AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ XƏZƏr universiteti
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GİRİŞ..........................................................................................................................4
- II FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏRDƏN İSTİFADƏ NƏTİCƏSİNDƏ ŞƏXSİYYƏTDƏ BAŞ VERƏN DƏYİŞİKLİKLƏR............................................24
- III FƏSİL. ADDİKTOLOGİYADA PSİXOTERAPİYA....................................33
- EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ.................................................................................................................44
- NƏTİCƏ...................................................................................................................62
- GİRİŞ Mövzunun aktuallığı
- Tədqiqat mövzusunun işlənmə səviyyəsi.
- Tədqiqatın fərziyyəsi.
- Tədqiqatın gedişində istifadə olunan metodikalar.
- Tədqiqatın elmi əhəmiyyəti.
- Tədqiqatın elmi yeniliyi.
- Dissertasiya işinin quruluşu.
|
1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ XƏZƏR UNİVERSİTETİ
_____________________________________________________________________________________ HUMANİTAR VƏ SOSİAL ELMLƏR FAKÜLTƏSİ
İstiqamətin şifri və adı: 060209-Psixologiya İxtisaslaşmanın adı: Klinik psixologiya
Psixologiya kafedrasının magistrantı Xasməmmədzadə Aydan Mahir qızının magistr dərəcəsi almaq üçün
“PSİXOAKTİV MADDƏLƏRİN İSTİFADƏSİ NƏTİCƏSİNDƏ ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOPATİZASİYASI”
mövzusunda
DİSSERTASİYA İŞİ
Elmi rəhbər: Tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, A. Ə. Manuçehri- Lalei
BAKI – 2016 2
MÜNDƏRİCAT GİRİŞ..........................................................................................................................4 I FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT.....9 1.1.Alüdəçilik nədir….................................................................................................9 1.2. Alkoqol qəbulundan yaranan psixi və davranış pozuntuları..............................11 1.3. Psixoaktiv maddələrin növləri və onların təsiri..................................................16 1.4.PAM-dən yaranan asılılığın sosial, psixoloji və tibbi-bioloji faktorları..............18
2.1. Psixologiya və psixiatriyada şəxsiyyət anlayışına yanaşma...............................24 2.2. Alkoqolizm və şəxsiyyət pozuntuları.................................................................28 2.3. Narkomaniya zamanı şəxsiyyətdə baş verən dəyişikliklər.................................30 III FƏSİL. ADDİKTOLOGİYADA PSİXOTERAPİYA....................................33 3.1. Psixoterapiya nədir və addiktologiyada istifadəsi..............................................33 3.2. Psixoterapiya növləri..........................................................................................38 3.3. Qrup psixoterapiyası...........................................................................................37 3.4. 12 addım proqramı. Anonim Alkoqoliklər və Anonim Narkomanlar Cəmiyyətləri..............................................................................................................39 IV FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏRDƏN İSTİFADƏ EDƏN İNSANLARIN ŞƏXSİYYƏTİNDƏ BAŞ VERƏN PATOLOJİ DƏYİŞİKLİKLƏRİN (PSİXOPATİZASİYANIN) EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ.................................................................................................................44 4.1. Tədqiqatda istifadə olunan material və metodlar...............................................44 4.1.1. Tədqiqat iştirakçıları........................................................................................44 4.1.2. İstifadə olunmuş metodikalar..........................................................................45 4.1.3. Tədqiqatın strukturu........................................................................................49 4.1.4. Statistik analiz..................................................................................................51 4.2.Tədqiqat mərhələlərində keçirilən OCEAN metodikasının təhlili.....................51 4.2.1.Tədqiqatın ilkin mərhələsində keçirilən OCEAN metodikasının nəticələrinin təhlili. 12 addım proqramının istifadəsindən əvvəl şəxsiyyətdə baş vermiş dəyişik- liklərin emalı..............................................................................................................51 4.2.2. 12 addım proqramında iştirak edən PAM-dan asılı şəxsiyyətlərdə baş verən dəyişikliklər. Keyfiyyət və təsviri analizi. OCEAN profil testinin analizi...............54 3
NƏTİCƏ...................................................................................................................62 İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT....................................................................64 ƏLAVƏLƏR............................................................................................................68 4
GİRİŞ Mövzunun aktuallığı. “Narkomlaşma” və “alkoqolizasiya” anlayışları son illər nəinki azalma və ya konstant qalmağa çalışır, onun dahada çoxalması və sərhədlərinin genişlənməsi baş verir. Daha ağır biopsixososial hadisələrdən biridə, şəxsiyyətdə gedən patoloji dəyişiklərdir.
