sporangium və s. daxildir. Onlarda teleytosporlar ayaqcıqlı,
müxtəlif və təksahiblidirlər.
İkinci fəsiləyə melampsora, kronartium, koleosporium,
xrizomiksa və başqaları daxildir. Teleytosporların ayaqcıqları
yoxdur, hamısı müxtəlif sahiblidir. Bütün pas göbələkləri
obliqat, yəni həqiqi parazitlərdir. Pas göbələkləri parazitliyə
uyğunlaşdıqları üçün mitseliləri ilk dövrdə sahib bitkini tələf
etmir, bəzi hallarda onun inkişafını sürətləndirir və hipertrofiya
əmələ gətirir. Hipertrofiyaya uğramış hissələrə üzvi mddələrin
axını artır. Mitselilər kifayət qədər qidalandıqdan sonra sahib
bitki toxumasına təsir edərək onu tələf edir.
Pas göbələkləri dar ixtisaslaşmış parazitlər sayılır.
Təbiətdə pas göbələklərinə, ancaq müəyyən və ya bir-birinə
yaxın bitki növləri üzərində külli miqdarda təsadüf olunur.
Lakin 50-dən artıq taxıl bitkiləri üzərində yayılmış pas göbələyi
(P.graminis) müstəsnadır. Bu göbələyin bir neçə ixtisaslaşmış
formalarından ibarət olduğu aşkar edilmişdir. Bunların hər
birinə müxtəlif bitki cinsi və hətta növləri üzərində təsadüf ol-
unur. Göbələyin aşağıdakı ixtisaslaşmış formaları məlumdur:
1.
Puccinia graminis f. Sp. tritici – Buğda, bəzən də arpa və
çovdar üzərində təsadüf olunur.
2.
Puccinia graminis f. Sp. secales – Çovdar, arpa və s. yay-
ılmışdır.
3.
Puccinia graminis f. Sp. Avena – Vələmir və başqa taxıl
bitkiləri üzərində rast gəlinir.
Bu göbələklərin etsidi dövrü zirinc bitkisində təsadüf ol-
unur, uredo- və teleytosporları isə taxıl bitkilərində inkişaf edir.
Göstərilən formalar sahib bitkilər və cüzi miqdarda etsidi,
uredo- və teleytosporları ilə bir-birindən fərqlənirlər. Bəzi hal-
larda ixtisaslaşmış formalar yenidən morfoloji əlamətinə görə
fərqlənməyən daha kiçik formalara ayrılır. Adətən sonuncular
fizioloji əlamətləri, bu və ya digər bitkini xəstələndirmə
xüsusiyyətinə görə bir-birindən fərqlənir. Belə hallarda parazit
nəinki sahib bitki növündə, hətta onun sortları daxilində də ix-
tisaslaşır və fizioloji irq adlanır. Digər tərəfdən pas
göbələklərinin bir sıra müxtəlifsahibli nümayəndələri
məlumdur. Parazitin haploid mitseliləri sistematikasına görə
bir-birindən fərqlənən müxtəlif bitkilər üzərində inkişaf edir.
Zirincdə diploid dövründə isə yenə bu bitki və taxıllar üzərində
təsadüf olunur. Haploid dövründə alma, armud və müxtəlif
gülçicəklilərdə, diploid dövrdə isə ardıc bitkisində inkişaf edir.
Pas göbələkləri müxtəlif bitkilər üzərində parazitlik et-
məklə onlara böyük ziyan vurur. Taxıl bitkiləri üzərində ya-
yılmış pas göbələklərinin vurduğu ziyan daha böyükdür.
Məsələn, ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi, pas göbələklərinin
taxıllara vurduğu ziyan dünya miqyasında 300 milyon dollara
bərabərdir. Onlar yarpaqlar üzəində parazit həyat tərzi
keçirərək onların assilmilyasiya səthini azaldır, yarpaqları vax-
tından əvvəl qurudur, nəticədə çox yüngül çəkili və cılız dən
alınır. Taxıl bitkiləri üzərində pas göbələklərinin bir neçə növü
yayılmışdır. Onlardan buğdanın qonur pas göbələləyi, çovdarın
qonur pas göbələyi, vələmirin taclı pas göbələyi, sarı pas
göbələyi və s. göstərmək olar.
Bütün pas göbələkləri obliqat parazitlərdir. Onların
saprofit halda yaşayan nümayəndələri yoxdur. Pas göbələkləri
yalnız yaşıl bitkilər üzərində yaşayır. Bazidiosporları əmələ
gətirən teleytosporlara isə, ancaq quru bitki qalıqları üzərində
təsadüf olunur. Hal-hazırda bir sıra pas göbələkləri sintetik qida
mühitində yetişdirilir.
Pas göbələklərinin bəzi növləri sahib bitkinin toxumaları
arasında çoxillik mitseli əmələ gətirir.
Müxtəlif sahibli pas göbələklərinin mənşəyi müəyyən
edilmişdir. Lakin təksahiblilərə nisbətən çoxsahibli pas
göbələkləri daha qədimdir. Odur ki, melampsora cinsinin bütün
növləri ikisahibli olduqlarına görə ən qədim bazidili göbələklər
sayılır.
Pas göbələklərinin quruluşuna görə ən sadə cinsi melamp-
soradır. Maraqlıdır ki, onun növləri birləpəli bitkilər üzərində
parazitlik edir.
Taxıl bitkilərinin pas göbələkləri çənub rayonlarında
geniş yayılmışlar. Onlara əsasən Şimali Qafqaz, Ukrayna, Gür-
cüstan və Azərbaycanda müxtəlif taxıl bitkiləri üzərində təsadüf
edilir.
Pas göbələklərinin təsərrüfat üçün iqtisadi əhəmiyyətini
nəzərə alaraq mikoloqlar tərəfindən bu qrupun daha geniş
öyrənilməsinə başlanmışdır. Bu sahədə tanınmış rus mikoloqu
Traneşlinin (1868-1942) pas göbələklərinin biologiyası və sis-
tematikasına dair elmi işlərinin xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Dostları ilə paylaş: