Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

3.3.AZƏRBAYCANIN BƏB-də MÖVQE SƏMƏRƏLİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNDƏ RƏQABƏTQABİLLİYYƏTLİYİN

YERİ VƏ ROLU
Ölkəmizin BƏB-də mövqeyinin yaxşılaşdırılmasına kompleks yanaşma milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfatı miqyasında rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılmasından ibarətdir. İxracyönlü iqtisadiyyatın yaradılması, Azərbaycanın birbaşa investisiyaların, ən yeni texnologiyaların idxalçısına və istehsalçısına çevirmək, sənayenin təkrar xammal emalına keçirilməsi - əslində bütün bunla öz-özlüyündə rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinin vacib şərtləri əsasına daxildir. Çünki onlar son nəticədə Azərbaycanın BƏB-də iştirakının daha da səmərələşdirilməsinə xidmət edirlər. Buna isə yalnız ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyini beynəlxalq səviyyələrə qədər artırmaqla nail olmaq mümkündür.

Lakin rəqabətqabiliyyətlilik məfhumunu yuxarıda sadalananlarla məhdudlaşmır. Ona görə də Azərbaycanın BƏB-də milli maraqlar nöqteyi nəzərindən əlverişli mövqelər tutması üçün rəqabətqabiliyyətlilik anlayışının digər tərəfləri də təhlil edilməli və ölkəmizin onlardan istifadə imkanları araşdırılmalıdır.

Rəqabətqabiliyyətlilik ən ümumi şəkildə təsrrüfat subyektlərinin iqtisadi rəqabətdə üstünlüyünə şərait yaradan xüsusiyyətlərdir. Həmin xüsusiyyətlər bir-birindən fərqli obyektlərə - əmtəə növləri, müəssisə və təşkilatlar, sahələr, ölkələrə aid edilə bilər. Bu ardıcıllıqda əsas rol bütöv milli təsərrüfat sisteminin rəqabətqabiliyyətliliyinə məxsusdur. Çünki ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinin beynəlxalq arenada rəqabətqabiliyyətli olması milli iqtisadiyyatın bütün mərhələlərinin effektivliyindən xəbər verir.

Milli rəqabətqabiliyyətlilik sənayenin daim inkişaf etmək və innovasiyalar istehsal etmək qabiliyyəti ilə izah olunur.

Müəssisələrə rəqabət üstünlüklərini saxlamağa yalnız əmtəənin, istehsal üsulunun və s. faktorların daimi təkmilləşdirilməsi imkan verir. Həm də bu elə sürətlə baş verməlidir ki, rəqiblər həmin müəssisələr çata, onları keçə bilməsinlər. Ona görə də ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyi anlayışının əsasında bu ölkənin istehsalı yeniləşdirməyə və təkmilləşdirməyə sövq etmə məharəti durur.

Fikrimizcə, ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyi anlayışının mahiyyətini ən aydın şəkildə M.Porter ifadə etmişdir. Porter göstərmişdir ki, ölkənin beynəlxalq arenada rəqabətqabiliyyətliliyinin əsasında istehsal amillərindən istifadənin effektivliyi durur- «Beynəlxalq rəqabətdə bu və ya digər ölkənin uğur qazanmasını təyin edən şərt istehsal amillərinin özü deyil, onların hansı sahədə və nə dərəcədə səmərəli istifadə olunmasıdır.»

Dövlət ölkə daxilində baş verən iqtisadi proseslərin tənzimlənməsində əsas subyektdir və ona görə də məhz o, milli təsərrüfatın rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılmasının katalizatoru olmalıdır. Müasir dövrdə Azərbaycan dövlətinin milli iqtisadiyyatın və iqtisadi subyektlərin dünya bazarında rəqabətqabiliyyətliliyini artırmaq üçün qeyd etdiklərimizdən əlavə həyata keçirilməli olduğu vacib tədbirlərin sxematik təsviri aşağıdakı kimidir:
Sxem 3


