Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Debitor və kreditor xərclər üzrə hesablaşmaların təkmilləşdirilməsi
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Debitor və kreditor xərclər üzrə hesablaşmaların təkmilləşdirilməsi.
Debitor və kreditorlarla hesablaşmaların mühasibat uçotu və təhlilin Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğunlaşdırılmasının zəruriliyini AR Prezidentinin 2002-ci il 26 dekbar tarixli, 827 №-li Fərmanının 6-cı bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə AR Nazirlər Kabinetinin 20 Fevral 2003-cü il tarixli, 29 №-li qərarı ilə təsdiq edilmiş “Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmək məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003- 2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə PROQRAM”dan daha aydın görmək olar. Bu mühüm normativ sənəddə 2004-cü ildə Büdcə ilə hesablaşmaların uçotu”na və “Lizinq əməliyyatlarının uçotu”na, 2005-ci ildə “Təsisçilərlə hesablaşmaların uçotu”na, “Əməyin ödənişi və sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaların uçotu”na, “Təsərrüfatdaxili və törəmə (asılı) müəssisələrlə hesablaşmaların uçotu”na, 2006-cı ildə “Debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu”na və “Kreditlərin, borcların və məqsədli maliyyələşdirmənin uçotu”na dair normativ sənədlərin hazırlanması və tətbiqini nəzərdə tuturdu. Bu göstərilən normativ-hüquqi sənədlər hazırlanmış və indi tətbiq edilir. Haqqında danışdığımız normativ sənədlərin hazırlanması və icrasının böyük səlahiyyətlərə malik olan Mərkəzi Bank, İqtisadiyyat Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Dövlət Statistika Komitəsi və Maliyyə Nazirliyi kimi qurumlara tapşırılması bu sənədin hazırlanmasına olan zərurəti bir daha sübuta yetirmiş olur. Dünya təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, debitor borcların səviyyəsi müxtəlif amillərdən asılı olaraq müəyyənləşir. Həmin sözügedən amillər qrupuna isə aşağıdakıları aid etmək olar:[16, səh. 100] Məhsul növü; Bazar tutumu; Bazarın qeyd edilən malla dolma dərəcəsi; Müəssisədə qəbul edilən hesablaşma sistemi. 59
Qeyd etdiyimiz amillər qrupundan sonuncusu-müəssisədə qəbul edilən hesablaşmalar sistemi maliyyə menecerini daha yaxından maraqlandıran amildir. Nağd pula və yaxud da kreditlə satış hesablaşmaların əsas növləri hesab olunurlar. Qeyri-sabit iqtisadiyyat şəraitində əvvəlcədən ödənişin ödənməsinin təmin olunması müəssisənin davamlı fəaliyyəti baxımından əsas amil hesab olunur. Çünki iqtisadiyyat qeyri-sabit fəaliyyət göstərdiyi müddətdə əmtəəni kreditlə almış müəssisəınin gələcək vəziyyətini müəyyən etmək mümkün olmur. Gələcəkdə həmin müəssisənin iflasa uğraması və yaxud da digər bu kimi səbəblər üzündən kreditlə almış olduğu məhsulun dəyərini ödəyə bilmirsə, bu artıq müəssisənin fəaliyyətində nəzərəçarpacaq təsir edəcəkdir. Odur ki, iqtisadiyyatın sabit olmadığı dövrlərdə hər bir müəssisə, yüksək inkişaf səviyyəsinə malik olan ölkələrin həmin praktikasından istifadə edərək əmtəələrin dərhal realizə edilməsini və həmin sözügedən realizə prosesinin nağd və ya köçürmə yolu ilə dərhal həyata keçirilməsini tələb etməlidir. Yalnız bu halda müəssisə gözlənilməyən və proqnozlaşdırılması kifayət qədər çətin olan xərclərdən yaxa qurtarmaq imkanını həyata keçirmiş olar. Dünya təcrübəsində nağd ödənişlərin ölkənin milli pul valyutası ilə, bəzən isə kredit kartoçkaları vasitəsilə həyata keçirilir. Kredit kartoçkalarına keçid ilk dəfə olaraq Rusiya Federasiyasında baş vermişdir və hesablaşmaların məhz kredit kartoçkaları vasitəsilə aparılması borcların azaldılmasında əsas silaha çevrilmişdir.