Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki slavyan universiteti Tərcümə fakültəsi Tağızadə Bəyaz Natiq qızı

II FƏSİL
2.1Azərbaycan dilində ingilis abreviaturalarının açılması üsulları
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin inkişaf etməsində abreviaturaların böyük rolu vardır. Bu təxmini olaraq keçən əsrin 50-ci illərinə təkamül edir. Hərhalda abreviaturalar sadəcə bir sahəyə deyil, müxtəlif sahələrə aid olur. Və bu da dilin, xüsusən ədəbi dili rəngarəng istiqamətlərdə, ən əsası isə elmi texniki planda zənginləşdirir. Abreviaturaların dildə oynadığı ən əsas rollardan biri isə onun texnoloji imkanlarını genişləndirməsi, ona riyazi dəqiqlik gətirməsi olur. Bununla yanaşı, dildə abreviaturaların sayının artması ədəbi dilin sinonim tərkibini zənginləşdirir, söz formal baxımdan həcmə düşür. Ədəbi dildə sinonimiya imkanlarının bu cür genişlənməsi sintaksislə lüğət tərkibini adlandırma prinsipini ortaya çıxarır.Və nəticə olaraq, ixtisarlar söz birləşməsi ilə eyni funksiyanı daşıyır. Ədəbi dilin fəaliyyət sferasının qeyd edilən istiqamətdə genişlənməsi texnoloji anlayışların faktlaşması ilə mümkündür, buna görə də Azərbaycan ədəbi dili müasir texniki prosesləri ifadə etməyə qadir bir dil kimi inkişaf edir.( 9,s388-389.) Yəni, abreviaturaların dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində çox əhəmiyyətli rolu var. Belə bir məqamda ortaya belə bir problem çıxır ki, bu qədər əhəmiyyətli olan bir anlayışın dildə istifadəsini necə artıra bilərik. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirik ki, abreviaturaların ən geniş yayılma yolu digər dillərdən götürülməsidir. Hər birimizə aydın olduğu kimi ingilis dili beynəlminəl dildir. O dünyanın təxminən 7,8 milyard əhalisinin 1,35 milyardı ingilis dilində danışır.(33)
Belə bir halda bu qədər insan tərəfindən istifadə edilən dilin, “parça”larının yəni sözlərinin, ifadələrinin mövzumuzla əlaqəli xüsusən abreviaturalarının digər dillərə keçməsi olduqca normaldır. Çünki bu insanların işini asanlaşdırar. Böyük beynəlxalq təşkilatların adlarının ingilis dilində olması onların özlərini böyük xalq kütlələrinə daha tez tanıtmasına gətirib çıxarır. Gəlin Cənab Prezident İlham Əliyevin bu sözünə nəzər salaq: “Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzu, bizimlə əməkdaşlıq etmək istəyən ölkələrin sayı getdikcə artır. Azərbaycan dünyada, beynəlxalq arenada özünü etibarlı tərəfdaş və etibarlı dost kimi təsdiq edə bilmişdir.” (22)Bu sözlərdən çıxardacağımız nəticə o olacaq ki, biz azad bir ölkə olaraq digər xalqlarla əlaqəmizi gündən günə artırır, beynəlxalq təşkilatlara üzv olur. Bir sözlə, özümüzü dünyaya tanıdırıq. Bəs belə bir halda biz necə dilimizi digər dillərdən təcrid edə bilərik? Əlbəttə ki, qətiyyətlə deyə bilərik ki, belə bir hal mümkün deyildir. Onda digər dillərdən, xüsusi olaraq ingilis dilindən ana dilimizə abreviaturaların keçirilməsi, dilimizə uyğunlaşdırılması lazımlıdır. Unutmamaq lazımdır ki, hər biri işi öz peşəkarına əmanət etmək lazımdır. Burda bu vəzifə tərcüməçilərin və dilçilərin boynuna düşür. Onlar öz dilimizdə ingilis abreviaturaların açılması yollarını diqqətlə araşdırmalı, ortaq bir məxrəcə gəlməli və yarana biləcək hərc-mərcliyə son qoymalıdır. Düşünək ki, hər bir informasiya resursu bir təşkilatı fərqli şəkildə tərcümə edir. Bu böyük anlaşılmamazlığa gətirib çıxarar. Buna görə də azərbaycan dilində ingilis abreviaturaların açılması üsulları ilə bağlı danışıb, nümunələrlə onların aydın başa düşülməsinə çalışacayıq.
