Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I
FƏSİL İNZİBATİ HÜQUQ §1. İnzibati hüququn anlayışı V3 ümumi xüsusiyyətləri Sovet hakimiyyətinin ilk illərində SSRİ-nin təhsil ocaqlarında inzibati hüquq fənni tədris olunmurdu, onu Həmkarlar İttifaqları haqqında qanunvericilik əvəz edirdi və inzibati hüquqa dair bütün məsələlər ancaq bu qanunvericiliklə tənzimlənirdi. Fransada inzibati hüquq isə cəmiyyətin tələbinə əsasən inqilabdan sonra meydana gəlmiş və müasir dövrdə də qüvvədə olmaqla təkmilləşdirilmişdir. Bir sıra sovet alimləri «inzibati hüququn hüquq sistemində öz yeri olmalıdır» fikrini bəyan edirdilər. Bu hüquq ona görə vacib idi ki, həmkarlar haqqındakı qanunvericilik dövlət məmurlarına şamil edilmirdi. Həm hüquqi nöqteyi-nəzərdən, həm mahiyyətcə, həm də o vaxtların tələbinə uyğun olaraq bu fənnin yaradılması günün vacib məsələlərindən biri sayılırdı. 1946-cı ildə bir sıra sovet alimləri tərəfindən Fransa inzibati hüququ öyrənildi və onun əsasında hüquq sistemində 1949-cu ildən başlayaraq inzibati hüquq fənni dərslik kimi bütün ali məktəblərdə öyrənilməyə başlandı. Fransa inzibati hüququ dünyada ilk dəfə olaraq yaranmış və demək olar ki, bütün məsələlər inzibati hüquq normaları ilə tənzimlənir ki, bu da hüquq sistemində asudəlik yaratmaqla bütün sosial reallığı əks etdirir. Bütün dövlətlərdə olduğu kimi, Fransada da cəmiyyət- . daxili ziddiyyətlər və bunun məntiqi nəticəsi kimi hüquqazidd əməllər mövcud olmuş və bu gün də davam edir. Belə halların qarşısının alınmasında Fransa konstitusiyası və inzibati hüquq mühüm rol oynayır. Məhz onların sayəsində cəmiyyətin və dövlətin idarəçiliyi sahəsində qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunur. Fransa Konstitusiyasına əsasən, inzibati hüquq idarəetmə elmini yaratdi, bu da elmi baxımdan siyasi və sosial amilləri tədricən özündə birləşdirərək sosioloci münasibətlərin yaranmasına səbəb oldu. İdarəetmə sistemində Fransa inzibati hüququnun əsas cəhətlərindən biri, dövlət fəaliyyətinin bütün sahələrində normativ aktların təsir qüvvəsinin geniş hüquqi təminatlarla mövcud olmasıdır. Müasir dövrdə Fransada miqyasından asılı olmayaraq cəmiyyətdə, ictimaiyyətdə və idarəetmə sistemində baş verən bütün məsələlər, hadisələr və problemlər inzibati hüquq qanunvericiliyi ilə bu və ya digər formada tənzimlənir. Fransa konstitusiyasına əsasən dövlətin siyasətini müstəqil olaraq hökumət və respublika prezidenti həyata keçirir, onların səlahiyyətləri konstitusiya ilə tənzimlənir. Fransada idarəetmə sistemi ilə yanaşı, ədalət mühakiməsini həyata keçirən məhkəmə hakimiyyəti də mövcuddur. Onlar öz səlahiyyətləri çərçivəsində meydana çıxan münaqişə və mübahisələri həll edirlər. Həmçinin vətəndaşlar arasında yaranan münasibətlər zamanı (o cümlədən cinayət, inzibati xətalar, mülki qaydada yaranan mübahisələr) müvafiq hüquq prosessual normalarından istifadə edirlər. Fransada hakimiyyət orqanları müvafiq idarəetmə metodları ilə öz səlahiyyətlərini həyata keçirirlər. Fransada bir çox dövlət təşkilatları islehsalat fəaliyyəti, sahibkarlıqla məşğul olur, yəni mallar istehsal edir, xidmətlər göstərir, alqı-satqı sövdələşmələrini həyata keçirirlər. Onlar öz fəaliyyətlərini həyata keçirən zaman inzibati hüquq normalarından kənara çıxdıqda həmin hüquq normaları ilə tənbeh edilirlər. Hətta dövlət müəssisələri, qarşılarına məqsəd qoyurlar ki, nəyin bahasına olursa olsun, gəlir, əlavə mənfəət əldə etsin. Bu məqsədə çatmaq üçün onlar rentabellik prinsipinə geniş