AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ XƏZƏr universiteti
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (PSİXOPATİZASİYANIN) EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ
- Cədvəl 4.3
- Cədvəl 4.4
- Cədvəl 4.6
- Cədvəl 4.7
- Cədvəl 4.8
- Cədvəl 4.9
- Cədvəl.4.10
- Diaqram 4.1
|
IV FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏRDƏN İSTİFADƏ EDƏN İNSANLARIN ŞƏXSİYYƏTİNDƏ BAŞ VERƏN PATOLOJİ DƏYİŞİKLİKLƏRİN (PSİXOPATİZASİYANIN) EKSPERİMENTAL TƏDQİQİ
4.1. Tədqiqatda istifadə olunan material və metodlar 4.1.1.Tədqiqat iştirakçıları
Tədqiqat iki mərhələdə keçirilmişdir. Tədqiqatda ilkin mərhələdə 100 nəfər asılı pasient iştirak etmişdir (tədqiqatda yalnız kişi cinsinə aid pasientlər iştirak edirdilər). Tədqiqatın 2-ci mərhələsində 45 nəfər iştirak etmişdir- əsas qrup. Tədqiqatın ikinci mərhəlisində 12 addım proqrammında psixoterapiya keçirildiyinə görə hər pasient iştirak edə bilməmişdir. 5 pasient müəyyən səbəblərə görə tədqiqatdan uzaqlaşdırılmışdırlar. Əsas qrup təmsilçiləri eyni zamanda individual konsultasiya ala bilərdilər. Tədqiqata cəlb olunanlar “Bərpa” Psixiatrik xəstəxanaya müraciət edən xəstələrdən ibarətdir. Araşdırmaya cəlb olunanlar 18-50 yaş arası insanlar təşkil edir. Psixoaktiv maddələrdən istifadə stajı 1ildən 30 ilədək təşkil edirdi. Hər bir pasientə tədqiqatın məqsədi haqqında informasiya verilmiş və onların tədqiqatın istənilən mərhələsində iştirak etməkdən imtina etmək imkanının da olduğu izah edilmişdir. Eyni zamanda hər bir məlumatın yalnız tədqiqat üçün istifadə olunduğu və anonim qalmağı barədə infirmasiya verilmişdir. Beləliklə, tədqiqatda iştirak edənlər məlumatlı razılıq vermişdilər. Xəstələrin seçilməsi prosesi zamanı aşağıdakı meyarlar əsas götürülmüşdür: 1.Pasientlər ən azı 1 il müddətində PAM-dən istifadə etməlidirlər; 2.Pasientlər sualları adekvat cavablandıra bilməlidirlər; 3.Yaş həddi 18-50 təşkil etməlidir; 4.Bu xəstələr əvvəllər başqa psixi pozuntudan əziyyət çəkməyiblər (eyni zamanda şəxsiyyət pozuntusundan əziyyət çəkməyiblər).
45
4.1.2.İstifadə olunmuş metodikalar Tədqiqatın həyata keçirilməsi üçün ilk öncə PAM-dan asılı xəstələri üçün xüsusi anket- suallar hazırlanmışdır. Xüsusi işlənib hazırlanmış anket vasitəsilə psixoterapiya zamanı sosio-demoqrafik və klinik göstəricilərin dəyişiklikləri qeydə alınmışdır. Klinik- psixopatoloji müsahibə əvvəlcədən müəyyən edilmiş intervü formasında keçirilirdi (mövzuya uyğun sualların əlavə olunması ilə). Pasientlərin seçilməsi zamanı yuxarıda saydığımız meyarlar nəzərə alınmaqla tədqiqatda iştirak edən bütün xəstələr bu anketə əsasən qeydiyyatdan keçmişdilər. Nəticələr hər bir pasientə uyğun olan xüsusi xəritəyə keçirilirdiki, orada ona aid bütün məlumatlar yerləşdirilir.