Bu bütün tərcümə ilə məşğul olan kəslərə, istər peşəkar, istər həvəskar şəkildə olsun məlumdur ki, abbreviaturaları tərcümə edərkən ən çox lüğətlərdən istifadə olunur. Lakin məxəz dildə olan bütün ixtisarlar lüğətlərdə tapıla bilməz, buna görə də tərcümə ilə məşğul olan şəxsin ixtisarların tərcüməsinin əsas üsullarını xatırlatmaq lazımdır. Çünki tərcüməçi Daniel Jilin vurğuladığı kimi bu keyfiyyətlərə sahib olmalıdır:işçi dillərinin mükəmməl biliyi, sahə üzrə kifayət qədər biliyi sahib olmaq, tərcümə vərdişlərinə və texnikasına yiyələnmə, dünya bilgisi. (1 ,s41.) Bilik dedikdə əlbəttə ki, həm aktiv həm passiv dili mükəmməl səviyyədə bilməli, həmçinin kontekstimizə uyğun olaraq qarşısına çıxa biləcək ixtisarları tərcümə edə bilmə bacarığına sahib olmalıdır. Əlbəttə ki, tərcüməçidən dilin lüğət tərkibində olan bütün abreviaturalardan xəbərdar olmasını, onların mükəmməl tərcüməsini bilməsini gözləyə bilmərik. Bu insan fiziki qüvvəsinin qarşılaya biləcəyindən çox daha artıq bir istək olar. Lakin, tərcüməçi öz işinin məsuliyyətini dərk etməli və ixtisarların tərcüməsini diqqətlə etməlidir. Əslində diqqətlicə baxsaq görərik ki, yazılı tərcümə zamanı tərcüməçi ixtisarları lüğətlərdən axtara bilər, öz əməkdaşları ilə məsləhətləşə bilər və ya zaman çoxluğundan asılı olaraq daha çox araşdırma edə bilər. Elə buna görə yazılı tərcümə ilə məşğul olantərcüməçidən 99% doğruluq faizi tələb olunur. Lakin işlər şifahi tərcümədə olduqca dəyişir. Tərcüməçi qısa zaman dilimində məzurədə, iclasda, görüşdə keçən mətni tərcümə etməkdən əlavə, çətin ixtisar və terminləri düzgün şəkildə tərcümə etmək məcburiyyətində olur. Və burda isə iş tamamilə tərcüməçinin peşəkarlığından asılı olur. Deməli, tərcüməçi düzgün tərcümə edə bilmək üçün birinci olaraq konteksti öyrənməlidir. Bu da təbii ki, abreviaturanın ümumi mənasını müəyənləşdirməyə və ya mətnin bir yerində transkriptlə müşayiət olunub-olunmadığını görməyə imkan verir ki, bu da mətnə ​​istinad materiallarında tapıla bilər - qeydlər , lüğətlər, mövzu indeksi və transkript tapılmadıqda isə abbreviaturanın strukturunu diqqətlə təhlil etmək və onu komponentlər üzrə deşifrə etməyə çalışmaq lazımdır. Belə vəziyyətdə isə yeni bir həll yolu lazım olur ki, bunun üçün də aşağıdakı tövsiyələr faydalı ola bilər:
“1) abbreviatura komponentləri ayrıca yazılır: Arty Bn (Arty - artilleriya, Bn - batalyon) - artilleriya diviziyası; Inf Co (Inf - piyada, Co - şirkət) - piyada rütbəsi;
2) abbreviaturanın tərkib hissələri birlikdə yazılır: BATRECON (BAT - döyüş, RECON - kəşfiyyat) - döyüş zamanı müşahidə yolu ilə kəşfiyyat; NUCWPN (NUC - nüvə, WPN - silah) - nüvə silahları; OPORD (OP - əməliyyat, ORD - sifariş) - döyüş qaydası;
3) abbreviaturanın komponentləri birlikdə yazılır, lakin böyük hərflərlə vurğulanır: WpnTraCen (Wpn - silah, Tra - təlim, Cen - Mərkəz) - silah təlim mərkəzi; PhotoRon (Foto - foto, Ron - eskadron) - fotokəşfiyyat eskadronu; MoQas (Mo - motor, Gas - benzin) - motor benzini; Mo‑PhotoU (Mo - mobil, Foto - fotoqrafik, U - vahid) - aerofotoqrafiyanın kəşfiyyat eskadronu;
