mərhələdə müvafiq orqanlarla məsləhətləşmə aparılır. Mülki qulluqçular üçün belə orqan intizam şurası qismində iclas keçirən paritet inzibati komissiyadır; onun üzvlərinin yarısını müdiriyyətin nümayəndələri, o biri yarısım şəxsi heyətin nümayəndələri təşkil edirlər. Bu orqan tətdiq olunan sanksiya barədə qərar qəbul edir; o öz mülahizəsi ilə sanksiyanın tətbiq olunması barədə təklif verir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu orqanın rəyi məcburi qüvvəyə malik deyil, lakin çox zaman müdafiə xarakteri daşıyır. Orduda da analoji orqanlar vardır, lakin bunlar paritet deyil, istintaq komissiyalarıdır. Nəhayət, üçüncü mərhələ qərarın qəbul edilməsi mərhələsidir. Qərar yuxarı orqan tərəfindən qəbul olunur, deməli, ilk və son söz də onundur. Sanksiyanın tətbiq edilib-edilməməsi, yüngül, yoxsa ciddi sanksiya tətbiq olunması məsələsini o həll edir. Xüsusi sistemə gəlincə, bu, inzibati yurisdiksiya rejimidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Almaniyada sanksiyalar xüsusi məhkəmələr tərəfindən irəli sürülür. Fransada, bir qayda olaraq, məsələ başqa cürdür; lakin istisnalar da, o cümlədən, müəllimlərdən ibarət inzibati məhkəmələrin aidiyyətində olan müəllimlər üçün istisnalar vardır; onlar birinci instansiya məhkəməsi qismində öz həmkarlarını mühakimə edirlər, apellyasiya instansiyası qismində isə Ali Milli Təhsil Şurası çıxış edir. Bu yolla yuristiksion-nəzarət formasında görülmüş tədbirlər, sonra kassasiya şikayəti verilməsi vasitəsilə Dövlət Şurasının müzakirəsinə təqdim olunur, halbuki digər intizam tədbirləri ilə əlaqədar olaraq hakimiyyət səlahiyyətini aşmağa dair adi şikayət verilir. Sanksiya tətbiq edən orqan öz qərarının mətnində həmin qərarın qəbul edilməsi səbəbini, habelə müvafiq şəxsə qarşı irəli sürülmüş iddiaları göstərməlidir; bu, çox vacibdir, çünki o, zərərçəkənin nəyə görə və nə üçün cəzalandırıldığını bilməsinə imkan verir, həm də axırıncı mərhələdə dəqiqləşdirilmiş motivlər ilk dəfə göstərilənlərdən bir qədər fərqlənə bilər. Təsəvvür edək ki, üç iddia irəli sürülmüşdür, bunlardan ikisi təhqiqat gedişində rədd edilmiş və yalnız biri qalmışdır. Əlaqədar şəxs onu da təkzib edə bilərdi ki, həmin iddia əsassızdır və yaxud da o, haqlı olaraq irəli sürülmüş, lakin burada hüquqazidd əməl tərkibi yoxdur və ona görə bu iddia cəza üçün əsas ola bilməz. Beləliklə, qərar əsaslandırılmış, sanksiyalarsa qanunauyğun olarsa, onda mübahisələrin yaranmasına şərait yaranmaz. İntizam işinin mahiyyətinə aid qaydalarda, qərarın yuxarı orqan və yaxud xüsusi yurisdiksion-nəzarət instansiyası tərəfindən qəbul edilməsindən asılı olmayaraq tətbiq olunan dörd əsas hal mövcud olur. 203 Birinci qayda cinayət hüququ baxımından qanunçuluq prinsipinə əməl edilməsinə aiddir. Bu prinsipin mahiyyəti latınca belə bir kəlamda çox yaxşı ifadə edilmişdir: qanunda nəzərdə tutulmayan hallarda nə cəza var, nə də cinayət. Cinayət hüququnda bu kəlamın hər iki tərəfi mövcuddur: cəzaların siyahısı qanunla müəyyənləşdirilir, habelə hüquq pozuntularının növləri qanunla nəzərdə tutulur. Lakin inzibati hüquqda həmin kəlamın yalnız bir hissəsi tətbiq edilir. İntizam sanksiyalarının qanunla müəyyənləşdirilmiş siyahısı mövcuddur və yalnız orada nəzərdə tutulan sanksiyaları tətbiq etmək olar. Dövlət qulluqçularının statusunda əks etdirilmiş belə siyahını