Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin müasir vəziyyəti və maliyyə sistemində yeri
Yüklə 373,62 Kb.
|
|
2.2 Təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin müasir vəziyyəti və maliyyə sistemində yeri
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mülkiyyətin müxtəlif formaları mövcud olur və yaranır. Məhz bununla əlaqədar olaraq maliyyə münasibətləri yalnız dövlət səviyyəsində deyil, həmçinin müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələr səviyyəsində də baş verir. O ,maliyyə sisteminin tərkib hissəsi olmaqla yanaşı müəssisələrin maliyyəsi ümumi daxili məhsulun yaradılması, bölgüsü və istifadəsi proseslərinin dəyər formasındakı ifadəsini özündə əks etdirir. Maliyyə münasibətləri əsasən məcmu ictimai məhsulun və milli gəlirin yarandığı maddi istehsal sahələrində baş verir. Bir sıra təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsi dedikdə müəssisədə gəlirlərin və yığımın yaradılması, ötürülməsi və istifadəsi proseslərində meydana çıxan pul münasibətlərinin məcmusunu ifadə edir və o, geniş təkrar istehsalın fasiləsizliyinin təmin edilməsinin mühüm şərtidir. Müəssisələrin maliyyəsinin tərifini aşagıdakı kimi nəzərdən keçirsək görərik ki, təsərrüfat subyektlərində pul fondlarının yaradılması və burada yığımlarının formalaşdırılması, onların bölüşdürülməsi və geniş təkrar istehsal xərclərinin maliyyələşdirilməsi hətda belə maliyyə-bank sistemi qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, işçilərin maddi stimullaşdırılması və sosial təminatı üzrə istifadəsi ilə əlaqədar olaraq yaranan iqtisadi münasibətlər sistemidir. . İqtisadi məzmununa görə müəssisələrin maliyyə münasibətlərini aşağıdakı istiqamətlər üzrə sistemləşdirmək olar. •Müəssisənin təsisçiləri arasında - nizamnamə kapitalının yaradılması onunla əlaqədar olan maliyyə münasibətləri •Müəssisə idarə və təşkilatlar arasında - məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan maliyyə münasibətləri. •Müəssisə və onun ayrı - ayrı bölmələri - filialları, sexləri, şöbələri arasında xərclərin maliyyələşdirilməsi, mənfəətin bölgüsü və istifadəsi zamanı yaranan maliyyəmünasibətləri •Müəssisə və işçilər arasında - gəlirlərin byenidən ölgüsü və düzgün istifadəsi, müəssisələrin səhm və istiqrazlarının alışı və yerləşdirilməsi, istiqrazlar üzrə faizlərin və dividentlərin ödənişi fiziki şəxslərdən gəlir vergisi tutulan zaman yaranan maliyyə münasibətləri•Müəssisələr və yuxarı təşkilatlar, müəssisələr və onların üzv olduqları ittifaq assosiasiyaları arasında yaranan maliyyə münasibətləri Maliyyə münasibətləri mərkəzləşdirilmiş məqsədli pul fondlarının yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi, məqsədli proqramların maliyyələşdirilməsi, elmi tədqiqat işlərinin aparılması, qaytarılmaq şərti ilə verilən maliyyə yardımları zamanı təzahür edir. •Kommersiya müəssisə və təşkilatlar arasında - qiymətli kağızların yerləşdirilməsi və emissiyası qarşılıqlı kreditləşdirmə, birgə müəssisələrin yaradılmasındakı pay iştirakı ilə əlaqədar yaranan maliyyə münasibətləri •Müəssisələr və dövlət maliyyə sistemi arasında vergilərin ödənilməsi və büdcəyə digər ödənişlərin həyata keçirilməsində, büdcədənkənar fondların yaradılmasında, vergi güzəştləri, cərimə sanksiyaları tətbiq edilərkən yaranan maliyyə münasibətləri. •Müəssisə və bank sistemi arasında - kommersiya banklarında pulların saxlanması, ssuda alınması və ödənilməsi zamanı bank kreditlərinə görə faizlərin ödənilməsi, digər bank xidmətləri zamanı yaranan