Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Debitor və kreditor xərclərinin idarə edilməsinin inkişaf istiqamətləri
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Debitor və kreditor xərclərinin idarə edilməsinin inkişaf istiqamətləri
Dinamik inkişaf edən iqtisadi münasibətlər şəraitində tam təsərrüfat hesablı və ya maliyyə müstəqilliyi olan müəssisə, idarə və təşkilatlarda istehsal səmərəliliyinin yüksəldilməsi kifayət qədər əhəmiyyət kəsb edən və bilavasitə
63
olaraq müəssisə, idarə və təşkilatların rəhbərliyinin idarəetmə qərarlarından asılı olan prosesdir. Mürəkkəb bazar iqtisadiyyatı şəraitində istər tam təsərrüfat formasında, istərsə də maliyyə müstəqilliyi olan müəssisə, idarə və təşkilatların idarə edilmə prosesi xeyli mürəkkəbləşir. Müəssisə, idarə və təşkilatların idarə edilməsinin ən əsas funksiyası tənzimetmə və nəzarətdir. Müəssisə, idarə və təşkilatların istehsal fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması bilavasitə olaraq rəhbər şəxslərin qəbul etdikləri qərarlardan və onların informasiya ilə təmin olunma səviyyəsindən asılıdır. Burada informasiya ilə təmin olunma səviyyəsi dedikdə, cari və gələcək dövrdə müəssisə, idarə və təşkilatın mövcud maliyyə vəziyyətinin təhlil olunması ilə əlaqədar yaranmış informasiya başa düşülür. Fəaliyyət növlərinin, satış bazarının və sərbəst qiymətin əmələ gəlməsinin nəticəsində müəssisə, idarə və təşkilatlarda bu sahələrə nəzarət edən departamentlərin qarşısında dayanan vəzifələri artırmış olur. Menecerlərə və rəhbərlərə zəruri informasiyalar lazım olur ki, yuxarıda göstərdiyimiz həmin informasiya bazası əsasında düzgün idarəetmə qərarları çıxara bilsinlər. bu qərarların böyük bir qismi satışın həcmi, məhsulların qiyməti, bazarda həmin məhsula olan tələb-təklifin ölçülməsi, istehsal olunmuş məhsulun bazarda rəqabətqabiliyyətliliyinin ölçülməsi haqqında olur. Məhz bu nəzarəti həyata keçirtmək üçün müəssisə, idarə və təşkilatlar müvafiq struktur orqanlarını yaradırlar. Xərclərin maliyyə nəzarəti və idarəedilməsi də sırf bu məqsədə xidmət edən və müəssisə rəhbərinin göstərişlərinə müvafiq olaraq yaradılanÇ müəssislərdə maliyyə və pul axınlarının hərəkətinə nəzarəti həyata keçirən, xərclərin struktunu və formalaşma mənbəyini təhlil edən, xərclərin gəlir gətirmə baxımından analizini həyata keçirən, cari və gələcək dövrlərdə mənfəət səviyyəsini ölçən və bu funksiyalarla bağlı bütün informasiyanı rəhbər şəxslərə ötürməli olan nəzarət orqanıdır.[25, səh. 166] Müəssisə, idarə və təşkilatların informasiya bazasının əsası kimi maliyyə uçotu bütün səviyyələrdə operativ informasiya ilə təmin edənləri qane etmir və mürəkkəb və müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisənin gələcək inkişafının
64
proqnozlaşdırılması və əlaqələndirilməsi üçün tam və dolğun informasiyalar yaratmır. Belə mövcud şəraitdə mühasibat uçotunun və maliyyə sisteminin müstəqil sahəsi kimi idarəetmə uçotu yaradılır. İdarəetmə uçotunun ən əhəmiyyətli vəzifəsi istehsal prosesinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə optimal idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanması və qəbul edilməsi üçün lazımi zəruri informasiyaları hazırlamaqdan ibarətdir. Bunun son nəticəsində isə idarəetmənin özünü belə optimallaşdırmaq mümkün olur. İdarəetmə uçotu həyata keçirilərkən iki əsas istiqamət daha dərindən öyrənilir. Həmin istiqamətlərə aşağıdakılar daxildir:[23, səh. 108] Tam maya dəyərinin müəyyən edilməsi və bu maya dəyəri əsasında istehsal olunmuş məhsulun satış qiymətinin bazarda formalaşması və son nəticədə əldə olacaq mənfəətin səviyyəsinin müəyyən edilməsi; Məhdudlaşdırılmış maya dəyərinin müəyyən olunması və bunun əsasında marjinal gəlirin müəyyən