Şəxsiyyətin patoloji dəyişiklikləri alkoqolizm və narkomaniyada rezistentliyi qoruyan ən güclü faktorlardan biridi. Bir ədəbiyyatda şəxsiyyət pozuntularını içkiyə və ya narkotika meyl yaradan, ilkin dəyişiklər kimi baxılır, o birilərdə isə içki istifadəsi nəticəsində yaranan şəxsiyyət dəyişiklikləri kimi görürlər. Sosial, psixoloji və tibbi araşdırmalar nəticəsində cəmiyyətdəki deformasiyaların müəyyən edilməsi XIX əsrdən başlayıb. İçkidən istifadə bugünlərdə səhiyyə sahəsində 3 əsas problemlərdən biridir. Birləşmiş millətlərə istinadən, dünya üzərində 246 million insan narkotik maddələrdən istifadə edir bu isə 5% insan populasiyasından artıqdır. 62% yaxın insan marixuanadan sonra kokain və daha ağır narkotik maddələrin istifadəsinə keçir. 9% insan həyatında bir dəfə olsa belə heroindən istifadə etmişdir və 54 % insan psixotrop dərmanladan istifadə ediblər. Alkoqoldan istifadə dünya üzərində 50% insandan artıq istifadə olunur. 1 Qannuşkinın (1998) fikrinə görə alkoqolik “oluruq”, ama morfinist “doğuluruq”. Epileptoidlər, impulsivlər, siklosomiklər- bunlar hamısı konstitusional olaraq içkiyə və narkotika meylli olurlar. Avtorun fikrinə görə, narkomaniyanı biz psixopatoloji bir inkişaf kimi saya bilərik. 2
Opiy narkomaniyasında şəxsiyyət sonradan pozulur (konstitusional deyil, ikinci dərəcəli), yani istifadə nəticəsində insanın normal həyat yolu pozuntulara məruz qalaraq, psixopatoloji forma alır. Y. P. Sivolap (2003) şəxsiyyətin dəyişməsini əsas səbəbini motivasyon və məna- dəyər sistemlərində baş verən dəyişiklərdə görür, insanda patoloji narkotik meylin
1
https://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2015/June/2015-world-drug-report-finds-drug-use-stable-- access-to-drug-and-hiv-treatment-still-low.html
2
2006.стр.349 5
yaranması və dominant pozisiya tutması. 3 Bununla insanda kəskin eqosentrizm, insanlardan istifadə etmək istəyi, yalançılıq, neqativ yönəliş və s. başqa xüsusiyyətlər yaranır. “Addiktiv şəxsiyyət deformasiyası” və ya “şəxsiyyətin addiktiv tipə uyğun inkişaf deformasiyası” adlanan şəxsiyyət pozuntusu məhs narkomaniya və alkoqolizm nəticəsində yaranan patologiyadır. Bu patologiyanın qarşısını ala bilən qrup psixoterapiyalarından biridə Anonim Narkoman və Alkoqoliklərdir. Məhs qrup terapiyasının gücü ilə yenidən şəxsiyyət formalaşır. 12 addım proqramı innovativ bir terapiya olaraq təməlli olaraq asılılığı aradan qaldırmağa gücü var. Azərbaycanda yeni yeni addımlar atan bu terapiyanın inkişafı asılılıqla mübarizədə güclü silahdır. Psixopatiya və deqradasiyanın qarşısını alan terapiyanın köməyi ilə normal addiksiyasız cəmiyyət formalaşdırmaq mütləq şərtlərdən biridir.