4) abbreviatura müstəqil vahidlər kimi istifadə edilən standart sabit komponentlərə bölünür: ABŞ (Amerika Birləşmiş Ştatları) - Amerika Birləşmiş Ştatları, ABŞ, Amerika; USAF (United States Air Force) - ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri; CINC (baş komandan) - baş komandan, komandir və s. - və mürəkkəb abbreviaturanın bir hissəsi kimi: USAC (United States Army Corps) - US Army Corps; USEUCOM (United States European Command) - ABŞ silahlı qüvvələrinin Avropadakı komandanlığı; USCINCEUR (Amerika Birləşmiş Ştatlarının Baş Komandanı, Avropa) - ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Avropadakı Ali Baş Komandanı;
5) komponentlər yalnız mürəkkəb abbreviaturanın bir hissəsi kimi istifadə olunur: LANT - atlantik, Ron - eskadron, phib - amfibiya və s; LANTCOM (Atlantic Command) - NATO-nun Atlantikdəki birgə komandanlığı; PhibComd (Amfibiya Komandanlığı) - amfibiya qüvvələrinin komandanlığı; USAFLANT (United States Air Forces Atlantic) - Atlantikdəki ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri;
6) kompleks abbreviaturaya toponim daxildir: ISCO‑MAZORES (Island Commander, Azores) - Azor adalarının müdafiə komandiri; ISCOMICELAND (Ada Komandiri, İslandiya) - İslandiyanın müdafiə komandiri.
Əsas stabil komponentləri bilmək mürəkkəb abbreviaturaları deşifrə etməyi xeyli asanlaşdırır.
İxtisarların azərbaycan dilinə ötürülməsi də aşağıdakı üsullarla həyata keçirilə bilər.
a) Latın hərfləri ilə ingilis abreviaturasının tam şəkildə alınması. Bu texnika adətən simvollar üçün istifadə olunur. Məsələn, tərcümədə UT (Underwater, Training - sualtı, təlim məqsədləri üçün) UT kimi ötürülür.
b) Transliterasiya. Məsələn, SEATO (South-East Asia Treaty Organization - Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin təşkilatı) abbreviaturası azərbaycan dilində SEATO kimi ötürülür.
c) Səs-hərf transkripsiyası. Məsələn, CIC (Əks-kəşfiyyat mərkəzi - əks-kəşfiyyat xidməti) abbreviaturası azərbaycan dilində CIC kimi tərcümə olunur.
e) Abreviaturanın altında yatan tam terminin tərcüməsi. Məsələn, ALFCE (Müttəfiq Quru Qoşunları, Mərkəzi Avropa) "Mərkəzi Avropa Teatrında NATO-nun Müttəfiq Quru Qoşunları" kimi tərcümə olunur.
f) Tərcümə və transkripsiya. Məsələn, CAGE (Canada Automatic Ground Environment) azərbaycan dilində "Kanada yarı avtomatik hava hücumundan müdafiə sistemi Qəfəs" kimi tərcümə olunur.
g) Abreviaturanın əsasını təşkil edən tam terminin tərcüməsi və rus abreviaturasının yaradılması. Məsələn, CIA (Central Intelligence Agency) "Central Intelligence Agency" kimi tərcümə olunur və qısaltması var - CIA.”
Əlbəttə ki, həm tam, həm də qısaldılmış terminlərin tərcüməsinin çətinlikləri həm də mətndə onların elliptik və klişe konstruksiyaların fonunda görünə bilməsi ilə bağlıdır. Vurğulamaq lazımdır ki, hər hansı bir dildə abbreviatura onun leksik-semantik sisteminin tərkib hissəsidir. Bu səbəbdən ötrü də dünya dillərindəki abreviaturalar və abreviatura sistemləri nəzərə çarpan dərəcə də fərqlərə sahibdir. Demək olar ki, yalnız adlandırma funksiyasına malik olan abbreviatura, bir qayda olaraq, onun ekvivalenti ilə tərcümə olunur. Beləliklə, biz bunu yalnız şərti olaraq tərcümə adlandıra bilərik. Çünki abbreviatura, bir qayda olaraq, öz mənasına malik deyil, orijinal vahidin dəyərinin azaldılmış əksidir. Bu tərcümədə də qorunması lazım olan nisbətdir.
