Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
Hər bir ölkə qarşısına özünün müstəqil milli iqtisadiyyatını fomalaşdirmaq kimi çətin bir vəzifə qoyur. Belə bir vəzifəni yerinə yetirməzdən əvvəl qurulması nəzərdə tutulan milli iqtisadiyyatın ictimai təşkili forması, onun xarakteri və qarşısında duran əsas məqsədləri müəyyən edilməlidir. Bu qurulması zəruri olan iqtisadi sistemin modelini müəyyən etmək, modelə daxil olan struktur həlqələrini, onun komponentlərini və modelin qurulmasına bilavasitə təsir edən amilləri elmi cəhətdən əsaslandırmaq üçün çox vacibdir.

Müasir dünyada “qapalı iqtisadiyyat” qurub ona əsaslanmaqla uzun müddət yaşayıb yaratmaq, iqtisadiyyatı effektli təşkil etmək dünya təcrübəsində özünü doğrultmur. Buna görə də, dünya ölkələri “açıq bazar iqtisadiyyatı” qurmaq yolu ilə getməyə üstünlük verirlər və Azərbaycan Respublikası da “açıq bazar iqtisadiyyatı” yolu ilə inkişaf edir. Açıq bazar iqtisadiyyatı milli iqtisadiyyatların dünya iqtisadiyyatına qovuşmasını və mövcud ölkənin dünya bazarının subyekti kimi fəaliyyət göstərməsini nəzərdə tutur. Dünya bazarınn subyekti olmaq isə beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə qoşulmaq və onun fəaliyyət mexanizminin təsiri altında fəaliyyət göstərmək deməkdir.

Milli iqtisadiyyatların ümumdünya təsərrüfatı halında birləşməsi beynəlxalq əmək bölgüsü vasitəsilə və onun əsasında baş verir. Lakin bu tədrici bir prosesdir və uzun vaxt tələb edir. Bu zaman milli iqtisadiyyatın özünün formalaşması prosesində onun beynəlxalq əmək bölgüsünə qoşulmasını təmin edən struktur da formalaşır.

Beynəlxalq əmək bölgüsünə qoşulmaq üçün ayrı-ayrı ölkələrin hər hansı bir və ya bir neçə məhsul növü üzrə ixtisaslaşması lazımdır ki, bu ölkələr mübadilə münasibətlərində iştirak edə bilsinlər. Məlumdur ki, müstəqillik yoluna qədəm qoymuş ölkələr üçün daha çox ölkə ilə eyni vaxtda iqtisadi əlaqələrə girmək çətindir, çünki onun dünya bazarının tələblərini ödəyə bilən səviyyədə ixtisaslaşmış istehsal sahəsinin olması əksər ölkələr üçün mümkün deyil. Buna görə də, tarixən hər bir ölkə ilk mərhəldə özünə qonşu olan 2-3 ölkə ilə ikitərəfli, yaxud üçtərəfli ticarət əlaqələrində olurlar və bu əlaqələr məhdud xarakter daşıyır. Lakin müasir dünyada bu cür ikitərəfli və üçtərəfli ticarət əlaqəsi yaratmaq dünya bazarının bərabər səviyyəli üzvü olub beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən istifadə etməyə imkan vermir. Bu halda beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən bəhrələnmək üçün milli iqtisadiyyatın keyfiyyətcə yeni strukturunu formalaşdırmaq tələb olunur. Bütün bu deyilənlər eyni ilə Azərbaycana da aiddir.

1. Ayrı-ayrı ölkələrin, milli təsərrüfatların dünya bazarına qoşulması prosesi maşınlı sənayenin inkişafı ilə mümkün olmuşdur. Azərbaycanın da sənaye potensialı güclüdür. Lakin onun müasir vəziyyəti hər hansı bir məhsulun istehsalı üzrə ixtisaslaşıb dünya bazarına çıxması prosesini çətinləşdirir. Məhz bu səbəbdən sənaye sahəsində yenidənqurma prosesi gedir, onun texniki və texnoloji bazası əsaslı surətdə yeniləşdirilir. Bunun üçün güclü investisiya qoyuluşları tələb olunur, belə bir investisiya mənbəyini hazırkı şəraitdə daxildə axtarmaq daha effektlidir. Bunula belə, əgər Azərbaycan sənayesi investisiya mənbəyi tapıb istehsalını genişləndirsə də, ixtisaslaşmanı dərinləşdirsə də, özünə lazım olan bütün hissələri, detalları və s. özündə istehsal edə bilmir və buna görə də hökmən digər ölkələrlə mübadilə münasibətlərinə girməlidir. Bunun üçün onun beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən istifadə etməyə imkan verən kapital ixracından, firmalararası kooperasiya əlaqələrindən, xarici investisiyalarla birgə müəssisələr yaratmaq və s. kimi formalardan istifadə etməsi çox faydalıdır. Bu formalar həm də milli iqtisadiyyatın formalaşmasına müsbət təsir göstərir və Respublika iqtisadiyyatının beynəlxalq əmək bölgüsü prosesinə qoşulmasını sürətləndirir.