yönəlişli edən faktorların təstiqiq XIII əsrdən psixiatriyada maraq doğurub. S.S. Korsakov (1901), F.E. Rıbakov (1910), S.Q.Jislin (1928), E. Kreçmer (1940), X. Şeldon (1940), M.E. Burno (1969) və başqaları bu sahədə maraqlı tədqiqatlar aparıblar. Ədəbiyyatın analizi nəticəsində müəyyən etmək olarki, şəxsiyyət pozuntularının növü genişdir və impulsivlərdən siklosimiklərə,psixoasteniklərə, qarışıq tiplərə qədər dəyişə bilər. Bextelin fikrinə görə, premorbid alkoqolizmdə rast gəlməyən şəxsiyyət pozuntularını qeyd etmək daha rahatdı, nəyinki rast gələn. Alkoqol istifadəsindən əvvəl olan şəxsiyyətin xüsusiyyətini sadalamaq çox çətindir, çünkü hər xəstədə fərqli şəkildə simptomatika olur. 4 Narkotikin “gizli” formada satışda olmasına baxmayaraq, cəmiyyətin çox hissəsi narkotiki rahatlıqla tapa bilir, və bunula cəmiyyətin sağlam hissəsi- sağlam
3
http//www.mediasphera.aha.ru
4 Бехтель Э.Е. Донозологические формы злоупотребления алкоголем. – М.: Медицина, 1986. с.272
6
şəxsləridə addiksiyaya uğrayırlar. Bu günə qədər, şəxsiyyətin narkotika yölənişli edən faktorlar dəqiq tədbiq olunmayıblar ki, bu günə addiktologiya və narkologiya sahəsində ən aktual müvzulardan biridə, şəxsiyyətin narkotik əsasında psixopatizasiyasıdır. Burada suallar yaranırki, narkotik istifadəsi nəticəsində məhs onlara cavab axtarılır. Premorbid xüsusiyyətlərin kəskinləşməsi, psixopatiyayabənzər dəyişikliklər, xarakter dəyişikliyi və nivelirə olunmaq. Şəxsiyyət pozuntuları və psixoaktiv maddələrin istifadəsinin nə qədər bağlı olması sualı bu gün narkotizasiyadan azad olması yolları axtaranlar üçün ən aktual mövzulardandı. Burada “rezidual” analayışını əlavə etsək daha düzgün olar. “Rezidual psixi pozuntu gecikmiş debut ilə” psixoaktiv maddənin təsiri keçəndən sonra idraki pozuntuların qalmasının mənasını verir. Verilmiş diaqnostik meyar özünə şəxsiyyətin, davranışın, rezidual affektiv pozuntunu, demensiya, kəskin koqnitiv pozuntuları daxil edir. Verilmiş diaqnostik meyarın dəyəri onun müəyyən bir nozoloji müstəqillik yaratmağa kömək edir, bura məhs psixoaktiv maddələrdən istifadə nəticəsində yaranan şəxsiyyət pozuntuları daxildir. Yaranmış qarşıdurma addiktologiya sahəsində problem yaradır ki, biz dəqiq deyə bilmirik, insan istifadə nəticəsində şəxssiyyətini “pozub”, ya əvvəlcə “pozub” və bütün bunlar insanda addiksiyanın yaranmasına gətirir. Dəqiq bu suala cavab vermək mümkün deyil.
