Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki slavyan universiteti Tərcümə fakültəsi Tağızadə Bəyaz Natiq qızı

2.2 İxtisarların və abreviaturaların ingilis KİV əsasında təhlili

Abreviaturaların dəqiq və birbaşa təhlili üçün bəzi KİV materiallarından istifadə edəcəyik. Bundan əvvəlsə, qeyd etməliyik ki, kütləvi informasiya vasitələri özündə qəzetləri, jurnalları, radio, qəzet və interneti cəmləşdirir. İndi təhlil edəcəyimiz xəbər dövrümüzün, fikrimizcə ən yayğın xəbər şəbəkələrindən biri hesab olunan “Twitter” də yayımlanıb:

“ UNHCR report launched today highlights soaring death toll on dangerous sea routes to Europe. More than 3,000 people have died or went missing in 2021, attempting to cross the Central and Western Mediterranean and the Atlantic.” (34)
Tərcüməsi:
“Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının bugün yayımladığı məlumatda vurğulayır ki, Avropaya istiqamətindəki təhlükəli dəniz yollarında ölənlərin sayının artıb. 2021-ci ildə Mərkəzi və Qərbi Aralıq dənizini və Atlantik okeanını keçməyə cəhd edən 3000-dən çox insan ya ölüb ya da itkin düşüb.”
İndi isə xəbərdə istifadə olunan abreviaturanı və onun tərcüməsini qarşılaşdırıb, onu təhlil edək. “UNHCR” abreviaturanın tərcüməsi üçün bir tərcüməçinin sadəcə lüğətdən istifadə etməsi kifayət edir. Bu abreviaturanın tərcüməsini İ.Kəsəmənli öz müvafiq lüğət kitabında “BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı” olaraq tərcümə etmişdir.(11,s163.) Əvvəldən qeyd etdiyimiz kimi, abreviaturaların çoxu tərcümə lüğətləri əsasında tərcümə edilir. Və mətbuatda istifadə olunan qısaltma sözlər üçün lüğətlər tapmaq mümkündür. Ona görə kütləvi informasiya vasitələrindəki abreviaturalar, digər daha mürəkkəb sahələr kimi kompleks tərcümə üsullarından istifadə olunan sahə deyildir. Əlbəttə qarşımıza belə abreviaturalar çıxa bilər. Lakin, tərcüməçi kiçik bir araşdırma ilə öz həmkarının o qısaltmaları necə tərcümə etdiyini araşdıra bilər. Çünki dövrümüz texnologiya dövrüdür və bu tipli qarşılaşdırmaları etmək və mətbuat tərcümələrindən kömək almaq olduqca asanddır.
Başqa bir xəbərə nəzər yetirək. “Africa sees rise in measles as pandemic disrupts vaccines”
The World Health Organization says that Africa is seeing a surge of outbreaks of preventable diseases as a result of disruptions caused by the coronavirus pandemic. Africa is seeing a surge of outbreaks of preventable diseases as a result of disruptions caused by the coronavirus pandemic, the World Health Organization said on Thursday. The continent recorded a 400% increase in measles, to more than 17,000 cases between January and March, compared to the same period last year, Dr. Benido Impouma, a WHO expert in Africa, told a press briefing. (35)
Tərcüməsi isə tam belə olacaq: “Pandemiya vaksinlərin vurulmasına əngəl törətdiyi üçün Afrikada qızılca xəstəliyi artıb.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı bildirir ki, Afrikada koronavirus pandemiyasının yaratdığı fasilələr nəticəsində normalda qarşısı alına bilən xəstəliklər yayılır. ÜST cümə axşamı bildirib ki, Afrikada koronavirus pandemiyasının səbəb olduğu fasilələr nəticəsində qarşısı alına bilən xəstəliklərin yayılması müşahidə olunur. ÜST-nın Afrika üzrə eksperti Dr.Benido İmpouma mətbuat brifinqində bildirib ki, qitədə qızılca xəstəliyinin yanvar-mart ayları arasında 400% artaraq 17,000-dən çox hadisəsi qeydə alınıb.”
“İndependent” xəbər saytından götürülmüş bu xəbərə nəzər salsaq “WHO” abreviaturası ilə qarşılaşarıq. Tərcümədən gördüyümüz kimi bu abreviaturanın açılışı “World Health Organization”dır. Bunu da xüsusən qeyd etməliyik ki, əgər abreviatura materialda ilk dəfə istifadə olunursa, nə qədər çox xalq kütləsi tərəfindən bilinməsindən asılı olmayaraq, açılışı verilməlidir. Unutmamaq lazımdır ki, abreviaturaların işlənməsi vaxtı ilə böyük münaqişələrə səbəb olmuş, A.Q. Qornfeld, A.M.Selişşev kimi ədəbiyyatşünaslar və ya.Timofeyev kimi müəlliflər abreviaturaların istifadəsinə qarşı olmuşdur. Yəni, əgər abreviaturalardan düzgün şəkildə istifadə etməsək, dildə lakoniklik, tezlik əvəzinə qarışıqlıq, hərc-mərclik salar. Elə buna görə də, tərcümədə də həm ingilis dilində, həm də ki, Azərbaycan dilinə etdiyimiz tərcümədə bu abreviaturanıb açılışı ilk olaraq qeyd olunmuş. Sonraki cümlələrdə isə bu abreviaturalar “WHO”, “ÜST” şəklində verilmişdir.(11,s169) Nəzərə almalıyıq ki, nə qədər bilinən abreviatura olması onu məqaləni oxuyan hər kəsin bildiyi mənasına gəlmir.
