Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Antik dövr Azərbaycanın mədəni həyatında mühüm mərhələ  təşkil edir. Bu dövrün 
əvvəllərində Azərbaycanın cənub  ərazilərində mannalıların etnomədəni varisi hesab olunan 
Atropatena dövləti və onun mədəniyyəti təşəkkül tapmışdır. Həmin vaxt Azərbaycanın  şimal 
torpaqlarında alban tayfa ittifaqı əsasında siyasi dövlət qurumunun ilk konturları da yaranmaqda 
idi. Antik dövrün əvvəllərində Azərbaycanın şimal və cənub əyalətlərinin ellin ölkələri orbitinə 
daxil olması  ellin mədəniyyəti ilə onun qarşılıqlı  mədəni-texniki  əlaqə  və  təmasını xeyli 
gücləndirmişdir.  
Yeni eranın 3-cü əsrinin ilk qərinəsində İranda hakimiyyət başına gələn Sasani sülaləsi çox 
tezliklə genişmiqyaslı  işğalçılıq  əməliyyatına başlamış  və  ətraf ölkələri, o cümlədən 
Atropatenanı tutub imperiyanın bir əyalətinə çevirmişdi. Sasanilər, həmçinin, Albaniyanı da zəbt 
etməyə dəfələrlə cəhd göstərmiş, lakin niyyətlərinə tam nail ola bilməmişdilər. Albaniya Sasani 
imperiyasının nüfuz dairəsinə keçsə də, özünün daxili müstəqilliyini Ərəb Xilafətinə tabe olana 
qədər, qismən də olsa, qoruyub saxlaya bilmişdi. 
Alban tayfa ittifaqı  hələ e.ə. I minilliyin ortalarında, V-IV əsrlərdən etibarən təşəkkül 
tapmağa başlamışdı. Antik yunan müəllifi Arrian e.ə. IV əsrin 30-cu illərində baş verən 
hadisələrdən bəhs edərkən Atropatın müttəfiqləri sırasında Albaniyada yaşayan kadusilər və 
sakasinlərlə yanaşı, albanların da adını çəkmişdir.
23
 
Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş e.ə. I minilliyə aid qəbir abidələrinin müxtəlifliyi 
(cəsədləri uzadılmış və ya bükülü vəziyyətdə dəfn olunmuş torpaq, çiy kərpic, saxsı təknə, taxta 
qutu, katakomba qəbirləri və s.) dəfn adətləri yerli əhalinin mərasimlərindən fərqlənən qeyri-
alban mənşəli gəlmə tayfaların Albaniya ərazisində  məskunlaşmalarını  xəbər verir. 
Tədqiqatçıların fikrincə, bu dəfn mərasimlərinin daşıyıcıları müxtəlif vaxtlarda Albaniya 
ərazisinə gəlmiş, əsasən, irandilli etnoslardan: skif, sak, sarmat, massaget (məşqət) və alanlardan, 
qismən də bəzi parfiyalı əhali qruplarından ibarət olmuşdur.
24
  
Azərbaycan xalqının etnik konsolidasiyası prosesinin cərəyan etdiyi şimal və  cənub 
mərkəzlərinin hər ikisində  əhalinin böyük əksəriyyətini oturaq məişət tərzinə malik etnoslar 
təşkil etmişdir. Oturaq məişət tərzində  nəzərə çarpan yaxınlıq hər iki mərkəzdə yaranan 
etnomədəni sərvətlərin oxşarlığının maddi əsasını  təşkil etmişdir. Bu isə  hər iki etnik 
konsolidasiya mərkəzinə xas olan maddi mədəniyyət nümunələrinin tipoloji bənzəyişində özünü 
büruzə verirdi. 
Albaniya  ərazisinə qeyri-alban mənşəli etnik ünsürlərin yürüşləri antik dövrdə  və ondan 
sonra gələn erkən orta əsrlər dövründə  də  təkrar olunmuşdur. Yeni eranın I əsrində  Xəzəryanı 
düzənliklərdə massagetlərin Məsqət çarlığı meydana gəlmişdir.
25
 
Albaniyada parfiya etnik ünsürlərinin təsiri eramızın I əsrindən VI əsrinədək fasilələrlə 
hakimlik etmiş  və alban Arşakilərinə çevrilmiş sülalənin hakimiyyəti dövründə xeyli 
güclənmişdir. 
Albaniyanın siyasi və etnomədəni həyatında gəlmə etnoslar, o cümlədən, irandilli ünsürlər 
müəyyən rol oynasalar da, onlar ölkənin yerli əhalisini assimilyasiyaya uğrada, yerli zəmindəki 

---

 
 
11
etnirk fasiləsizliyi qıra bilmişdilər. Antik dövrdə və erkən orta əsrlərdə alban etnosunun və onun 
«Arran mədəniyyəti» adı ilə  bəlli olan etnomədəni irsinin mövcudluğu bunu bir daha təsdiq 
edir.
26
 
Antik dövrün sonlarından etibarən Albaniya və sabiq Atropatena ərazisinə  türkdilli 
tayfaların kütləvi yürüşləri başlanmışdır. Sonralar həmin axınlar müəyyən fasilələrlə  də olsa, 
aramsız surətdə davam etmişdir. Türkdilli tayfaların (hun, barsil, suvar, xəzər, qıpçaq, oğuz və 
b.) Cənubi Qafqazdan Kiçik Asiya və İran körfəzinədək çox geniş ərazini əhatə edən bu kütləvi 
axınları  gələcək Azərbaycanın etnik simasının müəyyənləşməsində  həlledici amil olmuşdur. 
Türkdilli Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi ölkənin  şimal (Albaniya-Arran) və  cənub 
(Atropatena-Aderbadaqan)  əyalətlərində müxtəlif aborigen ünsürlər zəminində baş versə  də, 
onların etnik dəyişdiricisi və qovuşdurucusu mənşə etibarı ilə eyni bir etnos – türkdilli tayfalar 
olmuşdur. Yerli (avtoxton) və  gəlmə etnosların erkən orta əsrlərdə baş verən qovuşma prosesi 
ölkənin  şimal və  cənub etnik mərkəzlərinin hər ikisində eyni vaxtda, həm də etnogenetik 
cəhətdən çoxluq təşkil edən vahid bir etnos əsasında cərəyan etmişdir. 
Türkdilli elatların Azərbaycanın hər iki regionuna eramızın  əvvəllərindən başlayaraq, bir 
neçə  əsr davam edən müntəzəm miqrasiyası bu sosial-mədəni mərkəzlər arasında baş verən 
etnomədəni inteqrasiya proseslərində birləşdirici, etnogenetik qovuşdurucu rolunu oynamışdır. 
Say etibarilə üstünlük təşkil edən türkdilli gəlmə etnoslar ölkənin hər iki konsolidasiya 
mərkəzində yerli etnik əhali kütləsi ilə qaynayıb qarışmaqla, onun avtoxton  sakinlərinə 
çevrilmişlər. Türkdilli elatların Azərbaycana aramsız hicrəti yerli oturaq  əkinçi-maldar 
etnosların məişət və mədəniyyətini tarixən köçəri və yarımköçəri maldarlıqla məşğul olan türk 
mənşəli  köçəbə  əhalinin məişət və  mədəniyyəti ilə qovuşdurmuşdur. Bununla da türkdilli 
etnoslar Azərbaycanın şimal və cənub əyalətlərində oturaqlaşıb sabitləşəndən son-ra onların hər 
ikisinə müştərək xas olan mütərəqqi etnomədəni  ənənələrin daşıyıcısına və davamçısına 
çevrilmişlər. 
Yüksək şəhər mədəniyyəti, inkişaf etmiş irriqasiya sistemlərinə malik əkinçilik və bağçılıq 
təsərrüfatı, mükəmməl sənət istehsalı yaratmağa nail olmuş oturaq əhalinin minilliklərlə ölçülən 
əməli təcrübəsi türk elatlarının maldarlıq, qoyunçuluq, atçılıq, dəvəçilik təsərrüfatı sahəsində 
əldə etdiyi zəngin empirik təcrübəsi və peşə  uğurlarının bir-birinə qovuşması müxtəlif 
mədəniyyət elementlərinin sintezi üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Məhz bu sayaq etnik 
alabəzəkliklə müşayiət olunan etnososial amillərin qarşılıqlı təsiri sayəsində Azərbaycanın maddi 
mədəniyyət tarixi çoxşaxəli və çoxçalarlı xüsusiyyət kəsb etmişdir. Tarix boyu davam edən 
etnomədəni qovuşma prosesləri nəticəsində ölkənin oturaq və köçəbə elat əhalisi olduqca böyük 
sosial-iqtisadi və texniki irəliləyişə nail ola bilmişdir. Beləliklə, ölkə hüdudlarında aramsız 
şəkildə baş verən etnoslararası qovuşma və assimilyasiya prosesləri nəticəsində bir tərəfdən yeni 
etnik birliklərin etnomədəni həyatı zənginləşmiş, digər tərəfdən isə onun dünya sivilizasiyasına 
dəyərli töhfələr bəxş etmək imkanı artmışdır. 
Tarixi taleyin hökmü ilə Azərbaycan əyalətləri əvvəlcə Assur və Midiya, bir qədər sonralar 
isə Əhəməni, Yunan, Roma, Parfiya, Bizans, Sasani mədəniyyətləri ilə sıx təmasda olmuşlar. Bu 
yaxınlıq sayəsində Azərbaycanın maddi mədəniyyət nümunələrini yaradanlar tarixən dünyanın 
qabaqcıl ölkələrinin texniki nailiyyətləri ilə tanış olmaq, onları  mənimsə-yib inkişaf etdirmək 
imkanı əldə etmişlər. Bununla da, maddi mədəniyyət tarixinin bir sıra nailiyyətləri üzrə ortaq bir 
müştərəklik təşəkkül tapmışdır. Məhz bu səbəbdən də  gavahınlı kotan, dəndəli təkər, at 
qoşulmuş yüngül cəng arabası, iki  və ya dördtəkərli yük arabası, dulus kürəsi,  körüklü