Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq

‘ Dövlət Şurasının Er departamenti prefektinin işinə dair 30 may, 1913-jü il tarixli qərarı. 
Dövlət Şurasının Nittsa şəhəri barədə işə dair 20 aprel, 1956-jı il tarixli qərarı. ^ Dövlət 
Şurasınm Nittsa şəhəri barədə işə dair 20 aprel, 1956-jı il tarixli qərar. 
^  Dövlət  Şurasının  Konstantina  bələdiyyə  kazinosu  ijare  şirkətinin  işinə  dair  13  iyul, 
1961-ji il tarixli qərarı. 
Dövlət Şurasının Lekokun işinə dair 3 mart, 1978-ji il tarixli qəran. 
90 

---

■ Administrasiyaya, həmçinin, inzibati və maliyyə xarakterli fərdi aktları 
qəbul etmək hüquqları verilmişdir. 
İnzibati xarakterli hüquqların əhəmiyyətini dərk etmək üçün bəzi 
nümunələr göstərmək kifayətdir. 
Məcburi  xidmətlər  -  müəyyən  tədbirlərin  köməyi  ilə 
administrasiya, xüsusi şəxslə qarşılıqlı razılaşma olmadan onu birtərəfli 
qaydada əmlakını verməyə və ya xidmət göstərməyə məcbur edir. 
Xidmət göstərilməsi müddətsiz xarakter daşıya bilər və bu zaman 
o, məcburi güzəştlərin olmasım nəzərdə tutur, Ekspropriasiya (müsadirə) 
zamanı bu tədbirin köməyi ilə administrasiya xüsusi şəxsi məcbur edir ki, 
daşınmaz əmlakı ona güzəşt etsin. 
Yol  səthinin  düzləndirilməsi  tədbirləri  vasitəsilə  administrasiya 
ictimai  yolların  hüdudlarını  müəyyənləşdirir  və  bu  da  xüsusi  şəxslərin 
hətta ümumi istifadə yollarının keçdiyi yerdəki torpaq sahələrinə onların 
mülkiyyət  hüququ  olduqlarını  nəzərə  alaraq  tikinti  işlərini  müvafiq 
hüdudlardan bir qədər aralıda aparmağa məcbur etmək imkanı verir. 
Mülkiyyətin  rekvizisiya  (müsadirə)  edilməsinin  obyekti  istehlak 
üçün nəzərdə tutulmuş əvəzsiz xarakter daşımalıdır. 
Məcburi qaydada xidmət göstərilməsi müwəqqəti xarakter daşıya 
bilər: bu zaman administrasiya tərəfindən istifadə olunan müəyyən işləri 
yerinə  yetirmək  üçün  xüsusi  ərazilərdən,  hətta  onun  sahibindən  razılıq 
almadan müəyyən müddətdə istifadə edilə bilər. 
İstifadə  üçün  rekvizisiya  etmə,  əmlakın  xüsusi  mülkiyyətdən 
zəruri  hallar  üçün  müsadirə  edilməsidir.  Misal  üçün,  müharibə  zamanı 
ordu  avtomobili  rekvizisiya  edib,  müəyyən  müddətə  qərarla  saxlaya  və 
sahibinə  yalnız  bundan  sonra  qaytara  bilər.  Bununla  yanaşı,  sahibin 
yaşayış  sahəsini  tutmaq  üçün  icarə  tətbiq  edilir  ki,  bu  da  eksprop- 
riasiyanm bir növüdür. 
Nəhayət,  müəssisə  və  yaxud  onun  ştat  heyəti  rekvizisiya  edilə 
bilər. Hökumət tətil edən qulluqçulara işləməyi bir vəzifə olaraq tapşırıb, 
Bu  vəzifənin  onlar  tərəfindən  icrasının  məcburi  qaydada  həyata 
keçirmələri barədə tədbir görülür, lakin heç bir xüsusi sahibkar tərəfindən 
muzdlu işçiyə qarşı belə tədbirləri tətbiq etmək hüququ verilmir. 
Sanksiyalarla əlaqədər həyata keçirilən tədbirlər, adətən, cinayət 
işləri üzrə hakim tərəfindən tətbiq edilir. 
Lakin son zamanlar bu hal təkcə Fransada deyil, başqa ölkələrdə 
də  inzibati  sanksiyalar  tətbiqi  praktikasının  genişlənməsi  ilə  müşahidə 
edilir. Məsələn, sabit qiymətlərə əməl etməyən və «qara bazar» 
91 

---

əməliyyatları ilə məşğul olan ticarətçilərə qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq 
edilə bilər. Belə sanksiyalar onların ticarət xidmətlərinin bağlanması ilə 
də nəticələnə bilər. Bu sanksiyalar iqtisadi və sosial sahələrdə olduqca 
daha geniş yayılmışdır. 
Dövlət  qulluğu  rejimi  -  dövlət  qulluqçusunun  bütün  karyerası 
boyunca,  yəni  o,  vəzifəyə  təyin  olunduğu  vaxtdan  qulluqdan 
çıxarılanadək  administrasiya  tərəfindən  ona  münasibətdə  birtərəfli 
qaydada  qəbul  edilən  hakimiyyət  qərarları  ilə  səciyyələnən  rejimdir. 
Məsələn,  dövlət  qulluqçusu  xüsusi  bölmədə  işə  keçmək  üçün  istefaya 
getmək arzusunda olduğunu bildirir. O, öz istefasını təklif etməklə, istefa 
verə  bilər,  lakin  onun  istefası  yalnız  administrasiya  tərəfindən  qəbul 
edildiyi təqdirdə gerçəkləşəcəkdir. Administrasiyanın razılığı olmadan o, 
işi  tərk  edə  bilməz.  Bir  qayda  olaraq,  belə  razılığı  administrasiya 
verməlidir.  Administrasiya  hüquqa,  bəzi  hallarda  isə  dövlət 
qulluqçusunun  təcrübəli,  işgüzar  olmasına  əsaslanaraq,  istefa  barədə 
imtina qərarı qəbul edə bilər. 
Hətta  administrasiya  və  xüsusi  şəxs  arasında  bərabərhüquqlu 
münasibətlərin  saxlanılması  şəraitində  çərçivələri  müəyyənləşdirilən 
müqavilə münasibətlərində administrasiyanın birtərəfli qaydada hərəkət 
etmək səlahiyyətləri müəyyənləşdirilir. 
Administrasiya bəzən kontragentə qarşı müqaviləyə əsasən, mal 
göndərilməsi və yaxud işlərin görülməsi müddətlərini ləngitdiyinə görə 
sanksiyalar tətbiq edə bilər. O, birtərəfli qaydada müqavilədə iş həcmini 
azaltmaq  və  ya  dəyişikliklər  etməklə  edibsə  də,  bunu,  kontragentə 
məcburən  qəbul  etdirə  bilər.  Nəhayət,  kontragentin  heç  bir  günahı 
olmadıqda belə administrasiya müqaviləni poza bilər, lakin bu zaman o, 
kontragentə vurulan ziyanı ödəməyə borcludur. 
Maliyyə  xarakterli  məsələlər  barədə  qərarlar  qəbul  edilməsində 
administrasiyanın imtiyazlı vəziyyətinə dair üç misal göstərmək olar. 
Qanunla icazə verildiyi təqdirdə administrasiya vergi tuta və hər 
bir  adamın  ödəməyə  borclu  olduğu  verginin  miqdarını  müəyyən  edə 
bilər, lakin o, xüsusi şəxslərdən və digər xüsusi şəxslərdən vergi tutmaq 
hüququna malik deyildir. 
Bir  çox  hallarda  qarşılıqlı  vergiyə  münasibətlərindən  başqa, 
administrasiyanın xüsusi şəxslərə qarşı borcla bağlı tələbləri də meydana 
çıxa bilər. 
Bu,  o  halda  olur  ki,  dövlət  qulluqçusu  əsas  maaşından  əlavə 
həddən artıq qeyri-qanuni mükafat alır: bu zaman ona bir vəzifə olaraq 
tapşırılır  ki,  qanuni  olaraq  artıq  aldığı  pulu  qaytarsın:  o,  öz  əməli  ilə 
müdiriyyətə zərər vurmuşdursa, onda zərərin məbləğini ödəyir. 
92 

---

Əks hallarda, administrasiya bu baxımdan bir sıra vasitələrə malikdir və 
lazım gəldikdə onlardan istifadə edir. 
Əgər xüsusi şəxs bu tələbi ödəməzsə, administrasiya başqa, daha 
təsirli vasitəyə - icra haqqında qərara əl atır. Bu, adından da göründüyü 
kimi,  həm  hüquqi,  həm  də  maddi  mənada  icra  edilməli  olan  maliyyə 
qərarıdır. Göstərilən halda xüsusi şəxs həmin tələbdən şikayət verməzsə, 
onda  onun  icrası  məcburidir.  Şikayət  verildiyi  təqdirdə,  qərar  təxirə 
salınır, yəni nə qədər ki şikayət üzrə məhkəmənin qərarı çıxarılmamışdır, 
xüsusi şəxs pulu ödəməyə bilər. 
Nəhayət, kredit verilməsinin bəzi kateqoriyaları ilə əlaqədar daha 
səmərəli tədbir - pul borcunun ödənilməsi barədə qərar qəbul edilməsidir. 
Bu  qərar,  məsələn,  dövlətin  mühasiblərinə  və  sahibkarlar  arasında 
yaranan münasibətdə tətbiq edilə bilər. 
Maliyyə  məsələləri  üzrə  səlahiyyət  borcların  ödənilməsinə  olan 
təəhhüdlərə aiddir. İnzibati orqanlar məmura zərər vurduqda və ya əmək 
haqqını  az  ödəmiş  olduqda  onlann  borcları  alına  bilər.  Bundan  başqa, 
administrasiya  daha  bir  hüquqa  malikdir,  yəni  dördillik  müdir  müddəti 
keçdikdən  sonra o,  hər  hansı bir  məmurun  iddia  tələblərini  ödəməkdən 
imtina etmək hüquna malikdir. 
Xüsusi  hüquqda  iddia  tələblərinin  irəli  sürülməsinin  müxtəlif 
müddətləri,  o  cümlədən:  birillik,  onillik,  otuzillik  müddətlər  sistemi 
mövcuddur.  İnzibati  hüquq  sahəsində  administrasiyada  borclann 
tutulması dörd ildə bir dəfə icra edilir, yəni kredit məbləğinin qaytarılması 
barədə  tələbin  müddəti  dörd  ildir.  Bu  halda,  administrasiya  müvafiq 
müddətin keçdiyini və özünün borclardan azad olduğunu bəyan edə bilər. 
Bu  sistem  İnqilab  və  İmperiya  dövrlərindən  sonra,  həmin  dövrlərdən 
miras  qalmış  çox  böyük  məbləğdə  bordan  ləğv  etmək  məqsədilə  qəbul 
olunmuş 1831-ci il qanunu ilə tətbiq edilmişdir. 
Müdirlik  müddəti  haqqında  göstəriş  son  dövrlərədək  öz 
qüvvəsində  saxlanılırdı,  ona  31  dekabr,  1968-ci  il  tarixli  qanunla 
dəyişiklik  edilmişdir.  Maraqlı  cəhət  yalnız  bundan  ibarətdir  ki,  həmin 
qanuna  əsasən  dördillik  müddət  bir  qədər  az  müddətlə  əvəz  edilmişdir, 
buna  görə  administrasiya  vaxtında  məhkəməyə  müraciət  etməsə  də 
müddətin keçdiyini özü bəyan edə bilər. İddiaçı, yəni borcun ödənilməsini 
tələb edən xüsusi şəxs isə yalnız belə bəyanatdan sonra həmin qərardan 
məhkəməyə  şikayət  etmək  və  onun  əsassızlığını  sübuta  yetirmək 
hüququna malikdir. 
Qərarın icrası ilə əlaqədar hakimiyyət münasibətlərin, münaqişəli 
məsələlərin həllində məcburetmə tədbirlərindən istifadə edilməsi zərurəti 
yarandıqda tətbiq edilir. Həqiqətən, bütün verilmiş inzibati. 
93 