maliyyə münasibətləri. •Müəssisələr və sığorta təşkilatları arasında - əmlakın sığortalanması zamanı ayrı - ayrı işçi kateqoriyaların, kommersiya sahibkarlıq risklərinin sığortalanması zamanı yaranan maliyyə münasibətləri. •Müəssisələr və investisiyalar arasında - özəlləşdirmə və investisiya fəaliyyəti ilə bağlı o həyata keçirilən zaman yaranan maliyyə münasibətləri Müəssisənin (təşkilatın) maliyyəsiümümilikdə maliyyə sisteminin əsas həlqəsidir. İctimai istehsal sferasına xidmətetmə xüsusiyyətinə görə maddi istehsal sahələrinin müəssisələrinin maliyyəsi və qeyri-istehsal sahələri təşkilatlarının maliyyəsi bir-birindən fərqlənir. Mülkiyyət formasından asılı olaraq müəssisənin maliyyəsi dövlət müəssisəsinin maliyyəsi və qeyri-dövlət müəssisələrinin (xüsusi kooperativ, birgə müəssisələr) maliyyəsinə bölünür. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə əsasən təşkilati-hüquqi əlamətlərinə görə müəssisə və təşkilatlar kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarına ayrılır. Kommersiya təşkilatlrının təşkilatı-hüquqi formalarıSxem 7-də göstərilir. Müəssisələrin maliyyəsi ümumdövlət məqsədlərinə və müəssisələrin öz xərclərinin maliyyələşdirilməsi, pul foodlarının və yığımlarının formalaşması,bölüşdürülməsi və istifadəsiiləəlaqədar meydana çıxan iqtısadi münasibətlərsisteminin məcmusunu ifadə edir.Müəssisənin maliyyəsi - iqtisadibazisintərkibinə daxil olan iqtisadi kateqoriyadır. Sxem(6) Sxem 6 .Kommersiya təşkilatlarının təşkilati-hüquqi formaları Maddi istehsal sferası müəssisənin maliyyəsinin aşağıdakı pul münasibətlərini özündə əks etdirir: -Müəssisə və təşkilatlar arasında göndərilmiş məhsulların, xammalın, materialların, yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilən xidmətlərin və s. dəyərinin ödənilməsi və, qiymətli kağızların alqı-satqısı zamanı yaranan münasibətlər; -müəssisə və təşkilatlarla onun işçi kollektivi arasında əmək haqqı, mükafat, müavinət və s. ödənildikdə; -müəssisə və təşkilatlarla dövlət arasında büdcəyə vergi ödənildikdə,büdcədən təxsisat aldıqda; -müəssisə və təşkilatlarla büdcədənkənar dövlət fondlan arasmda bü fondlara haqlar ödənildikdə; -müəssisə və təşkilatalarla banklar arasında kredit aldıqda və kredit qaytarıldıqda, faizlər ödənildikdə, banklara müəvəqqəti azad pııl vəsäıtlärini depozitə verdikdə; -müəssisə ilə baş idarə arasında sahədaxili yenidənbölüşdürmə çərçivə- sində baş verən münasibətiər (təsərrüfatdaxili ayırmalar və kreditin almmäsı); -müəssisə ilə sığorta şirkətləri arasmda əmlak, sahibkar riski və s. sığor- talandıqda; -müəssisələr ilə tikinti-layihə təşkilatları arasmda investisiya layihələri həyata keçirildiyi zaman. Bütün bu münasibətlərdən aydın olur ki, təsərrüfat subyektlərininmaliyyəsinin zəruriliyi əmtəə-pul münasibətlərinin mövcudluğu və dəyər qanununun fəaliyyəti ilə sıx surətdə əlaqədardır. Maliyyənin mahiyyəti onun funksiyalarmda təzahür edir. Müəssisələrin maliyyəsi iki funksiyanı - bölüşdürücü və nəzarət funksiyasını yerinə yetirir. Müəssisənin maliyyəsinin bölüşdürücü funksiyası vasitəsilə ictimai məhsulun, ümumi gəlirin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölgüsü, məqsədli pul fondlarının, əsas və dövriyyə vəsaitlərinin, amortizasiya fondunun yaradılması və istifadəsi həyata keçirilir. Müəssisənin maliyyəsinin nəzarət funksiyası gəlirlərin formalaşdırılmasına, müəssisəiərin məsrəflərinə, pul fondlarmm səmərəli istifadə edilməsinə, büdcəyə vergilərin ödənilməsinə, büdcədənkənar sosial fondlara ayırmalara nəzarət