2. Beynəlxalq əmək bölgüsünə qoşulmaq üçün bir məhsulun istehsalı, yaxud hər hansı bir təbii sərvətlə beynəlxalq əmək bölgüsünə səmərəli qoşulmaq təhlükəlidir və ölkənin birtərəfli inkişafına səbəb olar və xaricdən asılılıq güclənər. Bu cür “monokultura” əsasında ixtisaslaşma vaxtı ilə Kubanın yalnız çəkər istehsalı sahəsində ixtisaslaşaraq azad olandan sonra düşdüyü ağır vəziyyəti yada salır. Buna görə də Azərbaycanın əsasən neft ehtiyatları ilə dünya bazarına çıxması məqsədə müvafiq olmadığı üçün, gələcəkdə yarana biləcək vəziyyəti qiymətləndirmək yüksək qiymətləndirilir. Ancaq bu o demək deyildir ki, ölkənin təbii sərvətlərindən istifadə etmək bir tərəflilikdir. Əksinə, müstəqillik yoluna qədəm qoyduğumuz ilk gündən neftdən güclü bir amil kimi istifadə edib dünya bazarına çıxmaq strategiyası düzgündür və ondan daha intensiv şəkildə istifadə etmək lazımdır. Məhz neftin köməyilə ölkəmizə güclü kapital axını təmin edilmişdir. Neft xarici şirkətlərin Azərbaycana gəlməsinə səbəb olmuş, məhz neft beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə qoşulmağımızın əsasını qoymuşdur. Neft Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya proseslərinə qoşulmasına və beynəlxalq təşkilatlara üzv olmağına imkan yaratmışdır. Neft beynəlxalq nəqliyyat-kommunikasiya sistemlərinin yaranmasına və Azərbaycanın bu sistemlərə qoşulmasına şərait yaratmışdır. Ancaq neftin bir amil kimi oynadığı rol o zaman daha səmərəli olacaq ki, neftdən alınan mənfəət iqtisadiyyatın əsas sahələrinin inkişafına tam yönəldilsin və digər sahələrin inkişafına şərait yaratsın, daha çox keyfiyyətli məhsullarla dünya bazarına çıxmaq mümkün olsun.

3. Bütün deyilənlər bir daha sübut edir ki, beynəlxalq əmək bölgüsü özünə xas olan mürəkkəb mexanizm vasitəsilə milli iqtisadiyyatın formalaşmasına təsir edir və onun güclü amil rolunu oynayır. Azərbaycanda neft sahəsində xarici şirkətlərlə bağlanmış müqavilələr bunu bir daha təsdiq edir.

4. Ona görə də Azərbaycanın BƏB-də iştirakının obyektiv zərurət olduğunu göstərməklə bərabər yaddan çıxarmamalıyıq ki, bu proses ilk növbədə respublikamızın milli iqtisadiyyatının səmərəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət etməli və onu təmin etməlidir. Azərbaycanın müasir BƏB və BİM sisteminə cəlb olunmasında əsas şərt respublikanın milli maraqlarına və iqtisadi təhlükəsizliyinə cavab vermək kriteriyası olmalıdır.

5. İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması və beynəlxalq kooperasiya BƏB-in ən əsas inkişaf mərhələləri hesab olunurlar. Eyni zamanda beynəlxalq ixtisaslaşma və istehsalın beynəlxalq kooperasiyası BƏB-in mahiyyətini xarakterizə edir. Beynəlxalq ixtisaslaşma və beynəlxalq kooperasiyanın genişləndirilməsi hazırda BƏB və BİM-in əsas inkişaf istiqamətlərinə çevrilmişlər. Çünki, ixtisaslaşma və kooperasiya problemləri özü-özlüyündə BƏB-in təşəkkülü, onun dərinləşdirilməsi üçün ilkin əsas yaradır və BİM-in formalaşdırılmasını zərurətə çevirir. Tarixən beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiya məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirilməsi, əmək məhsuldarlığının artırılması ehtiyacından əmələ gəlmişdir.

6. Hər bir ölkənin və bütün dünya təsərrüfatının beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb edilməsi bəşəriyyətə aşağıdakı töhfələri verir: qlobal səviyyədə ictimai əməyin səmərəli təşkili – beynəlxalq məhsuldar qüvvələrin inkişafı – dünya üzrə əmək məhsuldarlığının artımı, əmtəələrin əmək tutumunun azalması, dünya iqtisadiyyatında ümumi istehsal xərclərinin aşağı düşməsi - əvvəlki xərclərə və əvvəlki müddət ərzində daha çox məhsul istehsalının mümkün olması beləliklə bütün bəşəriyyətin rifah halının yüksəldilməsi.

7. BİM-də milli maraqlar baxımından əlverişli şərtlər daxilində iştirak edə bilmək üçün demək olar ki, hər bir dövlət, o cümlədən Azərbaycan iqtisadi inkişafın ilkin dövründə BƏB-in idxalın əvəzlənməsi modelini qəbul edir. İdxalın əvəzlənməsi modelinin tətbiqi zamanı ölkə ilk növbədə hansı sferalarda müqayisəli üstünlüklərə və hansı sahələrin BƏB-də iştirak üçün prioritet əhəmiyyətə malik olduğunu müəyyənləşdirir. Sonra həmin istiqamətlərdə proteksionizm siyasəti yeritməyə başlayır. Idxalın əvəzlənməsi modelinin əsas məqsədi qeyd edilən sahələrdə ölkənin idxal asılılığının ləğv edilməsi olduğu üçün o, milli təsərrüfatın diversifikasiyasını təmin edir.

Idxalın əvəzlənməsi modelinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu modelin tətbiqi mütləq zaman və iqtisadiyyat sahələrinin sayı etibarı ilə məhdud xarakter daşımalıdır. Çünki, birincisi idxalın əvəzlənməsi modeli yalnız ölkənin konkret müqayisəli üstünlüklərə malik olduğu sferalara şamil edilməlidir. İkincisi isə, idxalın əvəzlənməsi modelinin yalnız müəyyən müddət, yəni prioritet sahələrin dirçəldilməsi, gücləndirilməsi üçün lazım olan müddət ərzində istifadə olunmalıdır.

Əgər idxalın əvəzlənməsi modeli heç bir fərq qoyulmadan bütün sferalarda tətbiq edilərsə onda BƏB nöqteyi-nəzərindən iqtisadiyyatın qeyri-effektiv bölmələri əsassız yardım alacaqlar, ölkə başqa dövlətlərin malik olduğu müqayisəli üstünlüklərdən istifadə edə bilməyəcəkdir. Nəticədə hər hansı məhsul yüksək keyfiyyətlə, həm də ucuz qiymətə xaricdən idxal olunacağı halda, baha qiymətlərlə onun istehsalı ölkə daxilində təşkil olunur. Bu da ölkə iqtisadiyyatını zəiflədir.

8. İdxalın əvəzlənməsi modeli qısa müddətdən sonra öz yerini ixracyönlü BƏB modelinə verməlidir. Qeyd edilən model tətbiq olunarkən dövlət bütün, xüsusən də xarici iqtisadi əməliyyatların maksimum liberallaşdırılmasını həyata keçirir, inzibati, iqtisadi, texniki, valyuta məhdudiyyətləri aradan qaldırılır, ixracın fəal dəstəklənməsi siyasəti yürüdülür. İxracyönlü BƏB modelinin ən yüksək tərəfi ondan ibarətdir ki, bu model ölkənin həm öz üstünlüklərindən, həm də digər dövlətlərin malik olduğu müqayisəli üstünlüklərdən milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün maksimum səmərəli istifadə edilməsinə imkan verir. Ixracyönlü BƏB modelinin digər üstünlüyü isə odur ki, bu zaman ölkə iqtisadiyyatı birbaşa dünya bazarının tələbinin ödənilməsinə yönəldiyi üçün milli təsərrüfatın uzun müddətə yüksək dinamik inkişafı təmin olunurş