Azərbaycanın rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması



Struktur siyasəti

Ekoloji siyasət

Təhsil siyasəti

Rəqabət siyasətinin işlənib hazırlanması

Müvafiq qanunvericilik bazasının və idarəetmə orqanlarının yaradılması

Rəqabət siyasətinin işlənib hazırlanmasının prioritet istiqamətləri ölkə daxilində rəqabəti gücləndirmək və yüksək səviyyəli rəqabət üstünlüklərinin təşəkkülünü təmin etməkdən ibarət olmalıdır. Yalnız güclü daxili rəqabət müəssisələri fəaliyyətlərinin bütün məthələlərində resurslardan istifadənin effektivliyini artırmağa sövq edə bilər və beləliklə yerli müəssisələrin beynəlxalq bazara çıxışı üçün ilkin şərait yaradar. Ucuz işçi qüvvəsi, yaxud xammal kimi aşağı səviyyəli rəqabət üstünlükləri isə asanlıqla rəqiblərə keçə bilər. Məsələn, məişət elektronikasının istehsalında Yaponiyanın malik olduğu ucuz işçi qüvvəsi üstünlüyü artıq çoxdan Cənubi Koreyaya və Honkonqa keçirmişdir. Öz növbəsində onların firmalarının biznesi üçün artıq Malayziya və Taylandın daha geniş və ucuz işçi qüvvəsi təhlükə yaratmışdır.

Daha yüksək səviyyəli üstünlüklərə uzunmüddətli intensiv kapital qoyuluşları, ənənəvi və texnoloji infrastruktur, strateji marketinq, firmanın nüfuzu, kadr potensialı, texnologiyaları və s. aiddir. Azərbaycan höküməti öz səylərini məhz belə üstünlüklərin əldə edilməsi üzərində cəmləşdirmişdir.

Daxili bazarda rəqabəti stimullaşdırmaq üçün dövlət kömrük siyasətində fiksal resurslardan bərabərləşdirici rüsumlara keçməli, yeni firmaların yaradılmasını hər cür dəstəkləməli, ölkədə minimal və maksimal əmək haqları arasındakı fərqi azaltmalı, orta təbəqəni gücləndirməli, prioritet sferalarda tələbi stimullaşdırmalı, geridə qalmış regionların inkişafını təmin etməlidir.

Təəssüf ki, hazırda Azərbaycanca ayrı-ayrı obyektlərin rəqabətqabiliyyətliliyinin sistemli şəkildə yüksəldilməsi ilə məşğul olan müvafiq qanunvericilik normativ metodiki baza, dövlət və ictimai strukturlar yoxdur. Dövlət rəqabətqabiliyyətliliyin yüksəldilməsi məqsədinə xidmət edən müvafiq mühitin yaradılması ilə məşğul olmur. Lakin problemin çətinliyi onun inkar edilməsi üçün əsas ola bilməz. Fikrimizcə, Azəbaycanın rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:

1. 
   Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında rəqabətqabiliyyətlilik üzrə milli şuranın, elm və texnologiya üzrə milli şuranın yaradılması;
   
2. 
   Rəqabətqabiliyyətliliyin hüquqi bazasının işlənib hazırlanması;
   
3. 
   2015-2025-ci illəri əhatə edən “Azərbaycanın rəqabətqabilliyyətliliyinin yüksəldilməsi” proqramının işlənib hazırlanması;
   

Rəqabətqabiliyyətliliyinin hüquqi bazasının işlənib hazırlanmasında aşağıdakı qanunlar, Prezident sərəncamları, Azərbaycan Respublikası hökümətinin qərarları mühüm rol oynaya bilər:

1. 
   «Rəqabətqabiliyyətliliyin təmin edilməsi sistemi haqqında» qanun, Qanunda rəqabətqabiliyyətlilik sisteminin strukturları, onun idarə edilməsi səviyyələri, idarəetmənin subyekt və obyektləri, onların hüquq və vəzifələri, rəqabətqabiliyyətlilik sferasında istifadə olunacaq termin və anlayışlar göstərilməlidir.
   
