Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)
Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulmasının
Yüklə 1,94 Mb.
|
|
4.2. Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulmasının
əsas qanunauyğunluqları Hüceyrə tərəfindən suyun udulması, əsasən osmos vasitəsilə həyata keçir. Məlumdur ki, osmos, yarımkeçirici membranın (biomembranın) iştirakı ilə baş verən diffuziyadır. Bu cür membran, suyu yaxşı, onda həll olan maddələri isə qismən pis keçirir. Hər hansı məhlulun osmotik təziyqi (Ψ * ), onda həll olan hissəciklərin qatılığının (C) funksiyasıdır. Qeyri-elektrolitlər üçün osmotik təzyiqi aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar. Ψ *
Ψ *
= C · 22,4 (0 0 C temperaturda) burada: C - həll olmuş maddənin qatılığı-mol/l; T - mütləq temperatur; R - qaz sabiti - 0,082 l. atm. dərəcə. mol -1 .
onun içərisində hidrostatik təzyiq yaranır. Belə təzyiqə, turqot təziyiqi (P) deyilir. Həmin təzyiq, sitoplazmanı hüceyrə qılafına sıxır və qılafın dartılmasına səbəb olur. Dartılmış hüceyrə qılafı da (üfürülmüş futbol topu kimi), əks təzyiq (W) göstərir. Turqor təzyiqi, əks təzyiqə bərabər olduğundan: P = W yazmaq olar (turqor təziyqi) = (qılafın təzyiqi) Turqor təzyiqi, hidrostatik təzyiq olduğundan suyun hüceyrəyə sonrakı daxil olmasına mane olur. Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə hüceyrələrə daxil olması üçün lazım gələn təzyiq, osmotik təzyiqlə, turqor təzyiqinin fərqinə bərabərdir. Bu fərqə hüceyrənin sorucu qüvvəsi (S) dey- ilir. S =
Ψ * - P Potensial osmotik təzyiq ( Ψ * ), hüceyrənin sorucu qüvvəsindən (S) az olduqda xarici məhluldan su, hüceyrəyə daxil olur, əksinə böyük olduqda isə su, hüceyrədən xarici mühitə çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, osmotik təzyiq - Ψ *
sabit kəmiyyət deyildir. O, hüceyrə tərəfindən su udulduqca azalır (durulaşma hesabına), lakin bir sıra hallarda mineral və üzvi maddələrin aktiv daşıması sayəsində Ψ * , müəyyən səviyyədə də qala bilər. Membranla əhatə olunmuş hüceyrə orqanoidləri də osmotik təzyiqin dəyişilməsinə qarşı çox həssasdır. Məsələn, təcrid edilmiş mitoxondrilər, təmiz suda və ya hipotonik məhlullarda tezliklə dağılır. Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə udulması, hələ vakuollaş- mamış hüceyrələrdə də baş verir. Belə halda yarımkeçirici membran rolunu plazmalemma, osmotik təsiredici məhlul kimi isə sitoplazma oynayır. Göstərilən halların heç birində sito- plazmada hidratlaşma və digər şişmə prosesləri nəzərə alınmır. Lakin osmotik proseslərin termodinamik izahı zamanı bu
