Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Tənbur  – üçsimli qədim musiqi aləti olub zahiri görünüşü etibarilə sazı xatırladır. 
Tənburun çanağı saza nisbətən xeyli kiçik, qolu isə ondan uzun olmuşdur. Tənburun simləri sağ 
əlin şəhadət barmağına taxılmış «naxunək» adlanan polad halqanın qarmağı ilə dartılıb ehtizaza 
gətirilməklə səsləndirilmişdir.
20
   
Rübab - Simli musiqi alətlərinin qədim növlərindən olan rübab vaxtilə Yaxın  Şərq 
xalqlarının musiqi məişətində geniş yayılmışdır. Orta əsrlərdə Azərbaycanın kübar məclislərində 
də rübab çox sevilən musiqi alətlərindən olmuş və klassik şairlərimiz tərəfindən dönə-dönə vəsf 
edilmişdir. 
Müsəlman ölkələrində geniş intişar tapmış rübab ilk vaxtlar 3 simlə çalınmışdır. Zaman 
keçdikcə rübabın səs rezonansını artırmaq üçün ona bir neçə əlavə sim də qoşulmuşdur. Müasir 
rübablar mal buynuzundan qayrılmış mizrabla səsləndirilir.
21
  
Ud  – mizrabla çalınan 5-6 simli musiqi aləti olub orta əsrlərdə Yaxın  Şərq ölkələrində 
geniş yayılmışdır. Çanağının və  kəlləsinin formasına görə digər simli musiqi alətlərindən 
fərqlənən ud, əsasən, elitar kübar məclisləri üçün səciyyəvi çalğı aləti sayılır. Mütəxəssislərin 
fikrincə, çox qədim tarixə malik olan ud əvvəllər dördsimli olmuş, müasir ud isə altısimli musiqi 
alətidir.
22
  
Bunlardan əlavə, vaxtilə Azərbaycanda bir sıra simli musiqi alətləri də mövcud olmuşdur 
ki, onlar məhdud miqyasda yayılmaqla, sonralar tədricən aradan çıxmışdır. Belə alətlərin 
sırasında çoxsimli qanon (72 sim) və santur mühüm yer tutmuşdur.  
Görkəmli Azərbaycan şairləri Nizami və Füzuli tərəfindən məhəbbətlə vəsf edilən bu çalğı 
alətləri ilə yanaşı, keçmişdə hakim zümrələr arasında cəng də dəbdə olmuşdur.  Cəngin ilk vətəni 
Misir hesab olunur. Sonralar o, buradan İran və digər Şərq ölkələrinə yayılmışdır.
23
 
Orta  əsrlərdə qanon və santur kimi, cəngi də dinləməyi, onun məlahətli səsindən xoşhal 
olub məstanə şerlər söyləməyi şairlər də çox sevərdilər. Bu cəhətdən Nizami Gəncəvinin cəngin 
vəsfinə həsr olunmuş aşağıdakı şeiri olduqca səciyyəvidir: 
Çaldıqca badamgöz dilbər nəğməkar, 
Simlərin üstünə tökülər saçlar. 
Nazla dilləndikcə o ipək simlər 
Sökülüb tökülə ipək geyimlər. 
Sən qəzəl deyəsən gələrək dilə, 
O da cavab verə çəngin səsi ilə.
24
 
 
Çəngin səsindən cuşa gəlib qəzəl söyləyən  şairin bu beytlərindən bəlli olur ki, əvvəla, 
keçmişdə  çəngi,  əsasən, dilbər nəğməkar, yəni müğənni qadınlar özləri çalardılar; ikincisi, 
çəngin telləri XII əsrdə hələ də ipəkdən çəkilirmiş; üçüncüsü, çəng müstəqil çalınan musiqi aləti 
olmaq etibarilə oxunan, yaxud bədahətən söylənilən qəzəli melodik halda müşayiət edərmiş. 
Qövsvari formalı  əyri qola və ona birləşdirilmiş düz dayağa malik olan çəngə müxtəlif 
uzunluqda ipək tel və ya simlər bağlanarmış. XV əsrdə yaşamış görkəmli musiqişünas 
Əbdülqədir Maraği «Həft-cam» əsərində çəngə 24 ədəd sim qoşulduğunu söyləyir.
25
 
Çəng musiqi məclislərində öz mövqeyini XVII əsrdə  hələ  də itirməmişdir. Musiqi 
alətlərinin tarixi ilə  məşğul olan mütəxəssislərin fikrincə, son orta əsrlərdə  çəngin üçbucaq 
formalı 6 simli və düzbucaqlı qutuya bənzəyən çoxsimli növləri mövcud olmuşdur.
26
 Sonralar 
çəng tədricən musiqi məclislərində öz mövqeyini itirib aradan çıxmışdır. 
Bərbət – saza bənzər simli musiqi alətlərindən olub qədim tarixə malikdir. Ərəb mənşəli 
adından bəlli olur ki, Azərbaycanda o, İslam dininin yayılması ilə əlaqədar olaraq, erkən orta əsrlərdə 
peyda olmuşdur. Nizami və Xaqani əsərlərində adının çəkilməsi bir daha göstərir ki, XII əsrdə bərbət 
hələ  də musiqi məclislərində  dəbdə olan simli çalğı alətlərindən biri idi. Son-ralar klassik şairlər 
tərəfindən adının çəkilməməsi onun istifadədən çıxdığını göstərir. 
Ənənəvi musiqi alətlərinin, o cümlədən simli çalğı alətlərinin tipoloji növlərinin xeyli 
qismi  ərəb mənşəli istilahlarla adlanmaqla, ümumi müsəlman mədəniyyəti ilə üzvi surətdə 
bağlıdır. Məlum olduğu kimi, müsəlman mədəniyyətinin təşəkkülündə  və sonrakı inkişafında 

---

 
33
Azərbaycan xalqı yaxından, fəal iştirak etmişdir. Bu yaxınlıq və doğmalıq müsəlman möhürü 
daşıyan ümumi musiqi mədəniyyətinə xas olan çalğı alətlərinin oxşarlığında aydın izlənilir.  
Bir sıra simli musiqi alətlərinin təkmilləşməsində  və onların yeni tipoloji növlərinin 
yaranmasında Azərbaycanın görkəmli musiqi xadimlərinin də sanballı  əməyi olmuşdur. Bu 
cəhətdən Azərbaycan musiqişünaslarından Səfiəddin Urməvinin,  Əbdülqədir Marağinin, 
Sadıqcan adı ilə məşhur olan görkəmli tarzən Mirzə Sadığın xüsusilə böyük xidmətləri olmuşdur. 
Məsələn, böyük Azərbaycan musiqişünası Səfiəddin Urməvi (1230-1294) «muğni» və «nüzhə» 
adlı çoxsimli musiqi alətlərini icad etmişdir.
27
 Zahiri görünüşcə çəngə bənzəyən muğni 81 simə 
malik olmuşdur.
28