---

qərarlar  sözsüz  icra  olunmalıdır.  Qərar  xüsusi  şəxslə  əlaqədar  qəbul 
edilmişdirsə,  həmin  şəxs  onun  şərtlərini  yerinə  yetirməyə  razılaşdıqda, 
yaxud ona tabe olduqda bu zaman heç bir çətinlik və problem yaranmır. 
Lakin  icraya  qarşı  çıxıldığı  halda  münaqişə  baş  verir,  nəticədə  qərarın 
icrasının yerinə yetirilməsi çətinləşir. 
Vətəndaşlar arasındakı münasibətlərdə də bu cür vəziyyət yarana 
bilər. Ev sahibi öz kirayənişinini mənzildən istədiyi vaxt çıxara bilər, bu 
halda  o,  bir  qayda  olaraq,  məhkəməyə  müraciət  etməlidir.  Müvafiq 
əsaslar olduqda məhkəmə bu barədə qərar verir. Xüsusi şəxs qərarın icra 
edilməsi barədə sənədi aldıqdan sonra polisə müraciət edib, ona kömək 
göstərilməsini xahiş etməlidir. Qeyd edək ki, bu halda əmin olmaq olmaz 
ki, ona dövlət tərəfindən kömək göstəriləcəkdir. Misal üçün, polis belə 
qərara  gələ  bilər  ki,  o,  məhkəmə  qərarını  icra  edəcəyi  təqdirdə,  şəxsin 
ictimai asayişi üçün təhlükə yaranacaq. Bu halda polis şəxsə köməkdən 
imtina edir. 
Məhkəmə  praktikasında  bu  cür  vəziyyətə  birinci  ciddi  reaksiya 
Kunteyin işi üzrə Dövlət Şurasının 30 noyabr, 1923-cü il tarixli qərarı 
olmuşdu.  Hadisə  Tunisdə  baş  vermişdir.  Böyük  torpaq  sahələrində  və 
çoxlu əhali yaşayan bir neçə kəndi olan mülkiyyətçilərdən biri kəndlərin 
sakinlərini oradan köçürmək istəmişlər. Hökumət belə hesab etmişdi ki, 
bu  köçürmə  ictimai  asayişin  pozulmasına  gətirib  çıxara,  tay-  faarası 
savaşmaya səbəb ola bilər. Məhz elə buna görə də, ümumi hakimiyyət 
ona  yardım  göstərməkdən  imtina  etmişdi.  Belə  vəziyyət  kirayənişinin 
mənzildən çıxarılmasının yerli xarakterli etiraz münaqişəsinə səbəb ola 
biləcəyini  nəzərə  alan  polisin  qərarın  icrasına  yardım  göstərməkdən 
boyun qaçırmasına da şamil edilə bilər. 
Lakin  bunlar  istisna  hallardır.  Xüsusi  şəxslər  üçün  belə  qayda 
qoyulmuşdur:  vətəndaş  məhkəməyə  müraciət  edir  və  məhkəmə  ona 
zəruri halda ümumi qaydada hakimiyyətdən yardım almaq barədə sənəd 
verir. 
Administrasiya  bu  nöqteyi-nəzərdən  də  xüsusi  şəxslərlə 
müqayisədə  imtiyazlı  vəziyyətdə  olur.  O,  öz  qərarlarının  maddi 
təcəssümü  üçün  iki  imkana:  vətəndaşların  da  istifadə  edə  biləcəkləri 
üsula, yəni iddia ilə məhkəməyə  müraciət etmək üsuluna və məhkəmə 
qaydası  istisna  edilən  digər  üsula  -  xidməti  borc  kimi  məcburi  icra 
üsuluna  malikdir.  İnzibati  hüququn  əsl  özünəməxsusluğu  bundadır: 
administrasiya  məhkəməyə  müraciət  etmədən  öz  qərarlarının  maddi 
təcəssümünü təmin edə bilər, çünki o, hakimiyyət qüvvəsinə malikdir. 
Azərbaycan  Respublikasının  inzibati  hüquq  normalarının,  yəni 
inzibati hüquq sahəsini təşkil edən hüquq normalarının təhlili nəticə 
94 

---

sində,  bu  hüquq  sahəsinin  mahiyyəti,  onun  sosial  təyinatı  və  ictimai 
münasibətlərin  inzibati  hüquqi  tənzimlənməsinin  özünəməxsus 
əlamətlərə malik olması müəyyən edilmişdir. 
Dövlət  idarəetməsi  və  icra  hakimiyyəti  mexanizminin  fəaliyyət 
göstərdiyi sahədə yaranan ictimai münasibətlərdən başqa, inzibati hüquq 
normaları  dövlət  hakimiyyəti,  məhkəmə  və  prokurorluq  orqanlarında 
dövlət qulluğu ilə əlaqədar yaranan münasibətləri, həmçinin də idarəetmə 
xarakterli təşkilatdaxili münasibətləri də tənzimləyir. 
İnzibati hüquq normaları, həmçinin, ictimai təsisatların ixtiyarına 
verilmiş  dövlət  idarəetmə  funksiyalarının  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı 
yaranan ictimai münasibətləri də tənzimləyir. 
Hüquq  normasının  ünsürləri  (hipoteza,  dispozisiya,  sanksiya) 
faktiki  olaraq  müxtəlif  normativ-hüquqi  aktların  maddələrində  ola 
bilərlər,  lakin  bu,  normalann  eyni  olmayan  forma  və  ifadə  üsullarına 
malik  olması  ilə  izah  olunur.  Belə  hallarda  da  onlar  öz  məntiqi 
quruluşlarını itirmirlər.