Həyat üçün çox əhəmiyyətli bir sahə olan təbabət də tərcümə ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu sahədə çalışan tərcüməçilər anatomiyanı, təbabəti dərindən bilməli və bununla tanaşı tibbi terminoloji biliklərə yiyələnməlidirlər.(1, s109.) Bunlarla yanaşı onlar tibbi abreviaturalardan istifadə etməlidirlər. Bunun üçün təbii ki, onlara yüksək səviyyədə hazırlanmış lüğətlər lazımdır. Lakin, təəsüflər olsun ki, tibbi lüğətlər də daxil olmaqla, bu sahəyə çox az diqqət yetirilir. Mövcud tibbi abbreviatura lüğətləri, həm ikidilli (D.Drozdov, İngilis-Rus Tibbi İxtisarlar Lüğəti, Infoart, 1997), həm də birdilli (The Hutchinson Dictionary of abbreviations, Helicon, 2006) çox vaxt faydasızdır. Bu, həmçinin, tibbin yüksək ixtisaslaşmış sahələrinə aid məqalələrə də aiddir. İxtisarların tərcüməsində internet axtarış sistemləri böyük köməklik göstərir. Hər bir halda abbreviaturaların tərcüməsi ilə rastlaşan tərcüməçi onu hədəf dilinə çevirməyin əsas yollarını bilməlidir. Bu yollar bunlardır: 1. Xarici abbreviaturanın ekvivalent azərbaycan abreviaturası ilə köçürülməsi: BMT. Bu üsuldan istifadə edərkən,şəxs ekvivalent dilin abreviaturasını dəqiq bilməli, şübhə olduqda, müvafiq istinad kitablarında və ya lüğətlərdə onun yazılışını yoxlamalıdır. 2. Təsviri tərcümə. Tərcümə lüğətində ekvivalent abbreviatura olmadığı hallarda tətbiq edilir. Orijinal vahid tərcümə olunur.. Uzun formalı tərcümə orijinal vahidin tərcüməsidir və mümkün qədər dəqiq olmalıdır. Bir qayda olaraq, elmi dərəcələrin və adların abreviaturaları, xüsusən də tərcümə lüğətində ekvivalent adları olmayanlar da tərcümə edilir.
3. Xarici abbreviaturanın əlifba tərkibinin azərbaycan hərfləri ilə köçürülməsi (transliterasiya). Bu üsuldan istifadə etməklə adətən hərbi blokların, siyasi partiyaların və digər siyasi təşkilatların, sənaye firmalarının, müxtəlif icmaların və s.-nin qısaldılmış adları ötürülür. İxtisarların transliterasiyası ixtisarlarla göstərilən xüsusi adlar üçün xarakterikdir, məsələn - İngilis dili. UNESCO-UNESCO; INTERPOL - INTERPOL.
4. Yeni abbreviaturaların yaradılması. Bu üsul xarici abreviaturanın korrelyasiyasını tərcümə etməkdən və həmin dilin abreviaturasının qanunlarına uyğun olaraq tərcümə əsasında məxəz dil də yeni abbreviatura yaratmaqdan ibarətdir. Bu üsuldan istifadə etməklə, məsələn, CIA və NSA abbreviaturaları formalaşdırılıb (CIA - Central Intelligence Agency - Central Intelligence Agency; NSA National Security Agency - National Security Agency).
Hər gün yeni abbreviaturalar və abbreviaturalar meydana çıxır ki, bunlar təkcə ixtisaslaşdırılmış mətnlərdə deyil, həm də gündəlik həyatda istifadə olunmağa başlayır - e-poçt (poçt), login (giriş), spam (spam), dostlar (dostlar) və s. .Hər bir dildə abbreviaturaların tərcüməsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. (23)