edilməsi. Burada
məhdudlaşdırılmış maya dəyəri dedikdə istehsal xərclərini azaltmaq nəticəsində məhsulun keyfiyyətinin bir qədər zəifləməsi və nəticədə məhdudlaşdırılmış maya dəyərinin yaranması başa düşülür. Marjinal gəlir isə tam maya dəyəri nəticəsində istehsal olunmuş məhsulun satışı nəticəsində əldə olunmuş gəlir ilə məhdudlaşdırılmış maya dəyəri əsasında istehsal olunmuş məsulun satış qiymətləri arasındakı fərqdən əmələ gələn gəlir. Qeyd etdiyimiz birinci istiqamət istehsal olunmuş məhsulların maya dəyərinin idarə edilməsini təmin edir, ilk növbədə istehsala çəkilmiş məsrəflərə nəzarəti həyata keçirir və səmərəli uçotun aparılmasına şərait yaratmış olur. İkinci istiqamətin öyrənilməsi isə məhsulun keyfiyyətinin nisbətən aşağı salınması nəticəsində məhsulun məhdudlaşdırılmış maya dəyərini formalaşdırır və istehsal olunmuş məhsulun bazarda daha ucuz qiymətə realizəsini təklif edir. Lakin bu hal kifayət qədər riskli xarakter daşıyır. Belə ki. əhali və qeyri-əhali qrupları məhdudlaşdırılmış maya dəyəri əsasında istehsal olunan və keyfiyyəti tam maya dəyəri əsasında istehsal olunmuş məhsullardan geri qalan hər hansı məhsulu, işi və 65
xidməti almaq imtina edə bilər və bu halda müəssisə, idarə və təşkilat zərərə işləmiş ola bilər. Odur ki, idarəetmə uçotunun düzgün aparılması hansı hallarda iqtisadi səmərə verə biləcəyini ifadə edir. Müssisə, idarə və təşkilatın istehsal prosesindəki yeganə xərci istehsal olunan məhsulun maya dəyəri deyildir. Belə ki, məhsulun istehlakı mərhələsində də xərc tələb olunur. İstehsal olunmuş məhsulun asanlıqla realizə olunmasını təmin etmək məqsədilə əlavə və gözlənilməyən xərclər də yarana bilər. qeyd olunan belə əlavə xərclər satış üzrə xərclərə aid edilir. Məsələn, müəssisə tanınmamış məhsul istehsal edir. Məhsul bazarda kifayət qədər tanınmasa belə keyfiyyətlidir. Lakin istehsal olunan bu məhsul bazarda tanınmadığı səbəbindən özünə alıcı kütləsi toplaya bilmir və satış realizə oluna bilmir. Bu halda marketing və satış departamentlərinin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində məlum olur ki. burada əsas məsələ istehsal olunmuş məhsulun tanıtımının- reklamının həyata keçirilməsidir. Satışla əlaqədar yaranan xərclərin içində tanıtım-reklam xərcləri kifayət qədər çoxluq təşkil edir və bu xərclər məhsulun maya dəyərinə aid edilmir. Bu halda reklama görə çəkilmiş xərclər müəssisə, idarə və təşkilatın gəlirindən silinən xərc kimi hesaba oturur. İstehsal prosesində istehsal olunmuş məhsulun tanıtımına və ya reklamına bazarda tələbat böyük olduğu üçün reklam xərcləri də böyük rəqəmlərlə ölçülür. Bununla yanaşı. müəssisə rəhbərliyi həmin xərci ödəməyə razıdır ki, istehsal etmiş məhsulu asanlıqla realizə edə bilsin. Məhsul bazarda tanındıq və özünə kifayət qədər alıcı kütləsi topladıqdan sonra artıq bu tipli reklam xərclərinin səviyyəsi də azalmış olur. Satışla bağlı yaranmış xərclərdən biri də istehsal olunmuş məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılma xərcləridir. Bu xərclərin özəyində çatdırılma xidmətini təmin edən əməkdaşların əmək haqqları, nəqliyyatın amortizasiya xərcləri, zəruri yanacaq xərcləri və s. dayanır. Bu xidmətin göstərilməsi bazarda müştəri məmnunluğunu artıran ən əsas elementlərdən biridir. Deməli onda, yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsasən deyə bilərik ki, dinamik inkişaf edən iqtisadi münasibətlər şəraitində məhsul istehsalı və satışı xərclərinin