2. 
   «Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətliliyin idarə edilməsinin təşkilati-hüquqi aspektləri haqqında» qanun.
   
3. 
   «Dövlətin təhsil, elm, texnologiya, standartlaşdırma, idarəetmə investisiya siyasəti haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı.
   
4. 
   «Kadr hazırlığı, rəqabətqabiliyyətlilik sahəsində mütəxəssislərin və dövlət işçilərinin ixtisas səviyyəsinin artırılması haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı.
   
5. 
   «Milli rəqabətqabiliyyətlilik sisteminin maddi-texniki bazasının formalaşdırılması haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı.
   
6. 
   «Ayrı-ayrı obyektlərin müqayisəli üstünlüklərinin (rəqabət üstünlüklərinin) qiymətləndirilməsi metodikası haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı.
   

7. 
   «Ayrı-ayrı obyektlərin rəqabətqabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsi metodikası haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı.
   
8. 
   «Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətliliyinin idarəetmə strukturunun formalaşdırılması haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı.
   
9. 
   «Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətliliyin idarəedilməsi sisteminin informasiya təminatı haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı.
   
10. 
    «Ayrı-ayrı obyektlərin rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinin idarəedilməsi üzrə məsuliyyətin tənzimlənməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı.
    
11. 
    Ayrı-ayrı obyektlərin və proseslərin keyfiyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı.
    

Ölkənin BƏB-də mövqeyinin inkişaf etdirilməsi əsas doktrinalardan biri texnologiyalara investisiya qoyuluşudur. Lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu texnologiyaları yaradan yüksək ixtisas səviyyəli insanlardır. Ona görə də ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması üçün texnologiyalara investisiya qoyuluşu mütləq «insan kapitalı»nın inkişafı ilə əlaqələndirilməlidir. Əks halda bu adekvat kadr təminatında çatışmamazlıqla nəticələnə bilər.

Son onilliklərdə özünə qərar tapmış «təbiətə zərər vermədən iqtisadi artım», yaxud «ekoloji artım», ya da «yaşıl artım» adlanan konsepsiya iqtisadi və ekoloji siyasətin tam vəhdətini nəzərdə tutur. Əslində bu özlüyündə III minilliyin reallıqlarına uyğun yeni iqtisadi inkişaf modelidir. «Yaşıl artım» konsepsiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində milli iqtisadiyyatın strukturunda böyük dəyişikliklər baş verir, qabaqcıl texnologiyalar sürətlə inkişaf edir, istehsalın yeni sahələri formalaşır. Dünya ölkələrində getdikcə genişlənən miqyaslarda reallaşdırılan «yaşıl artım» siyasəti iqtisadiyyatın ekoloji cəhətdən təmiz sahələrini investisiyalar üçün daha cəlbedici edir. Ona görə də Azərbaycan istehsalçılarının sürətlə qabaqcıl texnologiyalara keçməsi, tamamilə yeni sahələrə böyük investisiyalar cəlbedilməsi üçün ekoloji siyasət dövlətin ümumi iqtisadi siyasətinin aktiv alətinə çevrilməlidir.

Eyni zamanda onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ekoloji normalar çoxlu sayda ölkələrin xarici ticarətdə tətbiq etdiyi ən əsas qeyri-tarif maneələrindən biridir. Əgər respublikamızın əmtəələri «keyfiyyət/qiymət» nisbətinə görə xarici mallarla rəqabətqabiliyyətli olub, ekoloji normalara uyğun gəlməsələr bir çox ölkələrə ixrac edilə bilməyəcəklər.