etmişdir (əsas qrup kimi 50 asılı pasient, hansıkı fizioloji asılılıqdan azad olmaöa müraciət etmişdir və daha sonra psixoterapevt müdaxiləsi olan pasient- 12 addım proqramında iştirak etməyə can atan pasientlər, (seçim yalnız kişi pasinetlər ibarət idi)), kontrol qrup kimi 50 nəfər ənənəvi abstinent sindromdan müalicə olunan pasient (seçim yalnız kişi pasientlərdən ibarət idi). Tədqiqatın 2-ci mərhələsində əsas qrupdan yalnız 45 nəfər iştirak etmişdir. Tədqiqatın ikinci mərhəlisində 12 addım proqrammında psixoterapiya keçirildiyinə görə hər pasient iştirak edə 7
bilməmişdir. Bəzilərdində maddi problemlər olduğuna görə, bəzi pasientlər qrup gücünə inamı olmadığına görə, bəzi pasientlər rayonda yaşadığına görə iştirak edə bilmədilər. Tədqiqata cəlb olunanlar “Bərpa” Psixiatrik xəstəxanaya müraciət edən xəstələrdən ibarətdir. Araşdırmaya cəlb olunanlar 18-50 yaş arası insanlar təşkil edir. Psixoaktiv maddələrdən istifadə stajı 1ildən 30 ilədək təşkil edirdi. Hər bir pasientə tədqiqatın məqsədi haqqında informasiya verilmiş və onların tədqiqatın istənilən mərhələsində iştirak etməkdən imtina etmək imkanının da olduğu izah edilmişdir. Beləliklə, tədqiqatda iştirak edənlər məlumatlı razılıq vermişdilər.
şəxsiyyətində baş verən
dəyişiklərin müəyyənləşməsi, psixopatiyanın dəqiqləşdirilməsi. Tədqiqatın fərziyyəsi. 1.
Psixoaktiv maddələrin istifadəsi asılı
pasientin
şəxsiyyətinin psixopatizasiyasına təkan verir. 2.
Xəstəlik nəticəsində pasientlərin sosial həyatı məhdudlaşır və psixoterapevtik reabilitasiya tədbirləri onların yenidən cəmiyyətə daha yaxşı adaptasiya olunmasına, həyati dinamikasının yaxşılaşmasına kömək edir. 3.
Psixoaktiv maddələrdən istifadə edən asılılar daha çox F60.2 (dissosial şəxsiyyət pozuntusundan) əziyyət çəkirlər. 4.
korrelyasiya vardır. Tədqiqatın məqsədi. Tədqiqat işinin başlıca məqsədi psixoaktiv maddələrdən istifadə edən şəxslərdə psixopatiya varmı və onun əsas formaları, hansı növ psixoaktiv maddə hansı psixopatiyanı yaradır. Qoyduğum məqsədə çatmağımığı bir neçə suala cavab tapmağımla reallaşdırmağa çalışdım. Tədqiqatın vəzifələri. Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün aşağıda qeyd olunan vəzifələrin həlli vacib bilinmişdir: 1. Psixoaktiv maddələrdən istifadə zamanı xüsusiyyətlərin müəyyənləşməsi. 2. Şəxsiyyət pozuntusunun müəyyənləşməsi. 3. Alınmış nıticələrin klinik-psixoloji, müqayisəli və riyazi-statistik təhlili.
8
4. Psixoaktiv maddələrdən azad olma yollarında psixoterapevtik üsulların tədbiqi və effektivliyi. 5. Psixokorreksiyanın, reabilitasiyanın pasientə təsiri. Tədqiqatın gedişində istifadə olunan metodikalar. 1. “Ocean” –şəxsiyyət müəyyət edən metodika. 2. Xüsusi işlənib hazırlanmış anket vasitəsilə psixoterapiya zamanı sosio- demoqrafik və klinik göstəricilərin dəyişiklikləri qeydə alınmışdır. 3. Klinik- psixopatoloji müsahibə əvvəlcədən müəyyən edilmiş intervü formasında keçirilirdi (mövzuya uyğun sualların əlavə olunması ilə). 4. Nəticələr hər bir pasientə uyğun olan xüsusi xəritəyə keçirilirdiki, orada ona aid bütün məlumatlar yerləşdirilir. 5. 12 addım qrup terapiyası.
