Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Qələmkar parçalar 

---

 
74
Azərbaycanın  ənənəvi pambıq parçaları arasında  qələmkarlıq üsulu ilə  bəzədilib 
hazırlanmış  məmulat növləri xüsusi yer tuturdu. Qələmkar  süfrə, pərdə, canamaz, dəsmal 
(məhrəba) və s. yaxın keçmişədək Azərbaycanın şəhər və kənd əhalisinin ev məişətində ən zəruri 
bəzək məmulatı olaraq qalmaqda idi. XIX əsrin ikinci yarısında Avropa və Rusiyadan fabrik 
istehsalı olan ucuz pambıq parçaların idxalının güclənməsinədək yerli qələmkar parçalar 
özlərinin əməli əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilmişdi. 
Qələmkar məmulatının bəzədilib hazırlanması nisbətən mürəkkəb texnoloji proses olub 
spesefik iş üsulu və müəyyən qədər peşə səriştəsinə malik ixtisaslı usta əməyi tələb edirdi. Ona 
görə də qələmkar parça məmulatının istehsalı kütləvi səciyyə ala bilməmiş və xüsusi qələmkar 
dükanlarında cəmləşmişdi. 
Son orta əsrlərdə Azərbaycanın qələmkar və basma parça istehsalı  mərkəzləri arasında 
Təbriz, Marağa, Naxçıvan xüsusilə  fərqlənirdi.
146
 Orta əsrlərdə Azərbaycanın qələmkar parça 
istehsalı  mərkəzləri arasında  ənənəvi pambıqçılıq mərkəzləri sayılan Təbriz, Mərənd, Marağa, 
Naxçıvan, Ordubad, Gəncə xüsusilə  fərqlənirdi.
147
 Ö.Çələbinin yazdığına görə, Naxçıvanın 
qələmkar parçaları, basma çit süfrələri bütün dünyada məşhur olmuşdur.
148
  
Qələmkar süfrə, taxça, pəncərə, qapı pərdəsi, canamaz, dəsmal (məhrəba) və s. özünün 
əməli  əhəmiyyətini XIX əsrdə  hələ  də itirməmişdir. Bunlar keçmiş ev məişətinin  ən zəruri 
ləvazimatı sayılırdı.  Ənənəvi  nəqqaşlıq  sənətinin mühüm sahələrindən biri olmaq etibarilə 
qələmkarlıq peşəsinin özünə məxsus istehsal texnologiyası yaranmışdır. 
Hər  şeydən  əvvəl, qeyd etmək lazısdır ki, qələmkarlıq məmulatı çox vaxt «ədədi» 
qaydada toxunur, sonra müxtəlif naxış motivləri ilə bəzədilirdi. Bəzən isə arşınnüma toxunmuş 
pambıq parçaları (ağ, bez, mitqal) satın alan qələmkar usta onu müvafiq ölçüdə kəsib «kargah» 
adlanan çərçivəyə çəkir və üzərində qatı boya ilə lazımi naxışlar salırdı. 
Bir qayda olaraq, qələmkar boyası məmulat üzərinə yaxılmazdan əvvəl parça (bez və ya 
mitqal) əhəng və qəlyədaşı qatışığından hazırlanmış xüsusi qələvi  məhlulda bişirilib ağardılır və 
toxumaları sıxlaşdırılırdı. Bunun üçün xam bez və ya mitqal əvvəlcə soyuq suda yuyulub çirkdən 
təmizlənir, sonra əhəngqarışıq qəlyədaşı məhlulunda qaynadılırdı. Parçanın ağarıb «bişdiyi» bəlli 
olandan sonra onu sərib qurudur və kargaha çəkib üzərində qarğı  qələm  vasitəsi ilə müvafiq 
nəqş-bəzək əməliyyatı aparılırdı.  
Ədəbiyyat məlumatlarından göründüyü kimi, Şamaxı  bəzzazları  hər 10 top bezin 
bişirilməsi üçün bir batman əhəng, yarım batman qəlyədaşı  sərf edirdilər.
149
 Qeyd edək ki, 
ağardıcı  məhlulun ikili-birli nisbətdə hazırlanması qaydasına  şiləçilik  sənətində  də ciddi əməl 
olunurdu.
150
  
Qələmkar boyası, adətən, solmayan təbii boyaq bitkilərindən, həm də  rəngaba nisbətən 
qatı hazırlanırdı. Bunun sayəsində boyanın rəngi parçanın astar üzünə keçmirdi. Tələb olunan 
naxış motivinin mühit xətlərinə müvafiq olaraq, qatı boya xüsusi qələm vasitəsilə  məmulat 
üzərinə yaxılırdı.  
Qarğıdan düzəldilmiş qələmkar qələminin nazik və enli ucu həm də dilimlənib çərtlənir 
və fırça halına salınırdı. Nəqş xəttlərinin enli və ensiz düşməsi qələmin köməyi ilə təmin edilirdi. 
Bunun üçün qələmi, nəqşin mühit xəttləri üzrə çəp və ya düz çəkmək lazım gəlirdi. Ucu boyağa 
batırılmış  qələmi parça üzərinə  çəp vəziyyətdə  çəkdikdə  nəqş  xətləri nazik, düz çəkdikdə enli 
düşürdü. 
Qələmkarlıq məmulatlarının hazırlanmasında həm  süjetli, həm də  ornamental  nəqş 
motivlərindən geniş istifadə olunmuşdur. Bununla belə, süjetli məmulat növləri çox vaxt sifarişlə 
hazırlandığından onların istehsalı müəyyən qədər məhdud səciyyə daşıyırdı. Adətən, bu 
məmulatların haşiyəsində Quran və ya Şərq  şairlərinin  əsərlərindən  əxz olunmuş ibrətamiz 
kəlamlar yazılırdı. Ən ümdəsi isə bundan ibarət idi ki, qələmkar ustaların əlində ərəb əlifbasının 
müxtəlif yazı xətlərinin özü nəqşə çevrilirdi. 
Süjetli məmulatlardan fərqli olraq, kütləvi səciyyə daşıyan və satış  məqsədilə istehsal 
olunan məmulat növləri, adətən, ornamental naxış nümunələri ilə  bəzədilirdi. Bu bəzək 
nümunələri arasında  buta, qönçə, zanbaq, budaq, badam, sərv ağacı  və b. bəzək motivlərinə 
daha çox təsadüf edilirdi. Bəzən isə məmulatın bəzədilməsində həndəsi və astral səciyyəli nəqş 
ünsürlərindən də istifadə olunurdu. 

---

 
75
Qələmkar istənilən rəsm və ya nəqşin «rədd» adlanan mühit xətlərini əvvəlcə ütümə yolu 
ilə ucu qaraldılmış sivri qələm vasitəsilə parça və ya məmulat üzərinə  çəkəndən sonra həmin 
izlərin üzərini boyağa batırılmış yastı uclu qarğı qələmlə boyayıb bəzəkli hala salırdı. Bu mənada 
qələmkar usta həm rəssamlıq, həm də nəqqaşlıq əməliyyatlarını müştərək icra etmiş olurdu. 
Nəqş ünsürünün tələbindən asılı olaraq, qələmkarlıq sənətində ucu müxtəlif ölçüdə 
yonulmuş qələm növlərindən istifadə olunurdu. Bəzəyin ara doldurmalarını çəkib tamamlamaq 
üçün ucu yarıqlanmış, yaxud ucuna əski dolanmış xüsusi qələm növündən istifadə olunurdu.
151