Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
5
GİRİŞ 
 
1.Azərbaycanın maddi-mədəni irsinin inkişaf mərhələləri 
 
 İbtidai icma cəmiyyətinin maddi mədəniyyət örnəkləri 
Azərbaycan ərazisinin füsunkar təbii-coğrafi şəraiti biososial varlıq olmaq etibarilə ibtidai 
insanın təşəkkül tapması üçün zəruri şərt olan hər cür əlverişli ekoloji amillərə: mülayim iqlimə, 
zəngin flora və fauna aləminə malik olmuşdur. Məhz ekoloji şəraitin bu cür əlverişli olması 
səbəbindən Cənubi Qafqazın bu dilbər guşəsi tarixən dünyanın ilk sivilizasiya mərkəzlərindən 
birinə çevrilmişdir. Yaşı milyon yarım ili haqlamış dünya şöhrətli Azıx düşərgəsi və onun ibtidai 
sakinlərindən biri hesab edilən azıxantrop olduqca münbit və bol təbii qida mühitində təşəkkül 
tapmışdır. Təbiətin səxavəti üzündən tarixi Azərbaycan  ərazisi dünyanın  ən qədim sivilizasiya 
beşiklərindən birinə çevrilmişdir. Bu ərazidə zaman etibarı ilə biri-digərini  əvəz edən bir sıra 
arxeoloji mədəniyyət örnəyi təşəkkül tapmışdır.  
Ölkəmizin ilk arxeoloji mədəniyyətlərindən biri Kiçik Qafqazın cənub-şərq  ətəklərinə 
düşən Quruçay hövzəsində  təşəkkül tapmışdır.  Quruçay mədəniyyəti daşıyıcıları çaydaşından 
bəsit  əmək alətlərinin ilk tipoloji nümunələrini yaratmaqla, yurdumuzun qədim sakinlərinin 
sonrakı sosial-mədəni tərəqqisinə texniki zəmin hazırlamışdır. 
İbtidai icma cəmiyyətinin maddi mədəniyyəti bilavasitə insanın yaranması prosesinin 
gedişində təşəkkül tapmaqla, zaman etibarı ilə o, 1,5-2 milyon ilə yaxın çox böyük tarixi mər-
hələni əhatə edir. İbtidai insanın yaranmasının ilk mərhələsi üçün səciyyəvi olan erkən ovçuluq, 
yığıcılıq, bəsit əmək alətləri və oddan istifadə kimi ümdə mədəni dəyərlər meydana gəlmişdir.  
İnkişaf etmiş ovçuluq, ixtisaslaşmış  yığıcılıq, habelə torpağın bəsit becərilməsi (toxa 
əkinçiliyi) və maldarlığın meydana gəlməsindən başlamış ilk sinifli cəmiyyətlərin yaranmasına 
qədərki çox geniş dövrün maddi mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi arxeoloji araşdırmalarla 
yanaşı, həm də etnoqrafik tədqiqat orbitinə daxildir. 
Azıx mağarasının  Şel və  Aşel dövrlərinə aid alt mədəni təbəqələrindən çaydaşından dü-
zəldilmiş  ən bəsit  əmək alətləri aşkar olunmuşdur. Bunların arasında «giqantolit» adlanan və 
bənzərinə dünyanın paleolit abidələri arasında çox nadir hallarda təsadüf edilən iri (azman) daş 
alətlər diqqəti cəlb edir. Bununla yanaşı, mağaradan yurdumuzun ən qədim sakinlərindən olan 
azıxantroplara məxsus daşdan düzəldilmiş əl çapacağı, kobud çapılmış bizvari alətlər, itiuclular, 
bəsit  qaşovlar  tapılmışdır.
1
 Bütün bu faktlar Azərbaycan  ərazisində ibtidai insanın uzaq daş 
dövründə  təşəkkül tapdığını göstərən nadir maddi mədəniyyət nümunələri olub misilsiz elmi 
əhəmiyyətə malikdir. 
Azərbaycanda paleolit dövrünün maddi mədəniyyət örnəkləri mağara məskənləri və (Azıx, 
Damcılı, Daşsalahlı, Tağlar və s.) açıq tipli  düşərgələr (Qayalı, Acıdərə,  Şişquzey, Qədirdərə, 
Çaxmaxlı, Marallı və s.), habelə onlardan əldə olunmuş müxtəlif tipoloji növə malik daş alətlərlə 
təmsil olunur.
2
 
Quruçay mədəniyyəti dövründə daşişləmə texnikasının təkmilləşməsi  Mustye  və  Son 
paleolit mədəniyyətlərinin yaranması ilə nəticələnmişdir. 
Mustye (orta paleolit) dövrünün əmək alətlərini düzəltmək üçün qədim insanlar xammal 
kimi təkcə çay daşından deyil, «obsidian» adlanan vulkan şüşəsindən də istifadə etməyin 
yollarını öyrənib mənimsəmişdilər. Bu fakt yurdumuzda Mustye mədəniyyətinin ən gözəçarpan 
nailiyyətlərindən biri sayılır. Mustye dövrü insanlarının digər sosial uğuru bu dövrün sonlarından 
etibarən qəbilə quruluşunun təşəkkül tapması olmuşdur.
3
 
Azərbaycanın son paleolit abidələrindən (Tağlar, Damcılı, Yataq yeri) əldə olunmuş maddi 
mədəniyyət nümunələri,  əsasən, çaxmaqdaşı, bazalt, obsidian və dolomitdən olub daha təkmil 
texniki üsullarla hazırlanmışdır. Bunların çoxu uzunsov qəlpələrdən düzəldilmiş  mikrolit 
alətlərdən (bıçaq, biz, qaşov, kəski və s.) ibarət olmuşdur.
4
  
Paleolit dövrünün mədəni-texniki uğurları, öz növbəsində, Mezolit mədəniyyətinin təşəkkül 
tapmasına gətirib çıxarmışdır. 
Qədim daş dövrünün başa çatması ilə əlaqədar Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış ibtidai 
icmaların həyatında, həm də onların maddi mədəniyyət tarixində yeni bir mərhələ başlanmışdır. 

---

 
 
6
Elmdə  «mezolit» adı ilə  bəlli olan orta daş dövrü (e.ə. X-VIII minilliklər) ölkəmizin qədim 
sakinlərinin həyatına yeni növ əmək alətlərinin yaranması ilə  qədəm qoymuşdur. Mezolit 
mədəniyyətinin  ən böyük uğuru  ox  və  kamanın  kəşfi olmuşdur.
5
 Bunun sayəsində ovçuluq 
təsərrüfatında əmək məhsuldarlığı xeyli yüksəltmiş, fərdi ovçuluğa keçmək imkanı yaranmışdır. 
Mezolit dövründə daşişləmə texnikasının təkmilləşməsi nəticəsində  həm  əmək aləti, həm 
də silah kimi istifadə olunan, elə bu səbəbdən də, universal səciyyə daşıyan daş məmulatının rolu 
getdikcə artmış, həyati əhəmiyyəti daşıyan müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilməsində onların 
faydalı iş əmsalı yüksəlmişdir.  
Qədim və orta daş dövründə  məhsuldar qüvvələrin inkişafı  mədəni-texniki tərəqqinin 
artmasına gətirib çıxarmışdır. Bunun nəticəsində daşişləmə texnikası daha da təkmilləşmiş, onun 
bir sıra yeni texniki üsulları meydana gəlmişdir.  Çapma, qəlpələmə, dişəmə, cilalama, 
pardaxlama kimi texniki üsullar bilavasitə ibtidai icma tarixinin daş dövrü mərhələsində icad 
olunmuşdur. 
Mezolit dövründə  xırda ölçülü mikrolit  alətlər xeyli təkmilləşmiş, iti ucluqlu (qurama) 
silahqayırma texnikası meydana çıxmışdır. Damcılı  və Qobustan tapıntıları buna parlaq 
nümunədir. Bütün bu texniki irəliləyişlər, o cümlədən, ox və kamanın ixtirası tədricən təbiətin 
hazır məhsullarını  mənimsəməkdən bilavasitə  istehsal təsərrüfatına keçilməsi üçün əlverişli 
zəmin yaratmışdır.
6
 