yer verdiklərindən bəzən inzibati hüquq normalarından xeyli dərəcədə uzaqlaşırlar. Dövlət idarəetmə prosesində üç fəaliyyət kateqoriyası onlar üçün inzibati hüquq dairəsindən kənara çıxmağa şərait yaradır - siyasət və idarəetmədə bir-birinə qarşılıqlı hörmətetmə əlamətləri mövcuddur. Məsələn, baş nazir hökumət başçısı olmaqla yanaşı, o, həmçinin siyasi hakimiyyətə malikdir. Dövlət administrasiyası hökumətə tabe edildiyindən, o, idarəedici, sərəncamverici səlahiyj'ətlərə malikdir. Siyasi və idarəetmə sahələri arasında möhkəm qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğu orada yüksək rütbəli məmurların olması ilə şərtlənir. ■ Bir sıra yüksək məmurlar (Nazirlər Kabinetinin üzvü, mərkəzi idarəetmədə çalışan direktorlar və respublika komissarları) az da olsa, siyasi hakimiyyətin daşıyıcılarıdır. Dövlət Şurası isə çox zaman siyasi xarakterli qərarlar qəbul edir. Məsələn, 1954-cü ildə kommunistlərin ali inzibati məktəbə qəbul olunmalarına aydınlıq gətirildi, Dövlət Şurasının verdiyi rəyə əsasən, kommunistlərin müsabiqəyə qoşulmalarına razılıq verildi. Bu isə beynəlxalq sənəd kimi qiymətləndirildi, çünki «soyuq müharibə» dövründə bu qərarın verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. ■ İdarəetmə və məhkəmə sahəsindəki münasibətlər bir-birinə göstərilən qarşılıqlı təsir nəticəsində inzibati hüquq normaları əsasında deyil, ayrı-ayrı prosessual və məhkəmə quruluşuna aid edilən normalarla həyata keçirilir. Buna baxmayaraq, Fransada məhkəmə orqanla- 10 rmın təşkili və onların fəaliyyəti inzibati hüquq normaları ilə tənzimlənir. İnzibati məhkəmələr arasında yaranan münaqişələr Ali Məhkəmə instansiyasının qərarı ilə yoluna qoyulur və dəqiqləşdirilir. Fransada ədalət məhkəməsinin müstəqil qolu olan inzibati ədliyyə mövcuddur, onun əsas məqsədi vətəndaşlar və dövlətin idarəetmə orqanları arasında yaranan mübahisələrin həll edilməsi ilə bağlı olur və onlar öz səlahiyyətlərini inzibati hüquq normaları əsasında həyata keçirir. ■ Fransada dövlət müəssisələri və dövlət idarəetmə orqanları arasında sıx əlaqələr mövcuddur. İdarəetmə orqanlarının dairəsi ümumi hüquqa malikdir, bu da nəticə etibarilə dövlətin məzmununu təşkil edir. Fransada idarəetmə orqanlarının funksiyaları, səlahiyyətləri və vəzifələri müxtəlifdir və onlar suverendirlər, bu əsas etibarilə polisə, Xarici İşlər Nazirliyinə, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinə və onlann orqanlarına aiddir. Bu da onunla bağlıdır ki, hərə öz sahəsində funksiyalarını, səlahiyyətlərini sərbəst şəkildə həyata keçirə bilsin. Məsələn, Xarici İşlər Nazirliyi xarici diplomatik fəaliyyəti, polis orqanları ölkə daxilində asayişin təmin edilməsini, cinayətkarlığa qarşı mübarizəni təmin edirlər. Bəzi dövlət orqanları funksiyalarını öz səlahiyyətləri çərçivəsində həyata keçirirlər. Məsələn, hər hansı bir tədbirlərin keçirilməsini, ona nəzarət edilməsini, yaxud şəhərsalmada vətəndaşlar tərəfindən yaşayış qaydalarına əməl olunmasını dövlət orqanları həyata keçirirlər. Bu yolla dövlət idarəetmə orqanları öz fəaliyyətlərini iqtisadi və sosial məsələlərin həllinə yönəldir, onların inkişafına təkan verirlər. Bir sözlə, Fransada dövlət idarəetmə orqanları hamı üçün əlverişli və faydalı olan ictimai işləri yerinə yetirməklə əhaliyə xidmətlər göstərir. Məsələn, yolların çəkilməsi, əhalinin su təchizatı və yaxud əhalinin təhsil almasına köməklik göstərilməsi və s. Dövlət idarəetmə funksiyalarını həyata keçirən zaman cari idarəetmə vəzifələri də yerinə yetirilir, yəni baş verən proseslər normaya salınır və bunun üçün ümumi dövlət əhəmiyyətli qərarlar qəbul edilir. Məsələn, hər hansı ictimai xidmət sahəsindən asılı olmayaraq, idarəetmə orqanları öz qərarları hesabına büdcəni möhkəmləndirir, əldə edilmiş mənfəət hesabına ictimai müəssisəyə çevrilərək, rentabelli müəssisə sayılır. 