Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

calamaya  və s. toxuyurdular. Mənbənin yazdığına görə, həmin dövrdə  Gəncənin toxucu 

---

 
59
karxanalarında ildə 2000 ədəd ağ bez, 200 ədəd qırmızı bez (şilə-A.M.), 400 ədəd «calamaya» 
adlanan nazik ağ toxunurdu.
32
 Bundan əlavə, Gəncə  əyalətinin  əksər kəndlərində  də bez 
toxunurdu. Bu cəhətdən Samux mahalı  əhalisi xüsusilə  fərqlənirdi. Onlar əla xalçalar, ipək və 
yarımipək parçalar toxumaqla yanaşı, «calamaya» adlanan yüksək keyfiyyəti pambıq parça (zərif 
ağ) da istehsal edirdilər.
33
 
Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdə  də pambıq parça, xüsusilə, onun qalın növü olan bez 
istehsalı Azərbaycanın hər yerində, həm  şəhər karxanalararında, həm də  kəndlərdə geniş 
yayılmışdı. Əksər bölgələrdə bezi qadınlar toxuyurdular. Onlar cecim və şal kimi, bezi də bəsit 
yer hanasında toxuyurdular. Bundan fərqli olaraq, bəzzazlığın inkişaf etdiyi bir sıra bölgələrdə 
bez xüsusi culfa dəzgahında, «bəzzaz» və ya «culfa» adlanan peşəkar kişi toxucular tərəfindən 
toxunurdu. Həm də bu halda bezin boyanıb  şilə  və ya qədək  halına salınması  əməliyyatı ilə 
bilavasitə bəzzaz özü deyil, «şiləçi» adlanan peşəkar küp boyaqçıları məşğul olurdular. 
Azərbaycanda tarixən pambıq parça, o cümlədən, bez istehsalının klassik vətəni Naxçıvan 
olmuşdur. Bölgə öz üstünlüyünü uzun müddət qoruyub saxlaya bilmişdir. XIX əsrin ikinci 
yarısında Azərbaycanın digər bölgələrində pambıq parça istehsalı  tənəzzülə  uğrayıb aradan 
çıxdığı halda, Naxçıvanda bez toxuculuğu həm kustar sənət, həm də ev peşəsi formasında hələ 
də davam etməkdə idi. Maraqlı haldır ki, burada bez toxuculuğu təkcə  şəhər və  şəhər tipli 
qəsəbələrdə deyil, həm də  kəndlərdə  əmtəə istehsalı  səciyyəsi daşımaqla satış  məqsədi 
güdmüşdür. XIX əsrin 80-ci illərinə aid bir mənbədə göstərilirdi ki, Naxçıvan qəzasının 3 
mahalında o zaman bez istehsalı ilə  məşğul olan kənd toxucularının sayı 910 nəfərə çatırdı. 
Bundan  əlavə, Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində  də xeyli culfa,  başqa sözlə, bez toxuyan 
(bəzzaz) cəmləşmişdi.
34
 Bir qədər əvvəllərə aid başqa bir mənbənin yazdığına görə, Çar Rusiyası 
Cənubi Qafqazı  ələ keçirib bu yerlərə sahib olan zaman Naxçıvan  şəhərində 40 nəfər bəzzaz 
işləyirdi.
35
 XIX əsrin 30-cu illərinə aid arxiv sənədində isə  həmin dövrdə Naxçıvan şəhərində, 
ümumiyyətlə, toxucuların sayının 126 nəfər olduğu və Ordubadda çalışan 145 nəfər bəzzazla 
birlikdə isə hər iki şəhərdə 271 nəfər culfa işlədiyi xəbər verilirdi.
36
  
XIX  əsrin sonlarından bəhs edən başqa bir mənbənin yazdığına görə, o zaman Ordubad 
əhalisinin yarısı toxuculardan ibarət olub İrəvan və digər quberniyaların əhalisini pambıq parça 
ilə təmin edirdi.
37
 
XIX  əsrin birinci yarısında pambıq parça, o cümlədən, bez və  ağ parça istehsalı 
Azərbaycanın digər  şəhərlərində (Gəncə,  Şamaxı,  Şuşa,  Şəki, Quba, Dərbənd və b.) hələ 
qalmaqda idi. 
Şəhər bəzzazxanalarında olduğu kimi, Bakının Əmircan, Bülbülə və Suraxanı kəndlərində 
də bezi kişilər,
38
  həm də mütəhərrik  culfa  dəzgahında  toxuyurdular. Lakin pambığın çiyiddən 
təmizlənməsi, onun yay ilə atılıb mahlıc halına salınması, əl iyi və ya cəhrə vasitəsi ilə əyrilib-
bükdərilməsi, hətta kələflənib boyanması əməliyyatları ilə qadınlar məşğul olurdular. 
Etnoqrafik materiallardan məlum olduğu kimi, kənd bəzzazları pambığın çiyidini əllə 
çıxarıb təmizləyirdilər. Bundan fərqli olaraq, bez istehsalı ilə daimi məşğul olan peşəkar şəhər 
karxanalarında pambığı çiyiddən təmizləmək üçün, adətən, «cıyrıq» adlanan çiyidtəmizləyən 
alətdən istifadə olunmuşdur. 
1829-cu ilin məlumatına görə,  Şuşa  şəhərində 80 toxucu dəzgahı olan 28 bez karxanası 
fəaliyyət göstərirdi.  İl  ərzində  həmin karkanalarda hər birinin uzunu 10 arşın, eni 7 gireh olan 
8000 ədəd bez toxunurdu.
39
 