Xəstələrdə rast gəlinən psixi pozuntuların mövcudluğu Psixi və Davranış Pozuntularının Beynəlxalq Təsnifatının (XBT-10) kriteriyaları əsasında qeyd olunmuşdur. “Ocean” –5 faktorlu şəxsiyyəti müəyyət edən metodika başqa cür Böyük beşlik (Big five) adlanır. Bu metodika R. MakKraye və P.Kosta tərəfindən 1983-1985 illərdə hazırlanmışdır. Daha sonra bu metodika üzərində yeni işləmlər aparılmışdır və o Neo-şəxsiyyət kitabçası və ya NEO-Pİ-R adlandırıldı. (ingiliscədən neyrotizm, ekstraversiya, təcrübəyə açıqlıq – sual kitabçası). Kitabçanın avtorları R. MakKraye və P.Kosta əmindilər ki, 5 müstəqil amillər insanın şəxsiyyətini təsvir etmək üçün kifayətdir. Beş-faktorlu test-sual kitabçası 75 cüt bir birinin əks mənasını verən sualdan ibarətdir. Suallar əsasən anlayışdardan ibarətdir ki, onlar insan davranışı təsvir edirlər. Stimul materialı beş ballıq qiymətləndirmə şkalası ilə ölçülür ki, (-2;- 1;0;1;2) hər beş faktorun hansı daha çox ifadə olunduğunu müəyyən etmək üçün: 1.
– dominantlığı, qapanılıq- ünsiyyətçilliyi, təsüratlardan qaçış – təsurat axtarışını, diqqətdən qaçış – diqqəti cəlb etmək amillərini ehtiva edir. 2.
əməkdaşlıq, şübhə hissi – inamı, anlamamaq – anlamağı, özünə hörmət – başqalarına hörməti ehtiva edir. 46
3.
özünə nəzarət – impulsivlik. Özü eyni zamanda qeyri- təmizkarlığı, təqidin olmaması – təqidliyi, məsuliyyətsizlik – məsuliyyəti, impulsivlik – davranışın idarə edilməsini, laqeydlik – tədbirliliyi ehtiva edir. 4.
emosional davamsızlıq – emosional davamlı. Özü eyni zamanda diqqətsizlik – təşvişi, rahatlıq - gərginliyi, emosional komfort- depressivliyi, özünü təmini - özünü tənqidi, emosional stabillik – emosional labilliyi ehtiva edir. 5.
ekspressivlik – praktiklik. Özü eyni zamanda konservatizm – marağı, realistiklik – maraqdairəsini, artistikliyin olmaması – artistikliyi, hissiyatsızlıq – sensitivliyi, rigidlik – plastiliyi ehtiva edir. Əvvəlcədən qeyd etməliyəm ki, suallar mən tərəfindən verilir və cavablar qeydə alınırdı - bəzi pasientlərin vəziyyətini qeydə alaraq. 5PFQ (şəxsiyyəti və xarakteri müəyyən edən beş faktorlu test) metodika aşağıdaki formada qurulub (təlimat) : cütlü anlayışları oxuyub, alternativ variantlardan hansının daha çox sizə uyğun olduğunu müəyyən edin. Əgər sizə daha çox soldaki ifadələr uyğun gəlirsə, “-2” və ya “-1” qiymətlərindən istifadə edə bilərsiz. Əgər sizə daha çox sağdaki ifadələr uyğun gəlirsə, “2” və ya “1” qiymətlərindən istifadə edə bilərsiz. “2” və “-2” nəticələr yalnız o vaxtı qeydə alınır ki, əgər anlayış insanda çox güxlü fadə olunub. Əgər “-1” və ya “1” variantları seçilirsə demək təqdim olunan anlayış insanda özünü zəif ifadə edir. Əgər verilən dörd alternativ variantlardan heş biri insana uyğun gəlmirsə, o zaman ortaq variant, yəni “0” variantı seçilə bilər. Nəticələrin interpretasiyası həm ilkin, həmdə ikinci dərəcəli amilləri üzərində qurulur.Hər faktor üçün minimal yığılan bal sayı 15, maksimal 75. Yüksək göstəricilər 51-75 bal arası sayılır, orta 41-50, və aşağı göstəricilər 15-40. Müşahidə metodundan daha çox psixoterapiya zamanı istifadə edildi. İnsanın qrupa adaptasiyası və onun qrupda göstərdiyi dəyişikliyin dinamikası. Bütün dəyişikliklər xəritəyə köçürülüb və keyfiyyət analizindən keçirilib. Bizim tədqiqatımız şəxsiyyətin patologiyasının öyrənilməsi OCEAN testindəki amillər ilə sıx bağlıdır.( Bax.cədvəllər.4.1-4.8) 1.
