Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti nabat cəFƏrova

Lüğət ehtiyatını zənginləşdirməyin texnologiyası. Ayrı-ayrı sözlər üzərində əməliyyat nitq bacarıqlarının inkişafının ilkin mərhələsi olmaqla çox incə leksik-üslubi bir məsələdir. Şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək dedikdə, onların bir çox hadisə, əhvalat, əşya haqqında daha geniş və ətraflı məlumat verməsi və sualları cavablandırması, ünsiyyətə girə bilməsi, oxu prosesində məzmunun dərk olunmasında çətinlik çəkməməsi və s. nəzərdə tutulur. Şagirdlərin lüğət ehtiyatının qənaətbəxş olmaması üç cəhətlə bağlıdır:
1) lüğət ehtiyatının kasıblığı ilə;
2) qeyri-fəal lüğət ehtiyatında olan sözlərin mənasını başa düşməməklə;
3) fəal lüğət ehtiyatında olan sözlərin hansının münasib olduğunu müəyyənləşdirməkdə qarşılaşdıqları çətinliklərlə və s.
Lüğət üzrə iş apararkən üzərində əməliyyat aparılacaq sözləri seçib müəyyənləşdirmək ən zəruri problemlərdən biridir. Müşahidələr göstərir ki, çox vaxt bu və ya digər mətni oxuduqda orada çətin, mənası şagirdlərə məlum olmayan və ya az məlum olan sözlərə diqqət yetirilir. Mətnlərin sonunda bəzi çətin sözlərin izahı verilir. Belə sözlər, adətən, şagirdlərin diqqətini cəlb etmir. Şagird bu sözlərin mənasını öyrənməyə cəhd göstərmir, ona elə gəlir ki, bu sözlərin mənasını bilir. Müəllim isə şagirdin bu sözlərin mənasını bilib-bilmədiyini müəyyənləşdirə bilmir. Şagirdlər isə bu və ya digər sözün mənasının açıqlanmasına dair müəllimə sual vermirlər. Müəllim, əlbəttə, lüğət üzrə işi şagirdlərin öhdəsinə buraxmamalıdır. Əslində, dərslikdəki və ya digər mövzu ilə əlaqədar sözlərdən hansılarının şagirdlər üçün tanış olmadığını, yaxud az tanış olduğunu ayırd etmək məqsədi ilə müəllim şagirdlərin lüğət ehtiyatını müəyyənləşdirməli və həmin mövzu ilə əlaqəli onların lüğətinə bilavasitə daxil edilməli olan yeni sözləri müəyyən etməlidir. Müəllimin hansı sözləri izah etməli olduğu haqqında bəzi fikirlər də mövcudur. Belə ki, bir çox psixoloq və metodistlər iddia edirlər ki, uşağa mənası izah edilməyən bir söz belə verilməməlidir.
Bir qrup psixoloq və metodistlərin fikrincə, mətndə ancaq zəruri sözlərin, yəni mətnin məzmununu açan, onun dəqiq başa düşülməsinə kömək edən sözlərin mənası izah edilməlidir.
Birinci qrup psixoloq və metodistlərin tələbini yerinə yetirmək praktik cəhətdən çox çətindir və çox vaxt mümkün deyildir. Çünki müəllim həmin tələbə riayət edərsə, bəzən dərs bütünlüklə lüğət üzrə işə sərf olunar. Digər tərəfdən müəyyən mücərrəd mənalı elə sözlər vardır ki, onları ibtidai siniflərdə şagirdlərə başa salmaq mümkün olmur. Məsələn, həsrət, orman, zəfər, iftixar, qüdrət, hiss və s. sözlərin mənasını onlara çatdırmaq çətindir.
Böyük rus metodisti K.D.Uşinski yazırdı ki, “... balaca oxucuya hər şeyi izah etməyə çalışaraq, bəzən də boş bir hekayəyə olduqca müxtəlif izahat verən şəxs pedaqoji nöqteyi-nəzərdən düzgün hərəkət etmir [20, s. 205].
Professor Y.Ş.Kərimov isə qeyd edir ki, dərslikdəki mənası şagirdlərə məlum olmayan və ya az məlum olan bütün sözlərin hamısını ucdantutma izah etməyin mənası yoxdur. Ən zəruri, vacib, mətnin başa düşülməsi ilə bağlı olan sözlərin izahına fikir verilməlidir. Çünki oxunan mətndə mənası uşaqlara məlum olmayan və ya mövzu ilə sıx bağlı olan bir sözün izah edilməməsi, bütövlükdə mətnin məzmununun başa düşülməsinə mane olur[17, s.220].
“Xaqani” mətnində xaqan, pişvazına çıxmaq, təzim etmək sözlərinin mənası izah edilməsə, doğurdan da, həmin mətnin məzmununu anlamaq çətindir [16, s. 134].
Yaxud,“Qaraca çoban” mətnində oğuz, yağmalamaq, kafir sözlərinin izahı mütləqdir, əks təqdirdə şagirdlər mətni başa düşməyəcəklər və ya çətin qavrayacaqlar[15, s.102].
Professor Y.Ş.Kərimov sözlərin seçilməsi prinsiplərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirməyi məsləhət bilir:

• 
  Sözün məzmunla nə dərəcədə əlaqədar olması nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Şagirdlərin nitq inkişafı səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Sözün çoxmənalılığı, çalarlığı nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Sözün həqiqi və məcazi mənada işlədilməsi nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Sözün digər sözlərlə birlikdə işlənməsi nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Sözün morfoloji quruluşu nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Sözün izah edilmə imkanları nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Sözün morfoloji və etimoloji təhlil edilməsi nəzərə alınmalıdır.
  
• 
  Bir dərsdə çoxlu sözün izahına yol verilməməlidir və s.[18].
  Buraya bəzi məqamları da əlavə etmək məqsədəuyğundur. Məsələn:
  
• 
  sözün kontekst daxilində izah edilməsi;
  
• 
  sözün çətinlik dərəcəsinin nəzərə alınması;
  
• 
  sözün nitqdə işlənmə səviyyəsinin nəzərə alnması;
  
• 
  sözün sözyaratma imkanlarının nəzərə alnması;
  
• 
  sözun uyğun sözlərlə müqayisə edilməsi;
  
• 
  cümlədə buraxılmış sözün müxtəlif variantlarından istifadə edilməsi və s.
  

Lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək məqsədi ilə sözləri seçərkən sözə həssas münasibət bəsləməyi şagirdlərə aşılamaq ciddi əhəmiyyət daşıyır. Şagirdlərin çoxu oxu mətnindəki çətin sözləri müstəqil izah edə bilirlər. Çox vaxt müəllim sinfə müraciətlə deyir:
- Uşaqlar, bu mətndə sizə aydın olmayan söz varmı?
-Xeyr, müəllim, yoxdur-deyə, şagirdlər cavab verirlər.
Həmin cavab müəllimi arxayınlaşdırmamlıdır. Şagirdlər üçün asan görünən sözlərin izahı onlardan xəbər alındıqda, cavab qənaətbəxş olmur və ya heç cavab alınmır. Özünü mətndəki sözlərin mənasını bilən kimi göstərən şagirdlər də düzgün izah verə bilmirlər. Hətta, onlar mətndəki çətin sözləri müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər. Odur ki, müəllim lüğət işini şagirdlərin üzərinə atmamalı, bu iş daim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.
Oxu prosesində şagirdlərdə mətndəki çətin sözləri tapa bilmək vərdişi aşılamaq lazımdır. Çətin sözləri tapmaq üçün xüsusi dərs saatı ayırmaq lazım gəlmir. Müəllim birinci sinifdən etibarən bütün dərslərdə bu işə müəyyən qədər yer verməlidir. Azərbaycan dili üzrə bu və ya digər dil qaydası və ya həmin qaydaya aid çalışmalar üzrə iş apararkən bunu unutmamalı, oxu dərslərində bu və ya digər mövzu öyrədilərkən, digər fənlərin tədrisində ayrı-ayrı mövzular keçilərkən çətin sözlərin seçilməsinə, tapılmasına və izahına xüsusi diqqət yetirməlidir. Sözə həssas münasibət belə yaradılmalıdır.
Müşahidələr göstərir ki, şagirdlərin mənası onlar üçün çətin olan sözləri ayırması keçici xarakter daşıyır. Bir qayda olaraq, şagirdlər mətnin əsas məzmununa daxil olmağa maneçilik törədən sözləri asanlıqla seçirlər, yəni o sözləri ki, mənasını dəqiq bilmədən mətnin məzmununu başa düşməkdə çətinlik çəkirlər. Bunun əksinə olaraq, o sözlər ki, mətnin öyrənilməsinə maneçilik törətmir və ya şagirdlərin o sözlər barədə yarımçıq da olsa, məlumatları vardır, yaxud həmin sözlərin kontekst daxilində təxminən hansı mənanı ifadə etdiyi şagirdlərə məlumdur. Buradan belə nəticə çıxır ki, müəllim çətin sözlər üzərində iş apararkən ilk növbədə mətnin məzmununu, ideyasını, bədii zənginliyini, hadisənin baş verdiyi şəraiti, əsas surətlərin hərəkətini düzgün başa düşməyə imkan verən, şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf etdirən, praktikada işlənmə dairəsi geniş olan sözlər üzərində dayanmalıdır.
Sözlərin izahında aşağıdakı məsələlər nəzərə alınmalıdır.