66
özəyində istehsalla bağlı xərclər kimi məhsulun maya dəyəri, satış xərci kimi isə reklam, nəqliyyat və bu tipli digər xərclər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda xərclərin maliyyə nəzaerətinin və idarə olunmasının ən əhəmiyyətli vəzifəsi məhz istehsalla və satışla bağlı olan xərclərin azaldılması nəticəsində istehsal səmərəliliyinin yüksəldilməsi və son nəticədə daha çox qazanc əldə olunmasına şərait yaratmaqdır. Bu səbəbdən də dinamik inkişaf edən iqtisadi münasibətlər şəraitində məhsul istehsalı və satış xərclərinin idarə edilməsinin əsas perspektiv istiqamətlərini əsasən, aşağıdakı müddəalar təşkil etməkdədir:[22, səh. 518] İstehsal olunan məhsulun mövcud keyfiyyətini saxlamaq şərtilə maya dəyərinin aşağı salınması istiqamətdə tədbirlər planı işləyib hazırlamaq və onların həyata keçirilmə mexanizmini müəyyən edərək rəhbərliyə bu barədə məlumat vermək. İstehsal olunan məhsulun məhdudlaşdırılmış maya dəyərinin düzgün təhlili aparmaq və bu şərtlər daxilində bazarda həmin məhdulaşdırılmış maya dəyəri əsasında istehsal olunmuş məhsulun realizə olunması səviyyəsini əhatəli və detallı tədqiq etmək; Məhsulun istehsaldan sonrakı satış xərcləri içərisində tanıtım-reklam xərclərini müəyyən etmək və məhsulun bazarda uzunmüddətli və daimi taninmasını təmin edəcək layihələr işləyib hazırlamaq və onları həyata keçirtmək İstehsal olunmuş məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılması ilə bağlı yaranmış xərclərinin quruluşunu və struktunu müəyyən edərək xərcləri ola bildiyi qədər azaldılmasını təmin etmək. Yalnız yuxarıda göstərilən perspektiv istiqamətləri idarə etməklə ən aza xərclə daha yüksək keyfiyyətə malik məhsul buraxılışına nail olmaq olar və bu məhsulların bazarda asanlıqla realizə olunmasının təmin etmək olar. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda qarşıya qoyulmuş əsas məqsəd istehsal və satışla bağlı olan xərclərin azaldılması sayəsində istehsal səmərəliliyinin artırılmasını, xərclərə qənaət olmunmasını və daha çox mənfəət əldə edilməsini
67
təmin etməkdir. Bu bazxımdan müəssisə, idarə və təşkilatlarda, habelə, dövlət müəssisələri və qurumlarında xərclərin maliyyə idarəetməsini təşkil etmək, onların perspektiv istiqamətlərini üzə çıxartmaq çox böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Müəssisə, idarə və təşkilatlardakı maliyyə menecmenti mexanizmi hansı üsul və vasitələrlə xərclərin azaldılmasına və uzunmüddətli və qısamüddətli dövrlərdə daha çox fayda əldə olunmasına yönəldilmiş fəaliyyət mexanizmidir. Müəssisə, idarə və təşkilatlar üçün istehsal etdikləri məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması və bununla bağlı olaraq resursların, vəsaitlərin müəyyən olunması məqsədilə onların təsnifləşdirilməsi mühim əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir. Bu səbəbdən də maliyyə menecmenti həmin xərclərin idarə olunması məsələsini həll edən bir mexanizm kimi formalaşdırılmalıdır. İqtisadi məzmununa görə xərclər iqtisadi elementlər və kalkulyasiya maddələri üzrə olmaqla iki qrupa bölünür. İqtisadi elementlər üzrə xərclərər aşağıdakılar daxildir:[32, səh. 603] Geri qaytarılmış materialların qiyməti çıxılmaqla material xərcləri; Əməyin ödənişi üzrə edilə bilən xərclər; Sosial sığortaya ayrılmış köçürmələrdir; Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası; Digər xərclər. Məhsulun maya dəyərini daha dəqiq hesablanması xərclərin kalkulyasiya üzrə təsnifləşdirilməsi nəticəsində həyata keçirilir. Kalkulyasiya maddəsi, daha doğrusu, xərc maddəsi ayrı-ayrı məhsulun yaxud da bütün məhsul buraxılışının maya dəyərini formalaşdıran müəyyən növ xərclər hesab olunurlar. Xərclər kalkulyasiya maddəsi üzrə aşağıdakı qruplara ayrılır:[33, səh. 486] Xammal və materiallar; Satıla bilən tullantılar. Bu zaman satılmış tullantılar nəticəsində əldə olunmuş gəlirlər xərclərdən silinir. Yarımfabrikatlar, alınmış məhsullar və kənar müəssisələrin istehsal xərcləri daşıyan xidmətləri;
68
Texnoloji məqsədlərin həyata keçirilməsi məqsədilə yanacaq və enerji; İstehsalat sahəsində çalışan işçilərin əmək haqqları; Sosial köçürmələr; İstehsalın öyrənilməsinə və hazırlanmasına çəkilmiş xərclər; Ümumistehsalat xərcləri; Ümumtəsərrüfat xərcləri; Zay məhsul istehsalı nəticəsində əmələ gəlmiş itkilər; Digər istehsalat məsrəfləri; Yuxarıda qeyd olunan xərc istiqamətləri məhz məhsulun maya dəyərində əks olunan əsas xərclər hesab olunur. Xərclərin maliyyə menecmentinin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri məhz yuxarıda qeyd olunmuş xərc istiqamətlərini azaltmaq və bunun nəticəsi olaraq məhsulun maya dəyərini aşağı salmaq və son məntiqi nəticədə müəssisə, idarə və təşkilatların daha səmərəli fəaliyyət göstərməsinə və daha çox mənfəət əldə etməsinə şərait yaratmaqdır. Deməli onda, müəssisələrdə istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi sistemində xərclərin maliyyə menecmentinin ən əsas perspektiv vasitələrindən biri məhz məhsulun istehsal xərclərinin və ya maya dəyərinin azaldılmasına xidmət edəcək strategiyaların hazırlanmasını təmin etməkdir. Yekcinslik dərəcəsinə görə xərclər birelementli və kompleks xərclərə bölünür. Birelementli xərclər dedikdə, bircinsli iqtisadi elementlərdən təşkil olunmuş xərclər başa düşülür. Kompleks xərclər dedikdə isə, müxtəlif iqtisadi element qruplarını birləşdirən xərclər başa düşülür. Məhz müəssisə. idarə və təşkilatlarda yaradılmış xərclərin maliyyə menecmenti mexanizminin istehsal səmərəliliyinin artırılmasında ikinci əsas vasitə yekcinslilik baxımından xərclərin azaldılmasını təmin etmək və daha çox iqtisadi səmərə və ya fayda əldə etməkdir. Yuxarıdakı paraqraflarda da qeyd etdiyimiz kimi, istehsalın həcminə münasibətdə istehsal xərcləri dəyişən və sabit xərclərə bölünür. Dəyişən xərclər dedikdə, istehsalın həcmi dəyişən zaman ona mütənasib dəyişən xərclər başa düşülür. İstehsal artdıqca bu xərclər də artır. İstehsal prosesi azalanda isə bu
69
xərclər azalır. Sabit xərclər isə istehsalın həcmindən asılı olmadan daim sabiot qalan, dəyişilməyən xərclərdir. Bu tip xərclər istehsal artsa da, azalsa da heç zaman dəyişilməyən xərclərdir. Müəssisə, idarə və təşkilatların maliyyə menecmentinin istehsalın səmərəliliyinə yönəldilmiş siyasətinin əsas vasitələrindən biri də məhz istehsalın həcminin artdığı bir şəraitdə belə dəyişən xərclərin səviyyəsini qoruyub saxlamaq və mümkün olduğu qədər xərclərə qənaət etməkdir. Təyinatına görə xərclər texnoloji və və inzibati-təsərrüfat xərcləri olmaqla iki qrupa bölünür. Texnoloji xərclər dedikdə, istehsal prosesi ilə əlaqədar texnoloji proseslərə sərf olunmuş xərcləri nəzərdə tutan xərc məfhumu başa düşülür. İnzibati-təsərrüfat xərci dedikdə isə, istehsal prosesinin baş tutduğu bir şəraitdə təsərrüfatın idarə edilməsi nöqteyi-nəzərindən sərf olunmuş xərclərin mahiyyəti başa düşülür. Müəssisənin maliyyə menecmentinin istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində əsas istiqamətlərindən biri də texnoloji və inzibati-təsərrüfat xərclərini azalmaq və bunun nəticəsində daha çox qazanc əldə etmək məqsədinin təmin olunmasıdır. Məqsədəuyğunluq kriteriyasına görə xərclər istehsal xərcləri və qeyri- istehsal xərcləri olmaqla iki qrupa ayrılır. İstehsal xərcləri dedikdə, məhsul iastehsalı prosesində yalnız və yalnız yararlı məhsul istehsalına sərf olunmuş xərclərin məcmusu başa düşülür. Qeyri-istehsal xərcləri dedikdə isə, istehsalın dayanması nəticəsində yaranmış itkilər, eləcə də zay məhsul istehsalı nəticəsində yaranmış zərərlər və çatışmazlıqlarla əlaqədar formalaşmış xərclərin məcmusu başa düşülür. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda xərclərin maliyyə idarə etməsinin istehsalın səmərəliliyinin artırılmasındakı ən əhəmiyyətli rolu məhz istehsal və qeyri-istehsal xərclərinin azaldılması hesabına uzunmüddətli və qısamüddətli istehsal prosesləri ərzində daha çox iqtisadi səmərə və ya fayda götürülməsini təmin etməkdir. Xüsusən də, qeyri-istehsal prosesi zamanı zay məhsul istehsalı prosesində yaranmış xərcləri azaltmaq və daha çox yaralı məhsul istehsalına nail olmaq maliyyə menecmentinin qarşısında dayanan ən vacib məsələlərdən, xərclər üzrə maliyyə menecmentinin istehsalın səmərəliliyinin artırılmasındakı əsas istiqamətlərdən biridir.
70
Maya dəyərinə daxil olunması üsuluna görə xərclər birbaşa (bilavasitə) xərclərə və dolayı xərclərə bölünür. Birbaşa (bilavasitə) xərclər dedikdə, ilkin sənədlər əsasında məhsulun konkret bir növünün maya dəyərinə birbaşa daxil olan xərclər başa düşülür. Birbaşa xərclərin əsas xüsusiyyəti odur ki, bütün birbaşa (bilavasitə) xərclər özü-özlüyündə həm də dəyişən xərclərdir. Dolayı xərclər dedikdə isə, bir neçə məhsul növünün istehsalına çəkilmiş xərclərin ümumi məcmusu başa düşülür. Buna ən real əyani misal olaraq istehsalın idarəedilməsi xərcini göstərmək olar. Dolayı xərclər xüsusi hesablarda toplanır və müəyyən baza əsasında bölüşdürülərək istehsal olunan məhsulun maya dəyərinə dolayı yolla daxil edilir. Belə xərclərə misal olaraq əmək haqqı, istehsal həcmi xərclərini də misal göstərmək olar. Müəssis. idarə və təşkilatların xərclərin maliyyə menecmentinin əsas hədəflərindən biri də məhz istehsal olunan məhsulun maya dəyərinə daxil olan birbaşa və dolayı xərcləri azaltmaqdır. Çünki məhsulun maya dəyəri bu xərclər əsasında formalaşır. Bu xərclərin azalması avtomatik olaraq məhsulun maya dəyərini də aşağı salacaq. Aşağı maya dəyəri ilə istehsal olunmuş məhsul daha ucuz qiymətə realizə olunur ki, bu da son nəticədə məhsulun bazarda özünə mövqe tutmasına və reqabət mübarizəsinə hazır olmasına səbəb olur. Deməli onda. Maya dəyərinin aşağı salınması istehsalın səmərəliliyinin artırılmasında əsas istiqamət olmaqla xərclərin maliyyə menecmentinin əsasında dayanır. Yaranma vaxtına və maya dəyərinə aid olma xüsusiyyətinə görə xərclər cari xərclərə və gələcək dövrü əhatə edən xərclərə bölünür. Cari xərclər gəlir gətirən xərclərdir və cari dövr