böyükdür. Tədqiqat hal-hazırda çox yayılmış psixoaktiv maddələrin insan şəxsiyyətinə təsirini nümayiş etdirir və gələcəkdə bu istiqamətdə aparılacaq tədqiqat işləri üçün zəmin rolunu oynayır. Dissertasiya materialları əsasında “Asılılığa stop” adı altında prezentasiya və seminarlar keçirilmişdir.
Azərbaycanda ilk dəfə olaraq psixoaktiv maddələrdən istifadə nəticəsində məhs müəyyən şəxsiyyət pozuntusunun dominant yer tutması araşdırılmışdır. Tədqiqat nəticəsində ilk dəfə Azərbaycanda asılı xəstələrə 12 addım proqramının təsiri müəyyənləşmişdir. Azərbaycana uyğun olan və qeyri adaptiv olan tərəfləri qeydə alınmışdır. İlk dəfə pasientlərdə baş vermiş pozitiv klinik və sosial göstəriciləri qeydə alınmışdır.
siyahısı və əlavələrdən ibarətdir. 9
I FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT 1.1. Alüdəçilik nədir
Alüdəçilik və ya asılılıq problemi – addiktologiya sahəsinin öyrənmə predmetidir. Addiktologiya — kimyəvi və qeyri-kimyəvi asılılıqlar haqqında elmdir. Onların formalaşma mexanizmlərini, inkişafını, diaqnostikasını, profilaktikasını, müalicəsini və bərpasını öyrənir. Hal-hazırda addiktiv davranışla olan pasiyentlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə çoxaldığına görə, narkalogiyaynan yanaşı yeni biliklərin cəlb edilməsi hesabına sərhədlərinin genişlənilməsinə tələb var. Buraya klinik psixologiyanın, psixoterapiyanın, biotibb əxlaqın təsiri əlbəttə ki, böyük olacaq. Addiktogoqiya — müasirin psixiatriyanın və kliniki psixologiyanın yeni bölməsidir, prinsipial olaraq yeni yanaşmaların hazırlamasını tələb edir. “Addictus” latın dilindən borcu olduğuna görə qulluğa verilmə demekdir, yani reallıqdan qaçaraq, asılılığın tələsinə düşməkdir. Sən “onu” idarə edə bilmirsən, çünkü artıq o səni idarə edir. Sən hiss edirsən ki, başqa yolun yoxdu: götürürsən, vurursan, və necə “o” istəsə, elədə edirsən. Psixoaktiv maddələr nəticəsində insanın psixi və fiziki sağlamlığı, davranışı, emosional sferası, iradəsi, sosial münasibətləri zərər çəkir. Addiktiv davranışın 2 mexanizmi vardır:1. Bioloji və 2. Psixoloji 1.Addiksiyanın bioloji mexanizmlərinin aktivləşməsinə beyinin bəzi sahələri cavab verir. Bu prosesdə daha çox dopaminin nucleus accumbens mərkəzinə (gücləndirmə mərkəzi) ifraz olması mexanizmi vurğulanır ki, o proses çox narkotik maddələrin qəbulu zamanı işə salınır və bununla asılılıq dahada güclənir. Dopaminin ifrazatı təbii bir stimullaşdırıcı mexanizmdır və başqa instiktiv proseslər (yemək və seksual akta) zamanıda ifraz olur. 5 Narkotiklərdə analoji formada ozünü aparır. Bəzi narkotiklər isə dopaminin ifraz olması beyində 5-10 dəfə daha artıq
5
Involvement in instrumental behavior processes».Psychopharmacology: p.160-174
10
olur, və bununla həzz hissini süni üsulla dahada artırılır. Məsələn, amfetamin bilavasitə dopaminin azad olmasına, onun transportuna təsir edir. Kokain, psixostimulatorlar dopaminin geri tutmasının təbii mexanizmlərini blok edirlər və sinaptik məkanda onun konsentrasiyanı artırırlar. Morfiy və nikotin təbii neyromediatorların təsirini imitasiya edirlər, alkoqol isə dopaminin antoqonistlərinin təsirini blok edir. Limbik dopaminergik sistemdə başlanan prosess sonradan beyinin başqa hissələrini modifikasiya edir, məsələn, ventral qapaq sahəsini.