• 
  İzah edilən sözün şagirdlərə tanışlıq dərəcəsi.
  
• 
  Sözün işləndiyi kontekstdə rolu, yəni həmin sözün izahı kontekstin məzmununu açmaqda nə dərəcədə əhəmiyyətlidir.
  
• 
  Sözün izah edilməsi imkanı. Yəni sözü izah etmək olarmı? Olarsa, bu hansı yolla baş verir?
  
• 
  Sözün mənasının mücərrəd və konkretliyi.
  
• 
  Sözün niqdə işlənmə dairəsi.
  
• 
  Şagirdlərin ümumi inkişafı, həmin sözü qavramağa hazırlıq səviyyəsi, fərdi xüsusiyyətləri.
  

Qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla oxu dərslərində mənası çətin anlaşılan sözlər üzərində iş aparılmalıdır. Məlumdur ki, sözün mənasını izah edə bilməmək, aça bilməmək nitq inkişafı sahəsində ciddi nöqsandır, belə ki, sözün mənasını başa düşməyin mexanizmi mürəkkəbdir. İlk dəfə bu mexanizmi kəşf edən akademik İ.M.Seçenov göstərirdi ki, sözün mənasınının mənimsənilməsi sözlər və konkret qıcıqlandırıcılar arasında əlaqələrin yaranması yolu ilə baş verir. Onun fikrincə, sözün mənasınının başa düşülməsi həssaslıq, duya bilmək, maddi varlığı bilavasitə qavramaq işində başlıca rol oynayır.
Belə ki, hər cür dərketmə prosesi sözlə bağlıdır. Sözün mənasının başa düşülməsi təfəkkür prosesi olmaqla bu prosesdə varlıq öz əksini tapır, əşya və hadisələr haqqında şagirdlərin bilikləri dərinləşir və təkmilləşir. Anlama prosesi qavrayışın nitqlə, sözlə əyaniləşdirilməsi prosesi baş verir. Demək, şagird sözü anlamaqla onun mənasını başa düşməlidir. Sözün mənasını başa düşmək üçün isə şagirdin şüurunda həmin mənaya uyğun əşya və hadisələrin əksi (təsəvvür və anlayış) olmalıdır. Yəni söz varlığa uyğun gəlməlidir. Şagird sözün mənasını başa düşməklə onunla ifadə olunan əşya və hadisələr arasındakı əlaqələri də öyrənir.
Sözün mənasının açılması, dəqiqləşdirilməsi yollarını müəyyənləşdirərkən üç cəhət nəzərə alınmalıdır:
1) sözün başa düşülməməsi səbəbi;
2) mətnin xarakterindən asılılığı;
3) bu və ya digər əlamətə görə başqa sözlərlə əlaqəsi.
Mənası şagirdlərə aydın olmayan və ya az aydın olan sözlərin izahında aşağıdakı yollardan istifadə edilir:

• 
  Əyanilikdən istifadə etməklə sözlərin izahı. Hər hansı sözlə ifadə edilən əşya şagirdlərə aydın olmadıqda, onların heç görmədikləri və ya başqası ilə qarışdırdıqrları əşyaları (çəltik, kətmən, tırtıl, pöhrə, saplaq, pulcuq, şanapipik və s.) izah etmək üçün onların özünü, şəklini, müqəvvasını, modelini şagirdlərə göstərmək olar.
  
• 
  Sinonim və antonimlərdən istifadə etməklə sözlərin izahı. Bu piyomdan o vaxt istifadə etmək olar ki, tanış olmayan və ya az tanış olan sözü bir sözlə aydınlaşdırmaq mümkün olsun. Məsələn: cəsur-qoçaq, hündür-uca, cəsur-qorxaq, hündür-alçaq və s.
  
• 
  Tanış olmayan əşya və hadisə adının uşaqlara tanış olan əşya və hadisə adı ilə müqayisəli izahı. Məsələn: qrov-qar, mərmi-bomba, çala-çuxur və s.
  
• 
  Növün cinslə və ya əksinə cinsin ona daxil olan növlərlə izahı. Məsələn: həşərat-böcək, tərəvəz-kələm, mebel-stol, pomidor-tərəvəz və s.
  
• 
  Sözün tərkibinə görə izahı. Məsələn: çayxana-çay-içməli çay, xana-ev (çay evi), ləpədöyən-ləpə-kiçik dalğa, döyən- dalğanın çatdığı yer (kiçik dalğanın çatdığı yer) və s.
  
• 
  Sözün müəllim tərəfindən təsvir vasitəsi ilə izah ounması (məsələn, cığır-kiçik dağ yolu, sovqat-hədiyyə və s.).
  
• 
  Sözün başqa dildə şagirdlərə tanış olan qarşılığı ilə əvəz etməklə izahı. Məsələn: qayıq-lodka, mətbəx kuxna, siçan-mışka və s.
  
• 
  Bir çox hallarda sözün mənasını açarkən bu priyomlardan bir neşəsindən kompleks şəklində istifadə etmək daha yaxşı daha nəticə verir.
  