ərzində məhsul istehsalı və satışı ilə bağlı yaranıb formalaşa xərclərdir. Gələcək dövrü əhatə edən xərclər isə cari dövrdə sərf olunan, lakin iqtisadi səmərəsinə gələcək dövrdə verən xərclərdir. Belə xərclər cari dövrdə istehsal olunan məhsulun maya dəyərinə daxil olur. Lakin istehsal olunmuş bu tip məhsulların bazarda reallaşdırılması gələcək dövrü əhatə etdiyi üçün gəlirlər sırf gələcək dövrdə formalaşan gəlirlərə aid edilir. Müəssisə, idarə və təşkilatların xərclərin maliyyə menecmentinin istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi istiqamətində diqqəti özünə çəkən əsas vasitələrdən biri də məhz cari və gələcək dövrü əhatə edəcək xərclərin idarə edilməsi prosesidir. Xüsusən də gələcək dövrü
71
əhatə edən xərclər xüsusi nəzarətə götürülür. Çünki bu tip xərclərin iqtisadi faydası gələcək dövrdə baş verəcəyindən iqtisadi tarazlığın pozulmasının qarşısını almaq üçün bu, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən zəruri məsələlərdən biridir. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda istehsalın səmərəliliyinin artırılmasında əsas məsələlərdən biri də elmi-texniki tərəqqinin ən son nailiyyətlərinin istehsala cəlb olunması məsələsidir. Çünki elmi-texniki tərəqqinin istehsala cəlb olunması çox böyük iqtisadi resurs və maliyyə ehtiyatı tələb edir. Məhz elmi-texniki tərəqqinin istehsala cəlb olunması uzunmüddətli istehsal dövrünü əhatə edir. Bu da əsasən, elmi-texniki tərəqqinin yüksək dəyərdə olması ilə ölçülür. Maliyyə resursu tələb etdiyi üçün elmi-texniki tərəqqinin istehsala cəlb olunması müəyyən xərc tələb edir. Bu səbəbdən də elmi-texniki tərəqqinin istehsala cəlb olunma xərcləri və onun uzunmüddətli dövrdə verəcəyi gəlirlərin nisbəti xərclərin maliyyə menecmenti tərəfindən əhatəli və detallı şəkildə analiz edilir və qazanılacaq mənfəətin elmi-texniki tərəqqinin istehsala cəlb olunma xərclərini dəfələrlə üstələdiyi hallarda qəbul edilmiş olur. Elmi-texniki tərəqqinin istehsala cəlb olunması istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə təkan verir, əmək məhsuldarlığını kifayət edəcək qədər yüksəldir, eyni zamanda da işçi qüvvəsini əvəz etdiyindən əmək haqqı kimi dəyişən xərclərin aradan qaldırılmasında çox böyük əhəmiyyətli rol oynamış olur. Yuxarıda qeyd etdiklərimizə yekun olaraq bu nəticəyə gələ bilərik ki, müəssisələrdə debitor və kreditor xərclərin struktunun optimallaşdırılması istiqamətləri aşağıdakılardır: İqtisadi elementlər və kalkulyasiya maddəsi üzrə xərclərin azaldılmasını təmin edəcək tədbirlər hazırlamaq; Birelementli və kompleks xərclərin azaldılmasına xidmət edəcək fəaliyyət planı müəyyən etmək; Dəyişən xərclərin mümkün olduğu qədər azaldılmasını təmin etmək; Texnoloji xərclərin və inzibati-təsərrüfat xərclərinin azaldılması nəticəsində istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin olunması;
72
İstehsal xərcləri və qeyri-istehsal xərclərinin azaldılması nəticəsində istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin olunması; Birbaşa (bilavasitə) və dolayı xərclərin azaldılmasını təmin edəcək qərarların qəbul olunması; Cari və gələcək dövrün xərclərinin düzgün təhlili və gələcək dövrdə iqtisadi tarazlığın qorunmasının təmin edilməsi; Elmi-texniki tərəqqinin ən son nailiyyətlərinin istehsala cəlb olunması nəticəsində əmək məhsuldarlığının artırılması və xərclərin azaldılması istiqamətlərində tədbirlərin həyata keçirilməsinin təmin olunması.