edilməsində təzahür edir. Maliyyə nəzarəti pul fondlannm məqsədii təyinatı üzrə istifadəsi prosesində həyata keçirilir. Maliyyə münasibətlərinin subyektləri maliyyə sisteminin normal fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kommersiya fəaliyyəti göstərən təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsi bütün maliyyə sisteminin maddi bazasını təşkil edir. Ölkədəki iqtisadi sistemin maddi bazasının təsərrüfat subyekti ( hüquqi şəxslər) təşkil edir. Təsərrüfat subyekti daxildir: - Əmlakа; - sərbəst balansa ; - dövlət qeydiyyatından keçməlidir; - Nizamnaməyə malik olmalıdır. Мülkiyyət formalarına görə təsərrüfat subyektlərinin sxemi. Sxem 7-də göstərilmişdir. Тəsərüffat yoldaşlıqları Тam yoldaşlıqlar Səhmdar əməliyyatları (açıq və qapalı tipli) Sxem 7. Təsərrüfat subyektləri Коmmersiya fəaliyyəti ilə əlaqədar pul münasibətləri müəssisəninfəaliyyətinin bütün istiqamətlərində baş verir: - mal göndərilməsi; - хаmmalın alınması; - verilənlərin yönəlməsi; - kreditin alınması və silinməsi; - kredit üçün faizlərin yönləndirilməsi və s Bütün maliyyə münasibətləri müəssisənin maliyyə sistemi çərçivəsində baş verir. Мцяссисянин малиййя-тясяррцфат фяалиййятиин ян ясас компонентини пул мцнасибятляри тяшкил едир.Тясяррцфат субйектляриндя мейдана чыхан бцтцн пул мцнасибятляринин мяcмуу мцяссися малиййясинин мащиййятини тяшкил едир. Игтисади категорийа кими мцяссися малиййяси малиййя (пул) мцнасибятляри системидир.(Sxem 9) Мцяссисядя малиййя мцнасибятляри ясас вя дювриййя капиталынын, пул вясаити фондларынын формалашмасы вя истифадяси просесляриндя мейдана чыхыр. Пул вясаитинин щярякяти иля муяссисядя низамнамя капиталынын формалашмасы, вясаитин дювриййясинин башланмасы вя баша чатмасы, мцхтялиф пул фондларынын формалашмасы вя истифадяси мцшайiят олунур. Мцяссисялярин тясяррцфат фяалиййяти просесиндя бир сыра пул хярcляри баш верир. Сащибкарлыг фяалиййяти эюстярян мцяссисялярин хярcляри мянфяятин алынмасы вя алынмамасы иля ялагядар олан вя мяcбури хярcлярдян ибарятдир. Мянфяятин алынмасы иля ялагядар хярcляр (Ы груп) мцяссисянин ясас иш фяалиййяти, йяни мящсул истещсалы (хидмят эюстярилмяси, ишин йериня йетирилмяси) вя сатышы иля ялагядар хярcлярдян ибарятдир. Мцяссисялярдя мянфяятин алынмамасы иля ялагядар хярcляр (ЫЫ груп) щуманитар мягсядляря йюнялдилян хярcлярдян, ишчиляря верилян щявясляндириcи юдянишлярдян, сосиал – мядяни сферанын инкишафына айырмалардан вя с. хярcлярдян ибарятдир. Мцяссисялярдя хярcлярин цчцнcц групуна мяcбури хярcляр, йяни верэиляр вя верэи юдянишляри; ДСМФ айырмалар; мяcбури сыьорта хярcляри, ещтийатларын тяшкили; cяримяляр вя с. дахилдир. Мцяссисянин бцтцн хярcляри тяйинатына эюря ашаьыдакы истигамятлярдя формалашдырылыр: - истещсал фондларынын тякрар истещсалы иля ялагядар хярcляр; - мцяссисянин ясас иш фяалиййяти иля ялагядар хярcляр; - сосиал – мядяни тядбирляр иля ялагядар хярcляр
Sxem 8. Мцяссисянин пул фондлары Истещсал фондларынын (ясас вя дювриййя капиталы) тякрар истещсалы иля ялагядар хярcляр мцяссисянин хцсуси вясаитляри, ясас иш фяалиййяти иля (мящсул истещсалы вя сатышы) ялагядар хярcляри мящсул сатышындан ялдя едилян эялир вя сосиал – мядяни тядбирлярин щяйата кечирилмяси иля ялагядар хярcляр ися мцяссисянин мянфяяти щесабына малиййяляшдирилир. Мцяссисянин хярcляриндя дя мящсулун майа дяйярини мцяййян едян хярcляр, йяни мящсул истещсалы вя сатышы иля ялагядар хярcляр ясас йер тутур. Бу хярcляря материал, ямяйин юдянилмяси, долайы вя с. хярcляр дахилдир. Мцяссисяляр юз игтисади фяалиййятляри нятижясиндя эялир ялдя едирляр. Онларын эялири ашаьыдакы истигамятлярдя формалашыр: - фяалиййятин ады нювцндян; - саир ямялиййатлардан; - сатышданкянар ямялиййатлардан; - саир фювгяладя эялирляр. Фяалиййятин ады нювцндян эялирляря мящсул сатышындан (ишин йериня йетирилмяси вя хидмятлярин эюстярилмясиндян) эялирляр аиддир. Мцяссисянин эялирляри онун фяалиййятинин истигамятляриндян асылы олараг тяснифляшдирилир.