Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)
Böyümə və inkişafı tənzimləyən ekzogen amillər
Yüklə 1,94 Mb.
|
|
5.4.2. Böyümə və inkişafı tənzimləyən ekzogen amillər.
Göbələk orqanizmində xarici amillər (temperatur, işıq, O 2 və
CO 2 -nin miqdarı və s.) müxtəlif cür effektlər yarada bilər. Belə effektlər ya birbaşa, ya da induktiv olur. Birbaşa effektlərdə xarici amillərin təsiri, hər şeydən əvvəl, enerjinin orqanizmə daxil olması (işıq, temperatur və s.) və ya onun itirilməsi (tem- peraturun azalması) ilə əlaqədardır. Bu halda effekt, xarici amilin təsiri kəsilənədək davam edir. İnduktiv effektlər zamanı xarici amil, hüceyrədə prosesləri işə salmaq üçün lazımi miqdarda enerji ya göndərir, ya da sistemdən alır, məsələn, temperaturun və işığın təsirindən spor- ların cücərməsində bu effekt özünü göstərir. Göbələklərin böyümə və inkişafında mühit amillərindən olan temperatur böyük əhəmiyyət kəsb edir. Göbələklərin əksəriyyətinin inkişafı üçün temperatur diapazonu çox genişdir. Onlarda temraturun minimum həddi 1 – 5 0 C, optimum 20 – 25 0 C,
maksimum 30-35 0 C-dir. Məsələn, Ustilago avenae və Urocystis cepulae göbələklərində böyümə və inkişaf üçün optimal tem- peratur 10 – 20 0 C, hətta qar altından çıxan Fusarium nivale – göbələyinin böyüməsindən ötrü 20 – 25 0 C temperatur tələb ol- unur. Bəzi göbələklərdə isə, məsələn, steriqmatocystis niqerdə temperatur minimumu 7 – 10 0 C, optimum – 33 – 37 0 C, mak-
simum isə 40 – 43 0 C-ə bərabərdir. Bir sıra kif göbələkləri, məsələn, Asperqillus fumiqatus, 50 0 C və daha yüksək tempera- turlarda böyümə qabiliyyətini saxlamaqla küləşin, pambığın və s. öz-özünə alışıb yanmasında mühüm rol oynayırlar. Beləliklə də, temperatura qarşı həssaslığına görə göbələklər bir-birindən xeyli fərqlənirlər. Ümumiyyətlə, göbələklərin sporlarının cücərməsi üçün optimal temperatur 15 – 20 0 C arasındadır. Çox aşağı temperaturlarda (5 0 C) bəzi növ göbələklərin (məsələn, Tilletia) sporları cücərə bilir. Bunun əksinə olaraq Ustilaqo zeae göbələyinin sporları temparatur 26 – 34 0 C olduqda daha yaxşı cücərmə qabiliyyətinə malik olurlar. Mühitin pH-ı da, göbələklərin böyümə və inkişafına təsir
edən ekzogen amillərdəndir. Göbələklər adətən turş mühitə üstünlük verirlər. Lakin bu məsələdə onlar arasında müəyyən fərqlər də mövcuddur. Məsələn, Taphrina deformans göbələyi üçün pH-a görə interval 3,3 – 9,6-dır. Bu göbələklərdən ötrü optimum qiymət pH=4,9-dur. Bəzi göbələklər isə, məsələn, Penicillium italicum, sitrus bitkilərinin (limon) meyvələrində parazitlik edir. Bir çox patogen göbələklərin sporlarının cücərməsi üçün zəruri şərtlərdən biri də damla şəklində suyun olmasıdır. Su damlası nəinki göbələk sporunun (Colletotrichum trifolii və b.) cücərməsinə, həm də sporda olan cücərmə ingibitorlarının çıx- arılmasına da imkan verir. Məsələn, Uromyces phaseoli göbələyinin sporlarında iki tip birləşmə aşkar edilmişdir. Bu birləşmələrin 0,2%-li məhlulu göbələk sporlarının cücərməsini dayandırır. Bununla belə, bir çox göbələk sporlarının cücərməsi üçün su buxarlarının olması kifayətdir. Su damlaları bu göbələklərin sporlarının cücərməsini yalnız ləngidir. Sporların cücərməsi üçün havanın su buxarları ilə doyma dərəcəsi müxtəlif növ göbələklər üçün eyni deyildir. Belə ki, Pereno- spora nicotianal göbələyinin sporlarının cücərməsi üçün 100% rütubət tələb olunduğu halda, Erysiphe polyqoni növündən olan göbələk sporlarının cücərməsi havanın rütubətliyinin sıfra yaxın qiymətlərində də baş verir. Belə az rütubətli şəraitdə göbələk sporlarının cücərməsinin səbəbi onlarda yüksək osmo- tik təzyiqin (60 – 90 atm.) olmasıdır. Bundan başqa, bəzi göbələklərin sporlarında suyun miqdarı 70%-dən çox olduğun- dan onlar havanın çox aşağı rütubətli şəraitində də normal cücərə bilirlər. Çox aşağı rütubətli şəraitlərdə göbələk soprlarının cücərməsi, müstəsna hal kimi nəzərə çarpır. Göbələklərin əksəriyyətinin sporlarının cücərməsi üçün yüksək rütubətli şərait tələb olunur. Havanın nisbi rütubəti ilə onun temperaturu arasında əlaqənin də göbələk sporlarının cücərməsində mühüm