amillər nəzərə alınır. Termodinamik izah zamanı «sorucu qüvvə» anlayışı «suyun potensialı» (Ψ w ) anlayışı ilə əvəz olunur («suyun potensiallar fərqi» anlayışının işlədilməsi daha düzgündür). Bu kəmiyyət, suyun hər hansı yerdəki, məsələn, vakuoldakı kimyəvi poten- sialı ilə (µ w ), normal atmosfer təzyiqində təmiz suyun kimyəvi potensialı (µ ow ) arasındakı fərqi göstərir. Ona baxmayaraq ki, µ w və µ ow kəmiyyətlərinin mütləq qiymətləri məlum deyildir, lakin onların fərqini (µ w - µ ow ) təyin etmək mümkündür. Həmin fərq mənfi olur. Məlumdur ki, kimyəvi potensial erq. mol -1 -lə ölçülür. Su- yun potensialını təzyiq vahidləri ilə ifadə etmək üçün (dina, sm - 2 , erq. sm -3 , belə ki, 1 dina=erq. sm -1 ) potensiallar fərqini, suyun potensial molyar həcminə (mol. sm -3 -ə) bölmək lazımdır. w ow w w V µ µ − = Ψ Bu formulda parsial molyar həcm ( w V lakin w
ow - kəmiyyət adətən µ w - kəmiyyətindən böyük olur. Osmotik ( * ) və turqor (P) təzyiqlərini müvafiq olaraq p*
və p ilə əvəz etsək, onda suyun potensial tənliyi aşağıdakı kimi olar: - Ψ
w = - Ψ p* - p
Suyun potensialı anlayışından, nəinki osmotik hadisələrdə, həm də şişmə proseslərində də istfiadə etmək olar. Yüksəkmolekullu maddənin (şişən cismin) mayeni, yaxud buxarı udmaqla həcminin artmasına şişmə deyilir. Şişmə hadisəsi, kolloidal və kapillyar effektlərlə əlaqədardır. Protoplazmada şişmənin kolloidal effekti, hüceyrə qılafında isə hər iki effekt iştirak edir. Vakuolda bir qayda olaraq, şişə bilən cisim olmur. Protoplazmanın şişmə halının, bütövlükdə maddələr mübadiləsinin intensivliyi üçün həlledici əhəmiyyəti vardır. Məlumdur ki, su, protoplazmada biokimyəvi reaksiyaların və diffuziyanın getməsi üçün əlverişli mühit rolunu oynayır. Bununla yanaşı, protoplazmatik zülalların hidratlaşması hüceyrə orqanoidlərinin ultraquruluşunun və onların funsional aktivliyinin saxlanılması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra hallarda suyun udulması, ancaq şişmə yolu ilə həyata keçirilir. Su şişən cismə diffuziya vasitəsilə daxil olur. Deməli, şişmənin sürəti də, diffuziyanınkı kimi temperaturdan asılıdır. Osmos və şişmə prosesləri arasında paralellik mövcuddur. Belə ki, osmotik təzyiqə ( * ), müvafiq olaraq şişmə təzyiqi ( ) işlədilir. Qeyd etmək lazımdır ki, protoplazma nəinki təkcə şişə bilən törəmədir, o həm də, osmotik məhluldur. Buna görə də, hüceyrədə suyun potensialını ifadə edən tənlikləri aşağıdakı kimi yazmaq olar: vakuol (v): ( w )
= ( p ) w + (
p )
protoplazma (pr): ( w ) pr = (
p ) pr + ( p ) hüceyrə qılafı (hq): ( w ) hq = (
r ) hq Burada: r - matrisa potensialı olub, suyun potensialının - w bir hissəsidir və mikroquruluşla əlaqədardır. Məlumdur ki, mikroquruluş şişmə prosesinə çox böyük təsir edir. Suyun miqdarı dəyişildikcə vakuol, protoplazma və hüceyrə qılafı arasında da dərhal potensiala görə tarazlıq yaranır. ( w ) v = ( ) pr + (
w ) hq
Bu tənliyə görə, protoplazmanın şişmə halı, plazmatik zülalların hidratlaşması, hüceyrə şirəsi qatılığının funksiyası hesab olunur. Hidratlaşma dedikdə, müxtəlif obyektlərdə, o cümlədən, heterogen sistemlərdə (protoplazmada, hüceyrədə, torpaqda və s.) suyun vəziyyətini ifadə etmək üçün işlədilən kəmiyyət başa düşülür. Bu kəmiyyət su buxarlarının nisbi elastikliyi kimi faizlə göstərilir. Hüceyrə tam turqor halında olduqda (Ψ w =0) hidratlaşma 100%-ə çatır.
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|