(Sxem 9.)Тяснифляшдирмяйя эюря эялирляр айрылыр: - ясас фяалиййятдян (ади) эялирляр; - инвестисийа фяалиййятиндян эялирляр; - малиййя фяалиййятиндян эялирляр; Ясас фяалиййятдян эялир – мящсул (иш, хидмят) сатышындан эялирдян ибарятдир. Инвестисийа фяалиййятиндян эялиря ися дювриййядянкянар активлярин, гиймятли каьызларын вя с. сатышындан эялирляр дахилдир. Мцяссисянин сящм вя истигразларынын инвесторлар арасында йерляшдирилмясиндян ялдя олунан эялирляр малиййя фяалиййятдян эялирляря аиддир. Мцяссисянин бцтцн истигамятлярдя ялдя етдийи цмуми эялирин тяркибиндя мящсул (иш,хидмят) сатышындан эялир бюйцк хцсуси чякини тяшкил едир. Мящсул сатышындан эялир сатылмыш вя дяйяри алыcылар тяряфиндян юдянилян маллар цчцн мцяссисянин щесабына дахил олан пул вясаитинин мябляьини эюстярир.
Sxem 9. Müəsssisənin gəlirinin tərkibi Qeyri-kommersiya təşkilatlarının kommersiya təşkilatlarından köklü fərqləri vardır.Qeyri-kommersiya təşkilatlarının xüsusiyyətləri hər şeydən əvvəl onların fəaliyyətinin məqsədindən və pul resurslarının formalaşmasından ibarətdir. Qeyri-kommersiya təşkilatlarının fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olmayan və götürülən mənfəəti iştirakçılar arasında bölüşdürülməyən qurumlardır. Hüquqi şəxslər olan qeyri-kommersiya qurumlarına birliklər, dini təşkilatlar, fondlar, idarələr, xeyriyyə təşkilatları (birlikləri), hüquqi şəxslərin ittifaqları və habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər formalarda yaradılan təşkilatlar aiddir. Qeyri-kommersiya təşkilatları sosial, mədəni, təhsil, elmi və idarəetmə məqsədləri üçün, habelə vətəndaşların sağlamlığının qorunması, bədən tərbiyəsinin və idmanın inkişafı, vətəndaşların mənəvi və digər qeyri-maddi tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə də yaradılır. Qeyri-kommersiya təşkilatları sahibkarlıq fəaliyyəti ilə yalnız o hallarda məşğul ola bilərlər ki, bu fəaliyyət onların yaradılması zamanı qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağa xidmət etsin və bu məqsədlərə uyğun gəlsin. Sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün qeyri-kommersiya təşkilatları təsərrüfat cəmiyyətləri yarada bilər və ya onlarda iştirak edə bilər. Qeyri-kommersiya təşkilatlarının pul vəsaitləri və digər əmlaklarının formalaşmasının mənbəyi aşağıdakılardır: -təsisçilərdən (iştirakçılardan, üzvlərdən) təsis sənədləri ilə müəyyən edilmiş daxilolmalar; -könüllü haqlar və ianələr; -əmtəələrin, işin və xidmətin satışından daxilolmalar; -səhm, istiqraz və digər qiymətli kağızlar və əmanətlər üzrə dividendlər; -qeyri-kommersiya təşkilatlarının mülkiyyətindən əldə edilən gəlirlər; -qanunla təhkim edilməmiş digər daxilolmalar. Qeyri-kommersiya təşkilatlarında mənfəət olmadıqda onun maliyyələşdirilməsini iştirakçılar (təsisçilər) ya da digər mülkiyyətçilər həyata keçirirlər. Qeyri-kommersiya təşkilatlarınm maliyyə təsərrüfatnın təşkili xüsusiyyətləri AR-nın Mülki Məcəlləsi ilə (Fəsil III, 3) və digər qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir. Yüklə 373,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|