[17, səh. 94] Debitor borcların düzgün təhlil olunması və idarə edilməsi xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyədən çıxarılması mümkün olmayan və inflyasiyanın daha qabarıq hökmranlıq etdiyi ölkələrdə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Gözlənilməyən vəziyyətlərlə qarşılaşan bazar iqtisadiyyatı şəraitində hesablaşmalarda olan vəsaitin dövr sürətinə nəzarətin təşkili debitor borcların idarə edilməsində xüsusilə əhəmiyyət daşıyır. Dövr sürətinin dinamik artımı debitor borcların idarə edilməsi müsbət hal hesab olunur. Sözügedən problemlərin həllində potensial malalanların müəyyən edilərək seçilməsi və onlar arasında bağlanan 60
müqavilələrdə nəzərdə tutulan malların faktiki dəyərinin ödənilməsi şərtlərinin müəyyən edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd olunan potensial malalanların seçilməsi qeyri-formal meyarların köməkliyi ilə həyata keçirilir. Həmin qeyri-formal meyarlara isə aşağıdakıları aid etmək olar:[18, səh. 145] əvvəlki əməliyyatlarda hesablaşma intizamının gözlənilməsi; alıcılar tərəfindən tələb olunan malların, işlərin və xidmətlərin dəyərinin ödənilməsinin proqnoz maliyyə imkanları; cari ödəmə qabiliyyəti səviyyəsi; maliyyə sabitliyi səviyyəsi; malsatan müəssisələrin maliyyə və iqtisadi gücü. Qərb ölkələrində belə qəbul edilmişdir ki, daimi müştərilər malın dəyərini kredit qaydasında ödəməlidir ki, bu da müxtəlif səbəblərlə əlaqədardır. İnkişaf etmiş ölkələrdə “2/10 max 30” modeli daha geniş vüsət almışdır. Bu modelin əsas xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:[19, səh. 294] malalan aldığı malın dəyərini onu qəbul etdiyi andan sonra 10 gün ərzində ödəyərsə, bu halda malın dəyərinin 2 faizi həcmində güzəşt əldə etmiş olur. Malalan aldığı malın dəyərini onu qəbul etdiyi andan etibarən 11-30 gün ərzində ödəyərsə, bu halda yalnız və yalnız malın öz dəyərini ödəyir və ona heç bir güzəşt tətbiq olunması nəzərdə tutulmur. Malalan aldığı malın dəyərini onu qəbul etdiyi andan 30 gündən sonra ödəyərsə, bu halda artıq malalana əlavə faizlər-cərimələr tətbiq olunmağa başlayır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz “2/10 max 30” modelinin əsas üstün cəhəti onunla izah olunur ki, ortaya qoyulmuş şərtlər çox münasibdir və bu şərtlərə əməl edən alıcı daha ucuz qiyməti istədiyi əmtəəni istədiyi miqdarda almaq imkanına malik olacaq. Belə ki, rəqabət mübarizəsi şəraitində o müəssisələr qalib gəlir ki, istehsal xərcini mümkün qədər aşağı salmağı bacarsın. Əmtəənin qiymətinin ilk 10 gündə ödənilməsi isə malalanı qane edir və malsatan tərəfindən 2 faiz endirim olunması
61
ilə nəticələnir ki. bu da alqı-satqı əməliyyatlarında kifayət qədər böyük rəqəm deməkdir. Bu model müqavilədə iştirak edən hər iki tərəfin maraqlarına uyğun gəlir. Çünki bir tərəfdə malsatan borcunu vaxtında almış olur, digər tərəfdə isə malalan daha ucuz qiymətə istədiyi əmtəəni əldə etmiş olur. Debitor borclarına nəzarət müəyyən müddətlərdə həyata keçirilir və bu müddətlər aşağıdakı qruplar üzrə həyata keçirilir:[19, səh. 317] 0-30 günədək; 31-60 günədək; 61-90 günədək; 91-120 günədək; 120 gündən daha uzun müddətdə. Hər bir müəssisə əlavə olaraq maliyyə resurslarını artırmaq məqsədilə ümidsiz olan borclara diqqəti daha da artırır və bu borc sahələri üzrə hər hansı ödənişin əldə olunması artıq müəssisənin xeyrinədir. Belə ki, az miqdar da olsa ümidsiz borcun geri qaytarılması yalnız və yalnız müəssisəyə əlavə gəlir mənbəyi ola bilər. Debitor borclarının təhlili və onlara nəzarət dinamikasında hesablanan nisbi və mütləq göstəricilərin köməyi ilə də həyata keçrilir. Bunun üçün mühasibat balansına əlavə edilən 5 N-li formada verilən vaxtı keçmiş borclara dair göstəricilərlə yanaşı, debitor borclarının ödənilməsi əmsalından da istifadə edilir. Bu omsal əsas fəaliyyət üzrə debitor borclarının orta məbləğini satışdan alınan məbləğə bölməklə təyin edilir.
Kreditor borclarının təhlili zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, onlar eyni zamanda debitor borclarının örtülməsi mənbəyidir. Buna görə də təhlil zamanı debitor və kreditor borclarını tutuşdurmaq tələb olunur. Debitor borcların kreditor borclarından çox olması xüsusi kapitalın debitor borcu formasında dövriyədən çıxmasını göstərir.
Bəzən debitor borclarının kreditor borclarından çox olması onların idarə edilməsində müsbət hal hesab edilir. Bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Çünki hər bir müəssisə mallarından, sifarişçilərindən debitor borclarının ala bilməsindən asılı olmayaraq kreditor boclarının, xüsusilə də mübahisəsiz alınan, iqtisadi sanksiyalar 62
tətbiq edilən kreditor borclarını ödəməyə borcludur. Buna görə də borcları təhlil edən zaman, müvəqqəti dövriyədən çıxmış vəsait kimi qəbul edilən debitor borclarını ayrı-ayrılıqda təhlil etmək məqsədəuyğundur.
Borcların idarə edilməsində şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar haqqında məlumatların və ödənilməmiş debitor borclarla əlaqədar itkilərin təhlilinə xüsusi diqqət yetirmək tələb olunur.
Lakin ölkəmizdə “Mühasibat Uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununda şübhəli borclar üzrə ehtiyatın yaradılması nəzərdə tutulduğu halda nə dövlət, nə də qeyri-dövlət müəssisələrində bu məqsədə ehtiyat yaradılmır. İnkişaf etmiş qərb ölkələrində hesabatın hazırlanması prosesində debitor borclarının ümumi məbləğinə müəyyən faiz nisbətində ehtiyatın yaradılması təcrübəsi geniş yayılmışdır.
Debitor borclarının ümidsizliyi onların yaranması müddətlərindən bilavasitə asılıdır. Məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 30 günədək ödənilməmiş debitor borclarında ümidsizlik 4%; 31-60 günlük borclarında 10%; 61-90 günlük borclarda 17%; 91-120 günlük borclarda 26% və sair. Miqdarında olur [31,səh.17].
Fikrimizcə, debitor və kreditor borclarının idarə edilməsində, təhlilində, ümidsiz borcların örtülməsi üçün ehtiyatların yaradılmasında, veksellərlə hesablaşmalarda, debitor borclarını daha tez ödəyən mallarla mal satan tərəfindəngüzəştlərin verilməsində, müqavilələrdə (kontraktlarda) nəzərdə tutulan ödəmə müddətlərinə riayət edilməyən hallarda qiymət əlavələrinə (fazi ödəmələrin) alınması və sair. Təcrübəsinin ölkəmizin təsərrüfat subyektlərində tətbiqi debitor və kreditor borclarının azaldılması üçün zəruridir.
Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|