Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Keci  (cecim)  məmulatı.  Şəhər  şərbafxanaları ilə üzvi surətdə bağlı olan və mütəhərrik 
toxucu dəzgahlarında istehsal olunan, həm də kişi məşğuliyyəti kimi təşəkkül tapmış xam ipək 
toxuculuğundan fərqli olaraq, keci (cecim) məmulatı kümdar qadınlar tərəfindən, bəsit quruluşlu 
toxuma dəzgahlarında, əsasən də, yer hanasında toxunmuşdur. Keçmişdə keci məmulatı istehsalı 
baramaçılığın inkişaf etdiyi kümdar kəndlərdə daha geniş yayılmışdı. 
Sarıma üsulu ilə hasil olunan xam ipək telindən fərqli olaraq, keci sap hazırlamaq üçün 
barama əvvəlcə kül və sabun məhlulunda bişirilib pilə halına salınırdı. Pilə həm salamat, həm də 
«çıxdaş» baramadan bişirilib hazırlana bilirdi. Lakin əməli işdə saf barama, əsasən, xam ipək 
istehsalına sərf olunduğundan pilə ən çox çıxdaş (tompal, çatal, kəmsarıq, kəpənəkləmiş və s.) 
baramadan hazırlanırdı. 
Pilə «bişirilib» hazır olandan sonra evdar qadınlar  əl iyi (teşi,  əyircək, tağalaq, diyir, 
fırlağan) vasitəsilə onu əyirib keci sap halına salardılar. Bəzən keçi sap şərbaflar arasında «dövr» 
adlanan böyük çarxlı  cəhrə  vasitəsi ilə  əyrilib bükdərilmişdir. Lakin əmək məhsuldarlığının 
yüksək olmasına baxmayaraq, əməli işdə cəhrəyə nisbətən daha zərif keci sap əyirməyə imkan 
verən əl iyinə üstünlük verilirdi. 
Məlum olduğu kimi, əl iyi (teşi) üzərinə dolanıb dükcə halına salınmış keci teli mafraq 
olurdu. Ona görə də onu bir neçə qatdan ibarət olmaqla, eşmə yolu ilə bükdərir və beləliklə də, 
toxuma və ya tikmə əməliyyatı üçün yararlı olan müvafiq yoğunluqda sap halına salırdılar. 
Bunun üçün üzərinə keci teli sarınmış bir neçə ədəd əl iyini qazan, ələk və ya xəlbirə qoyub 
hərəsindən bir tel götürməklə, əvvəlcə onları açıb yumaq halına salır, sonra da ikiqat, üçəm və ya 
dördqat olmaqla başqa bir boş teşi, yaxud  cəhrə vasitəsilə  eşib bükdərirdilər. Sənət dili ilə bu 
əməliyyat «tovlama» və ya «tov vermə» adlanırdı. 
Keci sapı teşi vasitəsilə tovlayıb bükdərmək üçün kümdar əyirmə prosesində olduğu kimi, 
baş və şəhadət barmağının köməyi ilə teşinin başını burub buraxmaqla onu havada fırladırdı. Bu 
halda teşinin başına bənd edilmiş keci sapın sol əldə tutulan hissəsi burulub eşilir və bir-birinə 
sarınmaqla daha möhkəm sapa çevrilirdi. Beləliklə, cecim məmulatı toxumaq üçün zəruri olan 
lazımi yoğunluqda keci sap hasil olunurdu. 
Keci sap təkcə pilədən  əyirmə üsulu ilə deyil, islaq baramadan sarıma  yolu ilə  də hasil 
olunurdu. Keci sap hazırlamaq üçün qazana tökülmüş barama tam bişirilməyib, sadəcə isti suda 
isladılma yolu ilə yapışqan məhlulundan təmizlənirdi. Sonra islaq baramalardan 3-4 ədədini 
telçəkən ilə döyəcləyib, hərəsindən bir tel ayırır və uclarını birləşdirərək  əl iyi (teşi) üzərinə 
sarıyırdılar. Teşi sağ əldə fırladıldıqca baramaların «sərto» adlanan baş teli açılıb sapa çevrilir və 
teşi üzərinə sarınırdı. Barama üzərindəki 36 m-ə  qədər uzunluğu olan ipək telinin saf hissəsi 
açılıb tükənənə  qədər sarıma prosesi davam etdirilirdi. Baramalardan hansının baş teli tez 
tükənərdisə, digər xam baramanın baş telini tapır və sarınmaqda olan tellərə «qat» verirdilər. 
Əsas diqqət ona yetirilirdi ki, sarığa gedən ipək tellərinin sayı azalmayıb sabit qalsın.  Əks 
təqdirdə sarıq ipəyinin teli gah nazik, gah da yoğun düşməklə, xam keçi qeyri bərabər yoğunda 
hasilə  gəlirdi. Bu isə sarıq telinin mafraqlaşmasına səbəb olmaqla, həm də toxuma prosesində 
parçanın keyfiyyətinə mənfi təsir göstərirdi. Sarıma yolu ilə xam ipək teli hasil etməyin bü bəsit 
üsulu Qarabağ kümdarları arasında yaxın keçmişədək qalmaqda idi.
61
 