73
Debitor borclar müəssisənin aktivlərinin, kreditor borcları isə firmanın kapitalının və öhdəliklərinin ümumi hissəsini təşkil edir. Ona görə də dövriyyə aktivinin və tədiyyə öhdəliyinin idarə olunması ilə əlaqəli problemlərin həllində bu borcun uçot və təhliliylə əlaqəli problemlərin bazar iqtisadi şəraitində idarə etmənin tələblərinə uyğun şəkildə tənzim olunması böyük əhəmiyyət kəsb edən iqtiadi, politik və təşkilati məsələlərdən biri hesab edilir. Tədqiqat materiallarından göründüyü qədərilə ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələində fəaliyyətdə olan təsərrüfat subyektlərində, eləcə də tədqiqat obyekti olaraq seçdiyimiz səhmdar cəmiyyətdə həm debitor borc məbləği və həm də kreditor məbləği, həmçinin bunlarla əlaqəli olaraq qarşılıqlı hesablaşmalarda yaranan ödəniş vaxtı keçmiş borc ilbəil artmaqdadır və indi idarəolunmaz bir həddə çatıb. Tədqiqat materiallarının təhlilindən göründüyü kimi, borcların, o cümlədən ödəmə vaxtı keçmiş borcların yaranması və ilbəil artmasının müəssisə rəhbərlərinin, mühasiblərin, menecerlərin, maliyyəçilərin, sahibkarların, təsisçilərin, investorların, habelə bu işdə maraqları olan dövlət idarəetmə orqanlarının hesablaşma münasibətlərinə laqeyd münasibəti kimi qəbul etmək olmaz.
Tədqiqatın nəticələrindən məlum olur ki, debitor və kreditor borclarının artmasının, vaxtı keçmiş borcların yaranmasının başlıca səbəbi bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə (1995-2000-ci illər) tələm-tələsik hazırlanan qanunvericilik və normativ sənədlərdə olan boşluq, çatışmamazlıq və nöqsanlarla əlaqədardır. Bunu Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 20 Fevral tarixli, 29 №-li qərarı ilə təsdiq edilmiş “Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmək məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003- 2007-ci illərdə hazırlanması və təfbiqi üzrə PROQRAM”dan daha aydın görmək olar. Həmin proqramda mühasibat uçotunun tənzimlənməsini təmin edən və normativ sənədlərlə yanaşı (ümumi xarakterli) “Büdcə ilə hesablaşmalar”ın uçotu, “Lizinq” əməliyyatlarının uçotu , “Təsisçilərlə hesablaşmalar” ın uçotu, “Əməyin
74
ödənişi və sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”ın uçotu, “Təsərrüfatdaxilii və törəmə (asılı) müəssisələrlə hesablaşmalar”ın uçotu, “Debitor və kreditorlarla hesablaşmalar”ın uçotu, “Kreditlərin, borcların və məqsədli maliyyələşdirmələr”in uçotu üzrə yeni, beynəlxalq uçot standartlarına uyğun normativ sənədlərin hazırlanması idarəetmədə böyük səlahiyyətlərə malik olan Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, İqtisadiyyat Nazirliyi , Dövlət Statistika Komitəsi , Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi, Mərkəzi Bank və idarəetmə orqanlarına həvalə edilmişdir. Tədqiqat işində aşağıdakı nəticələr əldə olunmuşdur: Debitor və kreditor borcların artmasının qarşısının alınması tədbiri kimi, qanunvericilikdə hesab fakturanın yazılması anının satış anı kimi qəbul olunmasının ləğv edilməsi; Azərbaycan Respublikasının təsərrüfat subyektlərində debitor və kreditor borclarının 70-80%-ə qədəri əmtəə satışı və yaxud da xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olduğundan, bu borclarla əlaqədar iddia müddətlərinin Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində öz əksinin tapmasının təmin olunması; Borcların azaldılması problemini həll etmək üçün iqtisadiyyatı güclü inkişaf etmiş qərb ölkələrinin bu sahədə mövcud təcrübələrini öyrənmək və ölkə iqtisadiyyatına tətbiq edilməsini təmin etmək; Ödəmə vaxtı keçmiş və ümidsiz borcların silinməsi mənbəyini və mexanizmini müəyyən etmək; Hesablaşma əməliyyatlarının surroqat pullarla, o cümlədən veksellər və istiqrazlarla aparılmasının mümkün hala gətirilməsi üçün fond bazarının yaradılmasını təmin etmək.
Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|