Müasir dövrdə ekologiya ilə əlaqəli bir sıra amillər vardır ki, milli rəqabətqabiliyyətliliyin artırılması siyasətində onları nəzərə almamaq düzgün deyildir: Məsələn, cəmiyyətdə təbiətə hörmətə əsaslanan mənəvi dəyərlərin formalaşması, İEÖ-də ekoloji cəhətdən təmiz mallara tələbatın artması, daima şərtlənən milli və beynəlxalq ekoloji normalara riayət etmək zərurəti, həm istehlakçıların, həm də dövlət orqanlarının gözündə firmanın müsbət imicini formalaşdırmaq problemi (misal üçün, əksər ölkələrdə yaxşı ekoloji imicə malik şirkətə müəssisənin genişləndirilməsi, yeni istehsal güclərinin tikilməsinə icazə almaq xeyli asan olur). Odur ki, İEÖ-in firmaları ekoloji amili öz rəqabətqabiliyyətliliyini artırma sferası kimi qəbul edirlər. Azərbaycan höküməti də milli istehsalçılarımızı belə düşünməyə sövq etməlidir.

Azərbaycanın BƏB-də səmərəli mövqe tutması naminə onun rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi üçün ölkədə həyata keçirilən struktur siyasətinin strateji istiqamətlərini ən qısa şəkildə aşağıdakı kimi şərh edə bilərik:

1. Stabil və proqnozlaşdırıla bilən qanunvericilik sisteminin qurulması bu sahədə hələ də ciddi problemlər mövcuddur - qanun qəbul edilir, demək olar ki, səhərisi gün ona düzəlişlər olunmağa başlayır. Qanunvericilik bazasının qeyri-stabilliyi ümumiqtisadi konyukturun proqnozlaşdırıla bilməsini qeyri-mümkün edir, bu isə potensial investorları uzunmüddətli yatırımlardan çəkindirən ən birinci amillərdəndir.

2. 
   İqtisadiyyatın çevik, cəld strukturunun formalaşdırılması üçün milli iqtisadiyyat ilk növbədə kiçik və orta müəssisələrə əsaslanmalıdır. Çünki kiçik müəssisələr iqitisadi mühitdə baş verən dəyişikliklərə tez uyğunlaşma qabiliyyətinə malikdirlər. Əgər ölkənin iqtisadiyyatının əsas hissəsi də kiçik və orta müəssisələrdən ibarət olarsa, deməli, həmin ölkənin milli təsərrüfatı qlobal konyuktur dəyişikliklərini tez duyar, çevik reaksiya verə bilər. Beləliklə ölkə dünya iqtisadiyyatının perspektiv inkişaf istiqamətlərini birinci mənimsəyənlər sferasında olar.
   
3. 
   Bütün səviyyələrdə idarəetmənin keyfiyyətinin operativliyinin və şəffaflığının artırılması-qeyd edilən faktorun əhəmiyyətliliyini aydınlaşdırmaq üçün bircə məqama diqqət yetirmək, zənnimizcə kifayətdir: əgər hər hansı layihəsinin təsdiqi üçün lazım olan sənədləri potensial investor Tailandda, yaxud Malayziyada heç bir rüşvət vermədən 2-3 saata, Azərbaycanda isə yol verilmiş neqativ halların hesabına 3-4 aya əldə edərsə, sizcə o, hansı ölkəni seçəcəkdir?
   
4. 
   Əmtəələrin, iqtisadi əməliyyatların reqlamentləşdirilməsinə, keyfiyyətinə nəzarətin ciddiləşdirilməsi-bu siyasətin əsas məqsədi daxili bazardan keyfiyyətsiz məhsulları sıxışdırıb çıxarmaq, qiymət rəqabətini keyfiyyət rəqabətinə çevirmək, istehsalın texniki və texnoloji standartlarının dünyanın son tələblərinə cavab verən dəqiq sistemini qurmaqdan ibarət olmalıdır. Aydındır ki, qeyd edilən tələblərin reallaşdırılması sonda Azərbaycan əmtəələrinin, firmalarının dünya bazarında rəqabətqabiliyyətliliyinin artması ilə nəticələnəcəkdir.
   

Beləliklə, Azərbaycanın BƏB-də mövqeyinin inkişafına təsir edən stimulların yaradılması üçün onun potensial imkanlarından ən effektiv şəkildə istifadəyə şərait yaradan milli bazar mexanizmi formalaşdırılmalıdır.