Xam ipək teli əldə etməyin digər sadə bir üsulu da hər iki başı aypara formasında yonulub 
çökək hala salınmış, sarğı lövhə vasitəsi ilə sarıma üsulu olmuşdur. Bu məqsədlə isti suda 
isladılıb yapışqandan təmizlənmiş 3-4 ədəd baramanın hər birinin baş telini tapıb birlikdə sarğı 
lövhəciyinin deşiyindən keçirəndən sonra telləri dartıb uzadır və lövhəcik üzərinə sarıyırdılar. 
Sarıma prosesi bu qayda ilə davam etdirildikcə baramadan çözülüb tükənmiş tellər yenisi ilə 
əvəz olunurdu. Bu üsul ilə hazırlanmış xam ipək telindən müxtəlif növ zərif ipək parçalar, o 
cümlədən çarşab, yorğan və döşək üzü toxunurdu.
62
  
Keci sapdan qadınlar evdə  hana qurub müxtəlif növ ipək məmulatı toxuyardılar. Dik 
hanadan fərqli olaraq, yer hanasının «uzatma» adlanan əriş tellərini lazımi qədər uzatmaq olurdu. 
Ona görə də keci məmulatı müxtəlif ölçülərdə toxuna bilirdi. Bununla belə o, hüdudsuz deyildi. 
Bir qayda olaraq, yer hanasında toxunan məmulatların, o cümlədən, keci parçaların uzunluq 

---

 
64
ölçüsü hananın əriş uzatmalarının iki mislinə bərabər olurdu. Əgər yer hanası 5 arşın məsafədə 
qurulardısa, onda toxunmuş parçanın boyu 10 arşın alınırdı.  Əgər yer hanasında  əriş tayları 6 
arşın məsafədə qurulardısa, belə halda parça 12 arşın uzununda toxunmuş olurdu. Bu ölçülər isə 
keci parçadan hazırlanacaq məmulatın boyuna müvafiq gəlirdi. Elə bu səbəbdən də keci parçalar, 
adətən,  ədədi qaydada, həm də bu və ya digər məmulat növünün ölçüsünə, başqa sözlə, onun 
biçilib tikilməsinə kifayət edəcək müvafiq ölçüdə toxunurdu. Ona görə də cecim toxunuşlu keci 
parçalar çox vaxt bu və ya digər geyim növünün («şalvar», «köynək», «çuxa», «çarşab», 
«qurşaq» və s.), yaxud məişət vasitəsinin («yorğan üzü», «döşək üzü», «mütəkkə üzü» və s. ) 
adını daşıyırdı. 
Keci sapdan toxunmuş geniş çeşiddə ipək məmulatı arasında  cecim, tətinlik, xasqırmızı,