47
Cədvəl 4.1 Ekstraversiya amili
Təcrid etmə
amili Özünü idarəetmə amili Emosional davamsızlıq amili
Ekspressivlik amili
dominant biganəlik təgid etmək qayğısızlıq maraq biruzə vermək şübhələnmək tədbirlilik sərbəstlik bilmək həvəsi rəqiblik təmizkarlıq
sensitivlik 2.
Şizoid şəxsiyyət pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun): Cədvəl 4.2 Intraversiya amili Təcrid
etmə amili
İmpulsivlik amili
Emosional davamlılıq Praktiklik passivlik biganəlik təqidliyin olmaması gərginlilik konservatizm özünəqapanıqlıq anlamamaq qayğısızlıq özünü tənqid realistiklik təsuratdan qaçış özünə hörmət
günahkarlıq hissindən qaçış
rigidlik
3. Dissosial şəxsiyyət pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun): Cədvəl 4.3 Ekstraversiya amili Təcrid etmə amili
Impulsivlik amili Emosional davamsızlıq amili
Ekspressivlik amili
aktivlik özünə
hörmət məsuliyyətsilik qayğısızlıq maraq
dominantlıq biganəlik impulsivlik emosional rahatlıq artistlik təsurat axtarışı
sərbəstlik sensitivlik biruzə vermək
plastiklik
48
4. Emosional davamsız şəxsiyyət pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun):
Ekstraversiya amili Bağlılıq amili Impulsivlik amili Emosional davamsızlıq amili Praktiklik amili aktivlik isti münasibət impulsivlik həyəcanlılıq həssazlılıq dominantlıq əməkdaşlıq qayğısızlıq emosional rahatlıq rigidlik biruzə vermək
konservatizm təsurat axtarışı
5.İsterik şəxsiyyət pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun): Cədvəl 4.5 Ekstraversiya amili
Bağlılıq amili Impulsivlik amili Emosional davamlılıq amili Ekspressivlik aktivlik isti münasibət qayğısızlıq həyəcanlılıq maraq ünsiyyətçilik inanmaq impulsivlik gərginlik artistlik təsurat axtarışı başqalarına hörmət məsuliyyətsizlik depressiya senzitivlik biruzə vermək
emosional qeyri/stabillik plastiklik
6. Anankast şəxsiyyət pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun): Cədvəl 4.6 Ekstraversiya Təcrid etmə Özünü
idarə etmə
Emosional davamlılıq Praktiklik dominant rəqiblik təmizkarlıq həyəcanlılıq konservatizm biruzə vermək şübhələnmək təqid eymək gərginlik realistiklik
özünə hörmət məsuliyyətlilik özünü tənqid artistliyin yoxluğu
davranışın idarə emosional həssaslıq 49
edilməsi qeyri/stabillik
tədbirlilik rigidlik
7.
Şəxsiyyətin həyəcanlı pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun): Cədvəl 4.7 Ekstraversiya amili Bağlılıq amili Özünü
idarə etmə amili Emosional davamlılıq amili Ekspressivlik amili
passivlik isti münasibət təmizkarlıq həyəcanlılıq bilmək həvəsi tabe olan inanmaq tədbirlilik gərginlik maraq
təsuratdan qaçış başqalarına hörmət məsuliyyətsizlik depressiya sensitivlik günahkarlıq hissindən qaçış anlamaq davranışın idarəsi özünü tənqid
emosional qeyri/stabillik
8.