nəzərdən keçirək (11 yanvar, 1984-cü il tarixli qanun, 66-cı maddə). Həmin siyahıda ən əvvəl sırf mənəvi xarakterli tədbirlər olan xəbərdarlıq və töhmət əks etdirilir. Sonra xidmət üzrə irəliçəkilməni və yaxud işdə sərfəli yerdəyişməni ləngitməyə imkan yaradan sanksiyalar seriyası göstərilir. Bu qrupa aşağıdakılar daxildir: rütbənin yüksəldilməsinin dayandırılması; müvvəqəti olaraq - on beş günədək müddətdə işdən azad edilmə; başqa iş yerinə keçirmə; rütbənin aşağı salınması; müvəqqəti olaraq - altı aydan iki ilədək müddətə işdən azad edilmə. İntizam tədbirlərinin sonuncu qrupu ən ciddi tədbirləri əhatə edir; Bu tədbirlər rəsmi olaraq işdən azad edilib istefaya buraxılma və yaxud işdən kənarlaşdınima ilə nəticələnir. Yekun etibarilə o, cəza tədbiri kimi tətbiq edilir. Bu siyahı cərimə şəklində, eləcə də məvacibdən tutulma kimi tənbehləri əhatə etmir. Bir ay işləmiş qulluqçuya «Sizə tənbeh qaydasında yalnız on beş gün üçün məvacib ödəniləcək» demək olmaz, çünki onların statusunda belə tədbir nəzərdə tutulmamışdır. Beləliklə, qanunçuluq prinsipinin birinci aspekti inzibati hüquqda tamamilə reallaşdırılır. Lakin onun ikinci cəhəti qətiyyən tətbiq edilmir, çünki intizam qəbahətlərinin normativ tərifi mövcud deyildir. Bunlar məhkəmə praktikası ilə müəyyən edilir. Bu, iki nəticəyə gətirib çıxarır. Birinci nəticə ondan ibarətdir ki. Cinayət Məcəlləsinə oxşar qanunvericilik aktı yoxdur ki, burada qulluqçuların bütün vəzifələri və onların yol verə biləcəkləri təqsirlərin bütün növləri sadalanmış olsun. Qulluqçuların hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirən 13 iyul, 1983-cü il tarixli qanun bütün məsələləri əhatə etmir və həmin məsələlər qərarları ilə müəyyən edilir. İkinci nəticə ondan ibarətdir ki, cəza növləri siyahısı ilə hüquqpozmaların siyahısı arasında, cinayət hüququ ilə cəza tədbirləri arasında olan hüquqpozmaları qanun müəyyən edir, lakin o həm də bunların nisbətini müəyyənləşdirir. Bu 204 rada isə vəziyyət başqa cürdür: dövlətdən böyük məbləğdə pul oğurlamış qulluqçuya sadəcə, töhmət də verilə bilər, bircə dəfə işə gecikmiş qulluqçunu vəzifədən kənarlaşdırmaq da olar. Hakimlər hüquqazidd əməlin mövcudluğunu və intizam sanksiyaları siyahısında sanksiyanın olub-olmamasını yoxlayır, bununla əlaqədar qərar qəbul edir. Lakin Dövlət Şurası Lebonun işinə dair 9 iyun, 1978-ci il tarixli qərarı ilə öz məhkəmə praktikasını dəyişdirdi. İndi o, hakimləri administrasiyanın tətbiq etdiyi cəza tədbirini, seçərkən qəbahətə düzgün qiymət vennə- məyə çağırır. Qanunçuluq prinsipinin ikinci aspektinə görə, eyni bir təqsirə görə iki dəfə cavabdehlik olmaz, yəni eyni bir təqsirə görə iki cəza növü tətbiq edilə bilməz. Bu qaydada iki istisna hal mövcuddur. Birincisi, əgər qulluqçu hər hansı idarəetmə korpusuna göndərilmişdirsə, eyni bir əmələ görə iki cəza tədbirinə məruz qala bilər: bir cəza tədbirinə görə başqa yerə göndərildiyi üçün, ikincisinə əsas korpusda - təqsirə yol vermiş qulluqçunun göndərildiyi korpusda ona qarşı sanksiya onun əsas korpusa qaytarılmasından ibarət ola bilər, oradan isə onu vəzifədən kənarlaşdıra bilərlər. Deməli, bu halda söhbət iki situativ mövqeyin eyni məqamda mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq eyni əmələ görə iki cəza növünün cəmləşməsindən gedəcəkdir. Ümumi qaydadan ikinci kənarlaşma ondan