əhəmiyyəti vardır. Belə ki, temperatur artdıqca, suya olan tələbat da yüksəlir. Bu nisbət, göbələk koloniyasının və mitsellərin həyat fəaliyyətinin saxlanması üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Botrytis cinerea göbələyinin mitselləri öz həyati qabiliyyətlərini havanın rütubti 95 – 100%, temperatur isə 0 0 C olduqda 12 ay müddətində saxlaya bilir, amma rütubət 95%-dən az, temperatur isə 20 0 C olduqda, artıq bir aydan sonra mitsellər məhv olurlar. Belə şəraitdə göbələyin konidiləri daha davamsız olur. Su damlası üzərində olan sporlar, damlanın içərisinə batmış sporlara nisbətən daha yaxşı cücərirlər. Su damlasına batmış sporlar üçün oksigenə olan tələbat pis ödənilir, odur ki, belə sporlar ya çətinliklə cücərir və ya heç cücərə bilmir. Göbələklərin əksəriyyəti oksigenə qarşı çox həssasdır, hətta sükunətdə olan sporların da oksigenə böyük ehtiyacları vardır. Sporlar cücərərkən onların oksigenə tələbatları da kəskin artır. Bununlu belə, bəzi göbələklərin oksigenə qarşı tələbatları çox azdır. Məsələn, Phytophthora infestans göbələyinin konidilərinin cücərməsi və zoosporların əmələ gəlməsi üçün oksigenin olmasına ehtiyac qalmır. Göbələklərin normal inkişafı üçün atmosferdə CO 2 -nin
miqdarı da mühüm rol oynayır. Bu zaman göbələklərin olduğu mühitdə CO 2 -nin həllolma dərəcəsi xüsusilə vacibdir. Müəyyən edilmişdir ki, göbələklərin inkişafına CO 2 -nin təsiri onun ha- vadakı miqdarı ilə deyil, qidalı mühitdəki miqdarı ilə əlaqədardır. Bekkerin (1933) məlumatlarına görə CO 2 -nin miqdarı 30 – 40% olduqda göbələklərdə (kif göbələklərində) konidilərin əmələ gəlməsi dayanır. Lakin Plasmopara viticola göbələyinin konidiləri CO 2 -nin atmosferdə (göbələyi əhatə edən mühitdə) miqdarı 70% olduqda da cücərə bilir. Göbələklərin inkişafında işıq amili də müəyyən rol oynayır. Bir qayda olaraq, göbələklərin mitseliləri həm işıqda, həm də qaranlıqda eyni cür böyüyürlər. Lakin çox güclü işıq (birbaşa
düşən Günəş işığı) mitsellilərə məhvedici təsir göstərir. Bir sıra hallarda işığın təsiri ilə mitselilərin və ya sporların piqmentləşməsi nəzərə çarpır. İşığın olmadığı və ya çox az olduğu hallarda göbələklərdə sporəmələgəlmə prosesi pozulur. Məsələn, qaranlıq şəraitdə Pilobolus göbələyinin sporangidaşıyanları inkişaf etmirlər. Adekvat vəziyyət papaqlı göbələklərdən olan Collybia, Len- tinus, Hypholoma və s.-də də aşkar edilmişdir. Bu göbələklərdə meyvə cisminin formalaşmasında işıq bilavasitə iştirak edir. Bir çox hallarda, əgər işıq çatışmırsa, onda spor-əmələgəlmə prosesi normal inkişaf etmir. Məsələn, Fomes applanatus göbələyində bu şəraitdə normal meyvə cismi əvəzinə, şaquli istiqamətdə böyüyən törəmə yaranır və bu göbələklərdə ba- zidiosporlar inkişaf etmirlər. Göbələklərin böyümə və inkişafından ötrü işığın nəinki in- tensivliyi, həm də spektral tərkibi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Aparılan tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, qısadal- ğalı şüalar, xüsusilə də, ultrabənövşəyi sahə göbələklərə daha aktiv təsir edir. Çox yüksək dozalarda bu şüalar, göbələklərə məhvedici təsir edirsə, aşağı dozalarda isə böyümə və inkişafa stimullaşdırıcı təsir göstərir.
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|