Həmin dövrdə bez, alaca və digər pambıq parça növlərini toxumaq üçün Dərbənd şəhərində 
115 culfa dəzgahı  fəaliyyət göstərirdi. Burada toxunan bezin hər bir tikəsinin uzunluğu 9 - 10 
arşına qədər olurdu. Keyfiyyətindən asılı olaraq, onun hər bir topu (tikəsi) 2 manat 50 qəpikdən 5 
manatadək müxtəlif qiymətlərə satılırdı.
40
 Bu faktdan bir daha bəlli olur ki, o zaman bezin 
müxtəlif çeşidləri toxunulurmuş. 
Quba qəzası rəisinin 1841-ci il hesabatında qəzada toxunan yun məmulatları (xalça, palaz, 
məfrəş, xurcun, şal, corab və s.) ilə yanaşı, bir sıra pambıq parça növləri: bez, xasa (kisəyi) və 
qızıl boya ilə  şəhər boyaqxanalarında qırmızı  rəngə boyadılan  bürmət  istehsalından bəhs 
olunur.
41
 Qeyd etmək lazımdır ki, bu fakt pambıq parçaların «xasa» və «bürmət» adlanan tipoloji 
növləri barədə XIX əsr mənbələrində təsadüf olunan ilk məlumat sayılır. 

---

 
60
Həmin dövrdə  Şamaxı  şəhərində  fəaliyyət göstərən bez karxanalarından  əlavə, bir sıra 
kəndlərdə pambıqdan tuman, köynək, örtük üçün bez və ya digər parçalar toxunulurdu.
42
 Mənbə 
müəllifinin yazdığına görə, Rusiyada kətan necədirsə, burada da bez eləcə adi idi.
43
 
XIX  əsrin 30-cu illərində  Şamaxı  şəhərində  ağ  və qara  rənglərdə olmaqla, iki cür bez 
toxunurdu. Ağ bezin hər bir tikəsinin uzunu 12 arşın, eni 1,25 arşın, qara bezin isə uzunu 10 
arşın, eni 3/4 arşın olurdu.
44
 Burada bezdən əlavə, hər birinin uzunu 8 arşına çatan yorğan üzü də 
toxunurdu.
45
  Şamaxının bez (culfa) dəzgahlarının hər birində 2 nəfər işləməklə, gün ərzində 3 
ədəd bez və ya yorğan üzü toxumaq olurdu.
46
  Əmək məhsuldarlığının səciyyəsi barədə aydın 
təsəvvür yaradan bu faktdan məlum olur ki, şəhər karxanalarındakı bez dəzgahları mütəhərrik 
quruluşa, yəni təpkən vasitəsilə hərəkətə gətirilən nirə-şana sisteminə malik olmuşdur. 
V.Leqkobıtov  Şamaxı bezinin yuyulub təmizlənməsi və  ağardılması proseslərinin  ətraflı 
təsvirini də vermişdir. Onun yazdığına görə, bez toxunub qurtarandan sonra təmiz suda diqqətlə 
yuyulub sıxılır, daha sonra ikili-birli nisbətində götürülmüş  əhəng və  qəlyədaşı  məhlulunda 
qaynadılırdı. Hər birinin uzunu 10-12 arşın olan 10 top bezə 1 batman əhəng, yarım batman 
qəlyədaşı sərf olunurdu. Ağardılmış bez yenidən təmiz suda yuyulub qurudulurdu.
47
  
 Daxili  tələbatla  əlaqədar olaraq, bez istehsalı Azərbaycanın  şimal-şərq bölgəsində XIX 
əsrin ortalarında hələ də davam etdirilməkdə idi. Bölgədə həm yerli, həm də satınalınma pambıq 
mahlıcı işlənirdi. XIX əsrin 30-cu illərində Quba əyalətində daxili istehlak üçün hər il 2500 pud 
pambıq istehsal olunurdu.
48
 Qubanın bir çox kəndlərdə bundan bez toxunurdu.
49
 
Yenə həmin dövrdə Dərbənd əyaləti əhalisinin xeyli hissəsi ipək və bez istehsalı ilə məşğul 
olurdu.
50
 Təkcə Dərbənd şəhərində fəaliyyətdə olan 115 toxucu dəzgahında bez, alaca və digər 
pambıq parçalar toxunurdu.
51
 
Xəzər vilayəti rəisinin 1841-ci ilə dair hesabatında  Şirvan, Talış, Quba qəzalarının fərdi 
kəndli təsərrüfatlarında becərilən pambıq məhsulunun bir hissəsinin ev məişətində istifadə 
edilməsi, yerdə qalan hissəsinin isə yerli bez istehsalına sərf olunmaq, yaxud xarici ölkələrə ixrac 
edilmək üçün satış bazarlarına çıxarılması barədə məlumat verilirdi.
52
 Bakı qəza rəisinin 1842-ci 
ilə dair hesabatında isə Abşeronda məhdud miqdarda becərilən pambığın bir hissəsindən bez 
toxunduğu, qalan qisminin isə satış məqsədi ilə Quba əyalətinə göndərildiyi xəbər verilir.
53
 
Yerli xammal əsasında işləyən pambıq parça müəssisələrində ən çox bez toxunurdu. XIX 
əsrə aid rəsmi sənəd və  ədəbiyyatlarda onlar, adətən,  karxana, yaxud «bez karxanası» kimi 
təqdim odunurdu. O dövrün arxiv materiallarında 1843-cü ildə  Şirvanda 35, Dərbənddə isə 10 
bez karxanasının fəaliyyət göstərdiyi xəbər verilirdi.
54
 XIX əsrin ortalarında Gəncə şəhərindəki 
bez karxanalarında təkcə calamaya, yəni nazik ağ toxuyan 30 dəzgah fəaliyyət göstərirdi.
55
 
Faktlardan göründüyü kimi, Rusiya tərəfindən işğal olunandan xeyli sonra da 
Azərbaycanın  ənənəvi pambıq parça istehsalı davam etdirilməkdə idi. Lakin xaricdən ixrac 
olunan və ucuz başa gələn manufaktura mallarının rəqabəti nəticəsində yerli bəzzazxanalar 
tədricən tənəzzülə doğru gedirdi. 
Məlum olduğu kimi, Azərbaycanın ənənəvi pambıq parçalarının ən geniş yayılmış kütləvi 
növü olan bezi hər bir ailədə evdar qadınlar yer hanası, yaxud culfa dəzgahında toxuyub ailənin 
daxili istehlakına sərf etdirdi. Bundan əlavə, bez həm də  şəhərlərdə  cəmləşmiş xüsusi 
karxanalarda «bəzzaz» adlanan peşəkar ustalar tərəfindən toxunurdu. Karxana bezi mütəhərrik 
culfa dəzgahında toxunduğundan keyfiyyət etibarı ilə yer hanasında toxunan ev bezindən üstün 
tutulurdu. 
Bez toxumaq üçün pambıq, ilk növbədə əl ilə, yaxud «cıyrıq» adlanan xüsusi çiyid çıxaran 
alət vasitəsilə çiyiddən təmizlənib mahlıc halına salınırdı. Naxçıvan bölgəsində isə gec açılmış 
pambıq qozaları  çalxov  vasitəsilə  gərzəkdən təmizlənirdi. Bundan sonra əl iyi  və ya cəhrə 
vasitəsilə mahlıcdan sap  və ya iplik  əyirilirdi. Çox vaxt sap öz təbii rəngində, bəzən isə qara, 
qırmızı və ya göy rəngə boyanılandan sonra toxunurdu. 
Adətən, «arşınnüma» qaydada toxunan bezin hər topu çox vaxt 8 və ya 10 arşın, bəzən isə 
12 arşına çatırdı. Bezin eni, adətən, 1 arşın, yaxud ondan 1 çərək az və ya çox toxunurdu. 
Bez mahlıcın öz təbii rəngində toxunduqda o, əhəng  və  qəlyədaşı  məhlulu vasitəsilə bir 
daha ağardılırdı.  Ağartma  əməliyyatı bezin keyfiyyətinə  və zahiri görkəminə  təsir göstərməklə 
yanaşı, həm də boyanan zaman rəngi yaxşı götürməsinə kömək edirdi. 

---

 
61
Bezin  əriş  və arğacı  bəzən toxunmazdan əvvəl müxtəlif rənglərə boyanırdı. Bu səbəbdən 
də, boyalı sapdan  müxtəlif çeşiddə  zolaqlı,  yaxud  xanəli  pambıq  parçalar toxunurdu. Buna 
müvafiq olaraq, zolaqlı toxunmuş bez «təfsilə», onun xanəli bəzəyə malik olan və ədədi qaydada 
toxunan növü isə «çadraşan», yaxud «codana» adlanırdı. Yerli bez istehsalı aradan çıxandan 
sonra onun aşağı növü sayılan və  ədədi qaydada toxunan codana həm də  çadra  kimi istifadə 
olunmuşdur.