Siçanlar üzərində tədqiqatlar göstərir ki, iki həftə ərzində kokaindən istifadə, ventral qapaq sahədə uzunmüddətli dəyişikliklər yaradır. 6 Narkotikdən alınan həzz effekti davranışı gücləndirir və sonra bu davranış vərdiş formasını alır. Əvvəlcədən bu proses striatumun ventral hissəsində baş verir, əsasən, nucleus accumbens, sonra isə dəyişikliklər dorsal striatumda –striatumun yuxarı hissəsində inkişafını davam etdirir. Narkotik asılılığın yaranmasına yönəlişliyə bir neçə faktor təsir edir. Əsasən, burada baş beynin prefrontal qabığının rolu var ki, o riski gözə almağa, impulsivliyə cavab verir. Bu araşdırma uşaqların niyə narkomaniya və alkoqolizmə yönəlişli olmasınının cavabını verir. 2. Addiktiv davranışın inkişafı fiksasiyadan başlayır ki, bu fiksasiya hafizədə qalıcı effekt daşıyır, emosional, koqnitiv (düşüncə) və davranış səviyyəsində təsirini göstərir. Fiksasiyanın təsiri yenidən təkrarlama hissini yaradır və bu arzu hər dəfə daha da güclənir. Fiksasiyadan başlanan davranış sonralar şəxsi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq inkişaf edir: 1.
Zəif inkişaf etmiş Super Eqo PAM-dən asılılığa tutulmaq riskini artırır. Əsas motiv həzz prinsipini artırmaqdır. Utanmaq, özünüanaliz, günahkarlıq hissi az inkişaf edir.
6
p.844-858
11
Addiksiyanın inkişafı Eqonun strukturunda baş verən patologiyadan irəli gəlir. Eqoda olan çatışmamazlıqlar sosial vərdişlərin formalaşmasında, iradə funksiyalarının yaranmasında problemlər yaradır. Addiktiv realizasiyaya yol açan amillərdən biridə şüursuz olan psixoloji diskomfortdur. Bu diskomfort, əsasən, cəmiyyətlə bağlı davra- nış formalarından həzz almamaqdır. Addiktiv davranışın realizasiyası nəticəsində onlar cəmiyyətdəki rollardan birazda olsa uzaqlaşırlar. Praqmatik reallıqdan uzaqlaşma baş verir və fundamental tələbatların ödənişi həyata keçir. 2.
Addiktiv proses psixi vəziyyətlərə şüursuz komplekslərin təsirinin nəticəsində də yarana bilər. Şüursuz yaranan komplekslər insanda distimik vəziyyət, təşviş, narahtçılıq yaradır. 3.
Addiktiv davranış sosial fobiya, sosial kontaktları yaratmamaq bacarığı, boşluq-ekzistensial vakuum, dilxorluq hissi, təklik hissi ilə çağırıla bilər. 4.
valideynlərlə anormal münasibət olan insanlarda addiktiv davranışın yaranması daha çox ehtiml edilir. Doğumdan sonra bağlılıq kompleksinin yaranmamasıda alüdəçiliyin inkişafına yol açır. 5.
Emosional qeyri-stabillik, ailədə bütövlük hissinin olmaması, cəmiyyətə olan inamsızlıq- hamısı asılı şəxsiyyətin formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|