Adətən, müəllimlər sözün ən sadə hamıya məlum olan mənasını izah edirlər. Uşaqlar hələ məktəbə gələnədək hər bir sözü öyrənərkən onu dilimizdə möhkəmlənmiş mənada başa düşür və işlədirlər. Məsələn, çörək, su, ağac, kitab, ev və s., lakin uşağın inkişafı prosesində sözün ifadə etdiyi varlıq, əşya, hadisə, əlamət və əlaqələrin dərinliyi, tamlığı dəyişir və beləliklə, uşaqlar sözlərin məna genişliyini mənimsəməyə başlayırlar. Məsələn, şagirdlər cərəyan sözünü tok mənasında başa düşürlər, sonralar isə elmi mənasını mənimsəyirlər.
Bir sıra təbiət hadisələri, ictimai hadisələri izah edərkən onların elmi mənasını da şagirdlərə çatdırmaq lazım gəlir. Məsələn, duman, şeh, şimşək, ildırım, quldar, mülkədar və s. sözlərin elmi mənası müəyyən qədər izah olunmalıdır. Təcrübə göstərir ki, sözün mənasının müqayisəli izahı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusən, bənzər sözlərin müqayisəli təhlili təcrübədə özünü faydalı iş növü kimi göstərir. Professor B.Əhmədov bənzər sözlərin öyrədilməsində müqayisə priyomundan aşağıdakı hallarda istifadə etməyi məsləhət bilirdi:
1) mənaca yaxın olan sözlərin müqayisəli öyrədilməsi;
2) formaca oxşar (yaxın) olan sözlərin mənalarının müqayisəli öyrədilməsi;
3) həm məna, həm də formaca oxşar (yaxın) olan sözlərin mənalarının müqayisəli öyrədilməsi[8].
Müşahidələr göstərir ki, şagirdlər öz nitqlərində mənaca bu və ya digər şəkildə bir-birinə yaxın olan sözləri çox çətin fərqləndirirlər, belə sözləri praktik danışıqda düzgün, dəqiq, yerinə uyğun ifadə edə bilmirlər. Belə ki, hər bir söz xüsusi növ qıcıqlandırıcı olmaqla şagirdlərin şüurunda keçmiş təcrübə əsasında yaranan bu və ya digər assosiasiyaya səbəb olur.
Tələffüz və mənaya görə yaxınlıq əsasında yaranan assosiasiya çox vaxt sözün mənasının yanlış başa düşülməsinə səbəb olur. Ona görə də belə sözlərin müqayisə edilməsi mənanın düzgün başa düşülməsinə imkan verir. K.D.Uşinski yazırdı ki, əgər xarici aləmin hər hansı əşyasının aydın başa düşülməsini istəyirsinizsə, onu ən çox bənzər hadisələrdən fərqləndirin və ona ən uzaq oxşarlığı tapın. Yalnız o zaman siz əşyanın bütün mühüm əlamətlərini aydınlaşdıra bilərsiniz. Bu əşyanı başa düşmək deməkdir.
Şagirdlərin rastlaşdığı məna və forma cəhətdən bənzər olan və müqayisə vasitəsi ilə öyrədilməsi məsləhət görülən sözlərə diqqət yetirilməlidir. Məsələn:
1. Mənaca bir-birinə yaxın sözlər: ceyran-cüyür, güldan-dibçək, səfər-səyahət, ev-mənzil, vağzal-stansiya, dərs-məşğələ və s.
2. Formaca bir-birinə yaxın sözlər: həyat həyət, surət-sürət, ədəbi-əbədi, həkim-hakim, şəriət-şərait, mübahisə-müsahibə və s.
3. Həm məna, həm də formaca yaxın olan sözlər: vərəq-vərəqə, hərəkət-hərakat və s.
Bütün bu sözlər yeri gəldikcə müqayisəli izah edilməlidir. Müəllim oxu mətni üzərində işləyərkən, belə sözləri əvvəlcədən seçməli və hansı mövzu ilə əlaqədar hansı sözlərin öyrədilməsini əvvəlcədən planlaşdırmalıdır.
Şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirməyə kömək edən, şagirdlərə tanış olmayan və ya az tanış olan sözlərin izahında faydalı sayılan çalışmalardan biri də lüğət məntiqi çalışmalardır. Təcrübə göstərir ki, cins və növ anlayışları arasında münasibətlərin müəyyənləşdirilməsinə (qruplaşdırma və təsnifetmə) həsr olunmuş belə çalışmalar həm şagirdlərin mücərrəd təfəkkürünü inkişaf etdirir, həm də mücərrəd sözlərin izahında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Məntiqi-lüğət çalışmalarında, əsasən, aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir:

• 
  bir və ya bir neçə növ anlayışının cins anlayışına daxil edilməsi;
  
• 
  müxtəlif cins anlayışına daxil olan iki anlayışın tutuşdurulması;
  
• 
  əşyaların müəyyən əlamətlərə görə qruplaşdırılması;
  
• 
  əşyanın tərkib hissələrinə ayrılması;
  
• 
  iki-üç əşyanın bir neçə əlamətinə görə müqayisə edilməsi;
  
• 
  əşyaların qruplara ayrılması;
  
• 
  əşyaya yeni tərifin verilməsi və s.
  

Tanış olmayan və az tanış olan sözlərin mənasının aydınlaşdırılmasında ən mühüm məsələlərdən biri də sözün kontekst tərkibində izahıdır. Çünki söz həqiqi mənasını kontekstdə tapır. Bir çox hallarda müəllim sözü kontekst xaricində, ayrılıqda izah edir, söz isə kontekstdə başqa məna daşıyır. Nəticədə sözün mənası örtülü qalır və şagird sözün mənasını dəqiq anlaya bilmədiyi üçün kontekstin də mənasını düzgün başa düşə bilmir.