Həmin keçid «neolit» adlanan yeni daş dövründə (e.ə.VIII-VI minillik) baş vermişdir. 
Azərbaycanın  neolit mədəniyyətinin  uğurları  təkcə daş alətlərin işlənmə texnikasının 
təkmilləşməsi, daha təkmil alət və silahların hazırlanması ilə bitmir. Bu dövr həm də istehsal 
təsərrüfatının, başqa sözlə, əkinçilik və maldarlığın yaranması ilə səciyyələnir.  
Neolit dövründə oturaq əmək məşğuliyyətinin (toxa əkinçiliyi, ev maldarlığı) və bununla 
əlaqədar oturaq həyat tərzinin bərqərar olması daimi səciyyə daşıyan möhrə, daş və ya çiy kərpic 
ilə hörülmüş  ev tiplərinin və  kəndlərdən ibarət ilk daimi məskən  növlərinin yaranmasını labüd 
etmişdir.  
Neolit mədəniyyətinə xas olan oturaq məişət tərzi üç böyük mədəni nailiyyətin 
yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Əvvəla, bununla oturaq əkinçi və maldar tayfalara məxsus icma 
kəndləri və köçəbə tayfalara xas olan elat obalarından ibarət, qan qohumluğuna  əsaslanan ilk 
nəsli  qəbilə  məskənləri  yaranmışdır.  İkincisi, oturaq məskənlərin meydana gəlməsi vaxtı ilə 
gəzərgi həyat tərzi keçirən qəbilə  və tayfaların müəyyən bir məkana bağlanıb qalmasını  zəruri 
etmiş, «yurd» anlayışı yaratmışdır. Üçüncüsü, oturaq məişət tərzinin yaranması qarşılıqlı 
ünsiyyət əlaqələrinin və qohumluq münasibətlərinin güclənməsinə əlverişli sosial-mədəni zəmin 
yaratmışdır. Bütün bu mütərəqqi irəliləyişlər isə təsərrüfat fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitə malik 
olan məskunlaşma ərazilərində etnikləşmə prosesinin ilk rüşeymlərinin yarandığını göstərirdi. 
Neolit dövrü, habelə, maddi mədəniyyətin zənginləşməsi, onun bir sıra yeni tipoloji 
növlərinin yaranması ilə xarakterizə olunur. Əkinçilik və maldarlıq məhsullarının emalı, 
saxlanması, bişirilib qida halına salınması yeni tip əmək alətlərinin (daş və sümük toxa, həvəng 
və  sürtkəclər) yaranmasını, müxtəlif növ qabların (gil, toxuma, dəri) və bişirmə vasitələrinin 
(çölmək, küvəc, küpə, sac, təndir və s.) meydana gəlməsini də labüd etmişdir. 
Yurdumuzun neolit sakinləri mədəniyyət tarixində ilk dəfə olaraq daşı kəsməyi, deşməyi və 
cilalamağı öyrənmişlər. Bu texniki üsullarla daşdan düzəldilmiş  toppuz  nümunələri Kültəpə, 
Çalağantəpə, Qarğalar təpəsi və digər abidələrdən aşkar olunmuşdur.
7
 
Təbriz  ətrafındakı Yanıqtəpə, Urmiya gölü civarındakı  Həsənli kəndi yaxınlığında 
Firuztəpə, Xanlar şəhəri həndəvərində Gillikdağ, Naxçıvan yaxınlığındakı Kültəpə, Abşerondakı 
Qobustan düşərgələri (Ovçular zağası, Ana zağa, Kənizə) və digər neolit abidələri Azərbaycanın 
ibtidai icma dövrü maddi mədəniyyət tarixini saysız-hesabsız yeni tipoloji nümunələrlə 
zənginləşdirmişdir.
8
  Əkin, biçin və döyümlə  əlaqədar  əmək alətləri, maldarlıq məhsullarının 
emalı, saxlanması, bişirilməsi ilə bağlı müxtəlif formalı saxsı  və  dəri qabların ilk bəsit 
nümunələri məhz bu dövrdə ixtira olunub mənimsənilmişdir.
9
  Daşqura  və  möhrə  hörgülü 
divarlara malik sabit ev tipləri məhz bu dövrdən etibarən dəb düşmüşdür.  
Yeni daş dövründə baş verən texniki irəliləyiş  məhsuldar qüvvələrin sonrakı inkişafına 
güclü təkan verməklə taxıl,  ət, süd və  ağartı  məhsullarından ibarət etibarlı qida ehtiyatı 

---

 
 
7
bolluğunun yaranmasına, insanların təbiətdən asılılığının xeyli dərəcədə azalmasına gətirib 
çıxarmışdır.  
Qida məhsullarının bişirilməsi (çörək və xörəkbişirmə)  ənənələrinin sabitləşib müntəzəm 
səciyyə alması da Azərbaycanın neolit mədəniyyətinin ən mühüm nailiyyətlərindən idi.  
Əhliləşdirilmiş ev heyvanlarının bir qismindən həm də yük daşımaq üçün ilk dəfə nəqliyyat 
vasitəsi kimi istifadə olunması faktı yenə də neolit dövründən başlanmışdır.  
Neolit dövründə baş verən «aqrar inqilabı»nın gedişində torpağı becərmək üçün bir sıra 
əkinçilik alətləri icad olunmuş, başlıca mədəni bitkilərin becərilməsinə başlanılmış, ev 
heyvanları  əhliləşdirilmiş, saxsı  məmulatının ilk tipoloji növləri meydana gəlmişdir. Beləliklə, 
insanın təbiətdən asılılığının aradan qaldırılması və ətraf mühitdən səmərəli istifadə olunmasına 
keçid yolunda həlledici addımlar atılmışdır. Bütün bu mütərəqqi irəliləyişlər nəticəsində 
yurdumuzun qədim sakinlərinin bütöv bir kompleks mədəni nailiyyətləri yaranmışdır. 
Neolit dövrünün elə ilk mərhələlərindən etibarən əkinçiliyin maldarlıqdan ayrılması ictimai