9. Azərbaycanın müqayisəli üstünlüklərə malik olduğu sahələri dirçəltmək üçün yaxın perspektivdə həmin sahələrdə idxalın əvəzlənməsi modelini tətbiq etməklə bərabər müvafiq sahələrin əmtəələrin dünya bazarında reallaşdırılmasını təmin etmək məqsədilə ixracyönlü modelin ixracın stimullaşdırılmasına, xarici investisiyaların cəlb olunmasına şərait yaradan iqtisadi alətlərdən və rıçaqlardan da aktiv surətdə istifadə olunmalıdır. Yəni, ölkəmizin spesifik durumu, potensial imkanları, dünya təsərrüfatında bu və ya digər sahənin əmtəələrinə olan konyuktur dəyişmələrinin istiqamətləri nəzərə alınmaqla Azərbaycanda qısa zaman üçün bu iki modelin simbioz forması tətbiq edilməlidir.

10. Azərbaycanın BƏB-də optimal iştirakı modelinin formalaşdırılması qarşısında bir çox problemlər durur. Say etibarı ilə onların ən çoxu struktur böhranı ilə bağlı iqtisadi problemlərdir, lakin mahiyyət etibarı ilə onlardan ən əsası fikrimizcə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı həyata keçirmiş olduğu elan edilməmiş işğalçı müharibə və bunun Azərbaycan üçün hələ nə ilə nəticələnəcəyinin qeyri-müəyyənliyidir.

Özünün 20% demək olar ki, ən yaxşı torpaqlarını itirmiş ölkəmiz həmin ərazilərin yeraltı, yerüstü sərvətlərindən aqrar iqtisadiyyatın, turizmin, yeyinti, yüngül, tikinti sənayesi və s. bu kimi hazır əmtəə istehsalı sahələrində malik olduğu külli potensialdan istifadə edə bilmir. Ən mühümü isə ölkəmizdə rəqabətqabiliyyətli hazır əmtəələrin istehsalı məqsədilə mütləq xarici investisiyaların, beynəlxalq kooperasiya əlaqələrinin qurulmasının tələb olunduğu hamı üçün aydın olduğu halda, müharibə ilə əlaqədar yaranmış siyasi stabilliyin qeyri-müəyyənliyi investisiyaları nisbətən uzun ödəmə müddəti olan son əmtəələrin istehsalı sahələrinə yönəltməyə imkan vermir. Məhz bu səbəbdəndir ki, xarici investorlar riskləri azaltmaq üçün investisiyaları yalnız qısa ödəmə müddətinə malik xammal hasilatı sahələrinə yönəldirlər. Belə vəziyyət respublikamızın vertikal BƏB modelinə cəlb olunmasını gücləndirən ən əsas faktordur. Odur ki, cəmiyyətimiz, iqtisadiyyatdan zahirən nə qədər uzaq görünsə də, onunla birbaşa əlaqəsi olan, Azərbaycanın BƏB-də iştirakını müsbət istiqamətdə kökündən dəyişə biləcək bu siyasi problemin həllinə çalışır.

11. BƏB-in inkişafını xarakterizə edən çoxlu amillər vardır. Sadə şəkildə həmin amilləri BƏB-in meydana çıxması və inkişafının səbəbləri kimi başa düşmək olar. Bu amillərin dərindən öyrənilməsinin olduqca böyük nəzəri-praktiki əhəmiyyəti vardır. Çünki həmin amillərin müxtəlif kombinasiyası, müxtəlif dövrlərdə onlardan hansının üstünlük təşkil etdiyinin təyin edilməsi ayrı-ayrı ölkələrin müəyyən tarixi mərhələdə nə üçün məhz bu və ya digər BƏB modelini seçdiyini, nə üçün bu və ya digər sahələr üzrə BƏB-də ixtisaslaşdığını izah etməyə imkan verir.

Həm də inkişaf amillərinin hərtərəfli tədqiqi ölkənin BƏB-də prioritet məqsədlərinə catması, BƏB sistemində səmərəli iştirak edə bilməsi üçün hansı amillərə əsaslanmalı olduğunu təyin etməyə imkan yaradır.