Eyni zamanda bu tərcümə edilmiş xəbərdə abreviaturaların orfoqrafik cəhətdən təhlil edilməsi mümkündür. Unutmamaq lazımdır ki, ingilis dili ilə azərbaycan dilinin quruluşu arasında fərqlər vardır. Təbii ki, bunlar özünü abreviaturaların yazılışında da göstərə bilər. İngilis dilində hal şəkilçiləri yoxdur. Ona görə hal bildirən şəkilçiləri onlar söz önləri ilə əvəz edirlər, söz önləri isə istər adi söz, istər abreviaturalara bitişik yazılmır. Bu da yazılış zamanı yarana biləcək çətinliklərin qabağına keçir. Yalnız bu hal azərbaycan dili üçün keçərli deyil. Azərbaycan dili hal şəkilçiləri ilə zəngindir və hal şəkilçiləri bildiyimiz üzərə sözlərə bitişik yazılır. Bəs belə olan halda abreviaturalar necə yazılmalıdır? Xəbərin tərcüməsinə nəzər salaq. Göründüyü üzrə, biz azərbaycan dilinin qayda qanunlarına uyğun olaraq “ ÜST-nın” şəklində verməyi uyğun gördük. Yəni hal şəkilçisi ilə abreviatura arasında defis qoyulması və hal şəkilçisi abreviatura ilə uzlaşdırılmalıdır. Məsələn biz, “Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatının” deyiriksə “ÜST-nin” yaza bilmərik. Bu orfoqrafik bir səhv olar.
Başqa bir xəbər mətni ilə təhlilimizi genişləndirək: “EASA update on transportation of cargo in passenger compartments
Since 2020, the European Union Aviation Safety Agency has issued approvals and for the transport of cargo in passenger cabins on a case-by-case basis. These were time-limited until July 31, 2022. Following a review of the operational context for transport of cargo in passenger cabin, the agency has concluded that the logistical challenges that arose in 2020 as a result of the COVID-19 crisis no longer exist to the same extent.
In accordance with the Issue 6.0 of the Guidelines for Transport of Cargo in Passenger Compartments, the Agency has therefore determined that the exemptions delivered in this context will not be extended beyond the current validity of July 31, 2022. The same applies for existing approvals that have been granted based on the use of the Deviation on transportation of cargo in passengers compartments.
This Deviation can also not be applied to any certification projects for which the approval is issued after that date.”
Tərcüməsi aşağıdakı kimi olacaq:
“Sərnişin bölmələrində yüklərin daşınmasına dair EASA yeniləməsi
2020-ci ildən etibarən Avropa İttifaqının Aviasiya Təhlükəsizliyi Agentliyi hər bir halda ayrı-ayrılıqda yüklərin sərnişin kabinlərində daşınması üçün icazələr verir. Bunlar 31 iyul 2022-ci il tarixinə qədər zaman məhdudlu idi. Sərnişin salonunda yüklərin daşınması üçün əməliyyat kontekstinin nəzərdən keçirilməsindən sonra agentlik belə qənaətə gəlib ki, COVID-19 böhranı nəticəsində 2020-ci ildə yaranan logistik problemlər artıq eyni dərəcədə mövcud deyil.
Sərnişin bölmələrində yüklərin daşınmasına dair, Agentlik təlimatların 6.0-cı bəndinə uyğun olaraqdə müəyyən etmişdir ki, bu kontekstdə təslim edilmiş istisnalar 31 iyul 2022-ci il tarixindən mövcud qüvvədən kənara çıxmayacaq. Eyni şey mövcud təsdiqlərə də aiddir. Sərnişin salonlarında yüklərin daşınmasında kənarlaşmadan istifadə əsasında verilmişdir.
Bu təmayül, həmin tarixdən sonra təsdiqi verilən hər hansı sertifikatlaşdırma layihələrinə də tətbiq edilə bilməz.”
Bu xəbər materialını tərcümə edən tərcüməçi “EASA” adlı abreviatura ilə ilk dəfə qarşılaşmış ola bilər. Azərbaycan mətbuatında apardığımız geniş axtarışdan sonra qərara gəldik ki, indiyə kimi belə bir abreviatura öz dilimizə tərcümə edilməyib. Bunu bilmək lazımdır ki, tərcüməçi belə hallarla tez-tez qarşılaşacaq. Çünki abrevituralar həddən artıq geniş bir anlayışdı və təəssüflər olsun ki, öz anlayışının genişliyinə nəzərən onun haqqında tədqiqatlar məhduddur. Ağıllarda belə bir sual yaranacaq ki, bu cür halda tərcüməçi nə etməlidir. Fikrimizcə, tərcüməçi öz araşdırmasını sadəcə lüğətlərlə və ya öz dilindəki mənbələrlə məhdudlaşdırmamalıdır. O digər dillərdə bu abreviaturaların necə verildiyinə baxmalıdır. Bundan əlavə öz həmkarlarıyla məsləhətləşə, ortaq məxrəcə gələ bilər. Əlbəttə ki, bu cür yardımlar ancaq yazılı tərcümə də edilə bilər. Şifahi tərcümə ilə məşğul olan tərcüməçi isə o an yalnız öz təcrübəsinə arxalana bilər.