ibarətdir ki, eyni bir əmələ görə həm cinayət cəzası tətbiq edilə bilər, həm də intizam sanksiyası. Əgər qulluqçu oğurluq etmişdirsə, o, həbs cəzasına məhkum edilə və eyni zamanda vəzifədən kənarlaşdırıla bilər. Üçüncü qayda cinayət işi ilə əlaqədar iddiaya və intizam işinə ayrı-aynlıqda baxılmasından ibarətdir. Ola bilər ki, eyni zamanda, paralel olaraq iki iddia icraatı, məsələn, cinayət prosesi qaydasında əmlak oğurluğuna görə icraat və intizam icraatı başlansın. Belə halda inzibati orqan cinayət prosesinin nəticələrini gözləyə bilər, lakin bunu etməyə borclu deyil: əgər inzibati orqan nəticəyə gəlsə ki, oğurluğu məhz həmin qulluqçu etmişdir, onda cinayət işləri üzrə məhkəmənin qərarını gözləmədən dərhal həmin şəxsə qarşı intizam sanksiyası tətbiq edə bilər. Nəhayət, bu cür təhqiqat nəticələri də müxtəlif ola bilər. Ola bilər ki, eyni əmələ görə qulluqçuya, misal üçün, cinayət işləri üzrə məhkəmədə bəraət qazandınlsm, intizam qaydasında isə o cəzalandınisın. Bu, iki hal onunla izah edilir ki, əməllərin hüquqazidd olması müxtəlif cür qiymətləndirilir, bundan başqa, işin faktiki tərəfi barədə həmin instansiyaların məlumatlılığı da müxtəlif ola bilər. O cümlədən də elə 205 ola bilər ki, administrasiyanın hüquq pozuntusu törətdiyinə əmin olduğu qulluqçu əsaslandırılmamış şübhələrin mövcudluğu sayəsində bəraət qazanar, çünki cinayət işi üzrə hakim inzibati instansiyalar üçün prinsipial olmayan bu meyarlardan geniş istifadə edir. İnzibati orqan da şübhə yaradan hallarda faktları dəqiq olaraq qiymətləndirə bilər. Prefektura polisi işində belə olmuşdu. Lakin bir neçə dəfə pre- fektin kabinetində oğurluq halları baş vermiş, təqsirkarı tapmaq mümkün olmamışdı. Bu, xırda oğurluqlar idi: elektrik ülgücü, kitablar, kiçik əşyalar oğurlanırdı. Axırda oğrunu tapa bildilər; oğru ins- pektorun özü idi. Müəyyən edilmişdi ki, oğurluqlar onun növbətçi olduğu zaman baş vermişdir: oğurlanmış əşyaların biri onun portfelində tapılmışdı. Həmin inspektor müsbət xarakteristikaya malik olan, işdə çalışqan əməkdaş idi. O, şəhər kənarında arvadı və uşaqları ilə sadə vəziyyətdə yaşayır, sağa-sola pul səpələmirdi. İyirmi il ərzində vicdanla işləmişdi. Cinayət işləri üzrə məhkəmə təkcə onun portfelində oğurlanmış əşya tapıldığını əsas tutaraq onu məhkum edə bilməzdi: axı əşyanı onun portfelinə başqası da qoya bilərdi! Cinayət qanunvericiliyi nöqteyi-nəzərindən bunu sübut kimi qiymətləndirmək olmaz. Lakin intizam nöqteyi-nəzərindən inam yaranmışdı ki, oğurluğu məhz həmin ispektor etmişdir. Bu da onun vəzifədən kənarlaşdırılması ilə nəticələndi, çünki onun etdiyi hərəkət yerinə yetirdiyi vəzifəyə uyğun hərəkət deyildi. Şəxsi heyətin və administrasiyanın nümayəndələrindən ibarət olan intizam şurası da yekdilliklə bu qərarı qəbul etdi; bu cür qərar polis nəfərinin karyerasını məhv etdi, çünki o, 45 yaşında idi, bu yaşda belə xasiyyətnamə ilə onun yenidən yaxşı iş tapmaq imkanı az idi: iş Dövlət Şurasına göndərildi və o da fakt üzrə qəbul edilən qərarı obyektiv qərar kimi qiymətləndirdi. Sonuncu məsələ isə amnistiya haqqında qanunların tətbiqinə aiddir. Hər dəfə prezident seçkilərindən sonra amnistiya haqqunda qanun qəbul edilir. Əvvəllər də cinayət işlərinə dair amnistiya barədə qanunlar qəbul olunurdu. Müharibədən sonrakı dövrdə intizam sahəsində amnistiya haqqında normativ aktlar qəbulu davam etdirildi. Həmin aktlara əsasən, törədilmiş əmələ görə cinayətə cəlb edilmə və intizam qaydasında tənbeh tədbiri şəxsin üzərindən götürülür. Bunun nəticəsi olaraq amnistiyadan əvvəl törədilmiş hüquqpozmaya görə amnistiyadan sonra cəza tədbiri tətbiq edilə bilməzdi. Təbii ki, cəza tədbiri amnistiya haqqında qanundan əvvəl tətbiq olunmuşdursa, qanunla o, ləğv edilmir. Qanun cəza tədbirlərini ləğv etmir, yalnız əməllərin cəzaya layiqliliyini ləğv edir; əgər belə əməllər üçün hələ cəzalar tətbiq edilməmişdirsə, bunları daha tət 206 biq etmək olmaz. Misal üsün, 1981-ci ilin ortalarında keçirilmiş axırıncı prezident seçkilərindən sonra, qulluqçular tərəfindən 1981- ci ilin əvvəllərində törədilmiş hüquqpozmalara görə başlanmış bütün məhkəmə araşdırmaları dayandırılmış, təqsirkar şəxslər barədə cəza tədbirləri isə tətbiq edilməmişdi. Lakin olduqca çoxmənalı və məhkəmə praktikasında sınaqdan keçirilmiş bir qeyd-şərt nəzərə alınmalıdır: şərəfsizlik, vicdansızlıq və əyrilik təzahürləri olan əməllərə amnistiya düşmür. Bununla belə, amnistiya haqqında 1969, 1976 və 1981-ci illərin qanunları nəzərdə tuturdu ki, şərəfə, vicdansızlığa və ya nəcib xüsusiyyətlərə zidd olan əməllərə də Respublika Prezidentinin fərdi xarakterli aktları əsasında amnistiya tətbiq edilə bilər. Azərbaycan Respublikasında Qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 93-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi öz səlahiyyətlərinə aid məsələlər üzrə Konstitusiya qanunları, qanunlar və qərarlar qəbul edir. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisində Konstitusiya qanunları, qanunlar və qərarlar Konstitusiya ilə nəzərdə tutulmuş qaydada qəbul edilir. Qəbul etdiyi qanunlarda və qərarlarda Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi icra hakimiyyəti və məhkəmə orqanlarına konkret tapşırıqlar verə bilməz. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin müəyyən etdiyi ümumi qaydalara əsasən, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin seçkiləri, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə seçkilər və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatlarının statusu və referendum məsələlərinə dair qanunlar 83 səs çoxluğu ilə, qalan bütün məsələlərə dair qanunlar isə 63 səs çoxluğu ilə qəbul edilir. Qanunlar qəbul edildiyi gündən 14 gün müddətində Azərbaycan Respublikası Prezidentinə imzalamaq üçün təqdim edilir. Təcili elan olunan qanun layihəsi Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə imzalamaq üçün qəbul edildiyi gündən 24 saat ərzində təqdim edilir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali 207 Məclisinin sorğusu əsasında aşağıdakı məsələləri həll edir: ■ Azərbaycan Respublikası qanunlarının, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamlarının, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarlarının, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarının, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına uyğunluğu; ■ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanlarının, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlarının, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarının Azərbaycan Respublikası qanunlarına uyğunluğu; ■ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlarının, mərkəzi hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarının Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanlarına uyğunluğu; ■ Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin qərarlarının qanunda nəzərdə tutulmuş hallarda Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına və qanunlanna uyğunluğu; ■ Bələdiyyə aktlarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına, Azərbaycan Respublikası qanunlanna, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanlarına, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlanna (Naxçıvan MR-də, həm də Naxçıvan MR-in Konstitusiyasına, qanunlarına və Naxçıvan MR Nazirlər Kabinetinin qərarlarına) uyğunluğu; ■ Azərbaycan Respublikasının qüvvəyə minməmiş dövlətlərarası müqavilələrinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına uyğunluğu; Azərbaycan Respublikasının hökumətlərarası müqavilələrinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğu; ■ Naxçıvan Muxtar Respublikası Konstitusiyasının, qanunlan- nm, Naxçıvan MR Ali Məclisinin qərarlarının və Nazirlər Kabinetinin qərarlanmn Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına uyğunluğu; Naxçıvan MR qanunlarının, Naxçıvan MR Nazirlər Kabinetinin qərarlarının Azərbaycan Respublikası qanunlarına uyğunluğu; Naxçıvan MR Nazirlər Kabinetinin qərarlarının Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanlarına və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlanna uyğunluğu; ■ Qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri arasında səlahiyyətlər bölgüsü ilə bağlı mübahisələr və s.; ■ Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası MM-in, 208 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sorğusu əsasında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasını və qanunlarını şərh edir. • Hər kəs onun hüquq və azadlıqlarını pozan qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının, bələdiyyələrin normativ aktlarından, məhkəmə aktlarından, qanun və müəyyən edilmiş qaydada bu maddənin III hissəsinin 1-7-ci bəndlərində göstərilən məsələlərin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həll edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarının bərpa edilməsi məqsədi ilə şikayət verə bilər. • Azərbaycan Respublikasının qanunlan ilə müəyən edilmiş qaydada məhkəmələr insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi məsələləri ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının və qanunlannm şərh edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edə bilərlər. ■ Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrə müvəkkili insan hüquq və azadlıqlarını pozan qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının, bələdiyyələrin normativ aktlarından, məhkəmə aktlarından qanunla müəyyən edilmiş qaydada Konstitusiyanın 130-cu maddəsinin III hissəsinin 1-7-ci bəndlərində göstərilən məsələlərin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həll edilməsi üçün Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinə sorğu verə bilər. Normativ qanunların yuxarıda qeyd olunan pillələrdən keçməsi, onu sübut edir ki, Azərbaycan Respublikasında heç bir zaman qeyri-qanuni aktların qəbul edilməsi halları ola bilməz. Normativ və digər aktlar öz qüvvələrini o halda itirə bilər ki, qanunda göstərilən müddət qurtarmış olsun və yaxud həmin qanun yeni qanunla əvəz edilsin. 209 |