11 Bunun nəticəsində göstərilən xidmət sahələrinin 'fəaliyyəti həm faydalı, həm də zəruri hesab edilir. Bəzi hallarda isə funksiyalanm yerinə yetirən zaman mənfəət əldə edilməsində sərf ediləcək xərcləri dövlət öz üzərinə götürür, buna görə onlara inzibati hüquq normalarının tətbiq edilməsi düzgün sayılmır. Məsələn, taxıl məhsullarını yetişdirən kəndli, taxılı üyüdüb un edən dəyirmançı, çörək bişirən çörəkçi xalqa xidmət etməklə öz funksiyalarını həyata keçirir. Beləliklə, yuxarıda qeyd edilən 3 kateqoriyalı inzibati hüquq dairəsi biri digərindən fərqlənir, bura daxil olan ordu, məhkəmə, poçt və s. dövlət idarəetmə orqanlarının inhisanndadır. İkinciyə daxil olanlar isə məktəblər, tibbi müalicə müəssisələri, mənzil fondu, nəqliyyat və s. dövlət idarəetmə aparatının müəssisələridir. Üçüncü xidmət orqanları isə öz fəaliyyətlərini həyata keçirən zaman bir sıra çətinliklərlə üzləşəndə, onda dövlət orqanları onlann bu çətinlikdən qurtarmalarına köməklik göstərir. Beləliklə, Fransada inzibati hüquq digər hüquq sahələrindən ona görə fərqlənir ki, o özündə ümumi normalar sistemini yaradır. Birinci suala yekun vurmamışdan əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemini təşkil edən hüquq sahələrindən biri də «inzibati hüquq» sahəsidir. İnzibati hüququn nizamasalma predmetini, əsasən dövlət idarəetməsi, icra hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi prosesində yaranan ictimai münasibətlər təşkil edir. İnzibati hüquqda dövlət idarəedilməsinin əsas xüsusiyyətləri: dövlətin sosial mədəni və iqtisadi fəaliyyətə bilavasitə operativ rəhbərliyi həyata keçirməsindən, dövlət idarəetməsinin dövlət-hakimiyyət xarakterli olmasından, dövlət idarəetməsinin xüsusi subyektlərinin mövcudluğundan, dövlət idarəetməsinin nəzarət altında olmasından və qanun əsasında həyata keçirilməsindən ibarətdir. İnzibati hüququn məqsədləri insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasından; icra hakimiyyətinin demokratik təşkilinin təmin edilməsindən; icra hakimiyyəti fəaliyyətinin effektivliyi üçün şərait yaradılmasından; vətəndaşların və onların birliyinin hüquq və azadlıqlannm həyata keçirilməsi üçün idarəetmə sahəsində şəraitin yaradılmasından; vətəndaşların və cəmiyyətin inzibati özbaşınalıqdan, sui-istifadədən, diqqətsizlikdən, səlahiyyətsizlikdən, səriştəsizlikdən, dövlət idarəetmə orqanlarının özbaşınalığından, müdafiəsinin təmin edilməsindən ibarətdir. 12 Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 1-ci maddəsinə əsasən: ■ izibati xətalar qanunvericiliyi İnzibati Xətalar Məcəlləsindən ibarətdir; ■ Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüququn normalarına və prinsiplərinə əsaslanır; • inzibati məsuliyyət müəyyən edən və inzibati xətalar törətmiş şəxsin tənbeh edilməsini nəzərdə tutan qanunlar yalnız İnzibati Xətalar Məcəlləsinə daxil olduqdan sonra tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikasında əmlakla bağlı mübahisələr yalnız Mülki-Prosessual, cinayət hadisələri isə Cinayət - Prosessual qanunvericilikləri ilə tənzimlənir. Əmək münaqişələri Əmək Məcəlləsi ilə tənzimlənir və s. Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|