Asılı şəxsiyyət pozuntusunda rast gəlinən amillər (XBT-10 uyğun): Cədvəl 4.8 Intraversiya amili Bağlılıq amili Impulsivlik amili Emosional davamlılıq amili Ekspressivlik amili
passivlik inanmaq
təqidliyin olmaması həyəcanlılıq sensitivlik tabe olan anlamaq
impulsivlik gərginlik maraq özünə qapalı başqalarına hörmət
özünü tənqid plastiklik günahkarlıq hissindən qaçış
50
4.1.3.Tədqiqatın strukturu
Tədqiqat 5 mərhələdən ibarətdir: Birinci mərhələdə əvvəlcə tədqiqatın dizaynını qurduq və korellasion eksperimental tədqiqat apardıq. Daha sonra tədqiqatın metodları müəyyənləşdirilib, azərbaycan dilinə standartlaşdırılmışdır. Pasientləri qeyd etmək və tədqiq etmək üçün xüsusi xəritələr istifadə edilmiş və onların seçilməsinə başlanılmışdır. Yarana biləcək problemləri müəyyən etmək və sual doğura biləcək məsələləri aydınlaşdırmaq məqsədilə pilot tədqiqat keçirilmişdir, yani əvvəldən xüsusi PAM-dan asılı olanlar üçün müəyyən edilən suallar normal insanlara təqdim olunmuşdur. Eyni zamanda OCEAN testi – 5 faktorlu şəxsiyyəti müəyyən edən metodika əvvəlcədən PAM-dan asılı olmayan insanlarda keçirildi və sual və sorğu kitabçasındaki anlayışlarda heç bir problem yaranmadığına görə tədqiqatın davamına keçmişdik. Ikinci mərhələ tədqiqatın ilkin mərhələsi həyata keçirilmişdir. Məlumatlar toplanmış, kompyuterə salınmışdır. Tədqiqatın bütün etik qaydaları Azərbaycan Psixiatriya Assosiasiyası tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Hər bir pasientə tədqiqatın məqsədi haqqında informasiya verilmiş və onların tədqiqatın istənilən mərhələsində iştirak etməkdən imtina etmək imkanının da olduğu izah edilmişdir. Nəticədə, bütün tədqiqatda iştirak edənlər məlumatlı razılıq vermişdilər. Pasientlərin seçilməsində bəzi meyarlar nəzərə alınmaqla tədqiqatda iştirak edənlərin anketdə qeyd edilən demoqrafik və klinik göstəriciləri qeyd edilmiş (bəzi pasinetlərin xahişi ilə adları anonim qalmışdır), daha sonra tədqiqat aşağıdakı metodikaların ardıcıllığı ilə aparılmışdır: 1.klinik- psixopatoloji müsahibə xüsusi müəyyən edilmiş intervü formasında keçirilirdi (mövzuya uyğun sualların əlavə olunması ilə); 2.“Ocean” –şəxsiyyət müəyyət edən metodika; 3.xüsusi işlənib hazırlanmış anket vasitəsilə psixoterapiya zamanı sosio-demoqrafik və klinik göstəricilərin dəyişiklikləri qeydə alındı; 4.nəticələr hər bir pasientə uyğun olan xüsusi xəritəyə köçürüldü, və orada ona aid bütün məlumatlar yerləşdirildi. Üçüncü mərhələ 4 ay ərzində longetidual müşahidə formasında keçirildi. Sonradan yenidən 12 addım qrupunda iştirak edən və etməyən pasientlərin nəticələri yenidən yoxlanıldı. Dördüncü mərhələdə əldə edilmiş məlumatlar ilə
51
sistemləşdirmə, analiz və statistik işlənmə aparılmışdır. Beşinci mərhələdə əldə edilmiş bu işləmələr dissertasiya formasına salınmışdır. Toplanan məlumatlar əsasında Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin köməyi ilə Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzində “Asılılığa stop” adlı prezentasiyalar keçirilmişdir.
4.1.4. Statistik analiz Nəticələrin işlənməsi SPSS proqramının 16.0 versiyasının vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. Əhəmiyyətliliyin səviyyəsi (p<0,05) olmalıdır. Dürüstlük p əmsalı vasitəsi ilə yoxlanılmışdır. Klinik göstəricilər arasında korrelyasiyanı müəyyən etmək məqsədi ilə bivariate korrelate , Pearson əmsalından istifadə olunmuşdur.
4.2.Tədqiqat mərhələlərində keçirilən OCEAN metodikasının təhlili 4.2.1.Tədqiqatın ilkin mərhələsində keçirilən OCEAN metodikasının nəticələrinin təhlili. 12 addım proqramının istifadəsindən əvvəl şəxsiyyətdə baş vermiş dəyişikliklərin emalı
Tədqiqat 2 mərhələdə keçirilmişdir. Tədqiqata daxil olan xəstələr 2 qrupa bölünmüşdür. İlkin mərhələdə tədqiqatda 100 nəfər XBT-10 ilə müxtəlif formalı PAM-in asılılığından əziyyət çəkən pasientlər iştirak etmişdir. İlkin mərhələdə hələ qruplar ayırılmadığına görə biz ümümi qrup şəklində tədqiqatı keçirdik. Şəxsiyyət profilinin göstəriciləri cədvəldə verilib. (Bax .Cədvəl.4.9) Cədvəl 4.9 Tədqiqatın kəmiyyət faizlərinin göstəricilərinin müəyyən edilməsi: Göstəricilər (Ümümi qrup): (%) 1. Ekstaversiya - intraversiya 61% (E) 1.1. Aktivlik - passivlik 37% (A) 1.2. Dominant - tabe olan 81% (D) 1.3.Ünsiyyətçilik – özünəqapalı 64% (Ü) 1.4. Təsurat axtarışı – təsuratdan qaçış 69% (Ta) 52
1.5. Biruzə vermək – günahkarlıq hissindən qaçış 21% (Bv) 2. Bağlılıq – təcrid etmə 31% (B) 2.1. İsti münasibət – biganəlik 18% (İm) 2.2. Əməkdaşlıq – rəqiblik 23% (Ə) 2.3. İnanmaq- şübhələnmək 25% (İ) 2.4. Anlamaq - anlamamaq 17% (Anlamaq) 2.5. Başqalarına hörmət – özünə hörmət 24% (Bh) 3. Özünü idarə - impulsivlik 26% (Öi) 3.1. Təmizkarlıq – natəmizlik 25% (T) 3.2. Təqid etmək – təqidliyin olmaması 73% (Te) 3.3. Məsuliyyətlilik – məsuliyyətsizlik 21% (M) 3.4. Davranışın idarəsi - impulsivlik (idarə etməyin mümkünsüzlüyü) 19% (Di) 3.5. Tədbirlilik - qayğısızlıq 31% (T) 4. Emosional davamlılıq - emosional davamsızlıq 29% (Ed) 4.1. Həyəcanlılıq - qayğısızlıq 94% (H) 4.2. Gərginlik - rahatlılıq 54% (G) 4.3. Depressiya - emosional rahatlıq 56% (D) 4.4. Özünütənqid – sərbəstlik 29% (Ö) 4.5 Emosional qeyri-stabillik - emosional sabitlik 77% (Eq/s) 5. Ekspressiya (təsirlilik) - praktiklik 59% (E) 5.1. Maraq - konservatizm 27% (M) 5.2. Bilmək həvəsi - realistlik 32% (Bh) 5.3. Artistlik - artistliyin yoxluğu 67% (A) 5.4. Sensitivlik - həssasızlıq 84% (S) 5.5. Plastiklik – rigidlik 68% (P)
Tədqiqatın ilkin mərhələsində rast gəlinən bəzi amillərin bal göstəriciləri həddindən artıq çox yüksək idi. Yüksək göstəricilər əgər 50 baldan yuxarı idisə, 8 amilin göstəriciləri 60 və daha yüksək idi. Bu amilləri biz psixopatizasiyaya uğramış 53
sayırıq. Bu amillərin biruzə verilməsi cədvəldə faizlə təsvir edilib. (Bax.Cədvəl.4.10) Cədvəl.4.10 Psixopatizasiyaya uğramış amillər (ilkin tədqiqat zamanı) Əsas qrup. 12 addım proqramında iştirak etməyənlərin ortalama göstəricələri (%) 1.Dominantlıq 81
2.Təəsurat axtarışı 69
3.Təqid etmək 73
4.Həyəcan 94
5.Emosional rahatlıq 77
6.Biganəlik 67
7.Sensitivlik 84
8.Plastiklik 68
100
nəfər iştirakçı arasında şəxsiyyət pozuntuların bölgüsü cədvəldə (Bax.Cədvəl.4.11) və diaqramda verilib (Bax: Diaqram 4.1).
Cədvəl.4.11 Şəxsiyyət pozuntusu: (XBT 10 uyğun) Pasinetlərin sayı: paranoid 16 şizoid
7 dissosial 19 emosional davamsız 14 isterik 9 anankast 10 həyəcan
8 asılı
9 digər
5 dəqiqləşməmiş 3
Diaqramda şkalalar vasitəsi ilə şəxsiyyətlər pozuntusunun bölüntüsü təsvir edilib.
54
Diaqram 4.1
Cədvəl və diaqramdam görünür ki, ən çox rast gəlinən şəxsiyyət pozuntusu dissosial (F60.2), paranoid (F60.0) və emosional davamsız pozuntularıdır (F60.3). Ən az rast gəlinən dəqiqləşdirilməmiş (F60.9), digər (F60.8) və asılı şəxsiyyət pozuntularıdır (F60.7). Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|