AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ XƏZƏr universiteti
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏRDƏN İSTİFADƏ NƏTİCƏSİNDƏ ŞƏXSİYYƏTDƏ BAŞ VERƏN DƏYİŞİKLİKLƏR
- Cədvəl.2.1
|
16 Лекции по наркологии. 2-е изд. / Под ред. Н. Н. Иванца. — М.: Нолидж, 2000. с.48-49 24
II FƏSİL. PSİXOAKTİV MADDƏLƏRDƏN İSTİFADƏ NƏTİCƏSİNDƏ ŞƏXSİYYƏTDƏ BAŞ VERƏN DƏYİŞİKLİKLƏR 1.1. Psixologiya və psixiatriyada şəxsiyyət anlayışına yanaşma
“Homo Sapiens” sinifinə aid olaraq insan hər şeydən əvvəl bioloji varlıqdır və müəyyən anatomik-fizioloji imkanlara malik olur. Bu imkanlar, insanın şəxsiyyətə çevrilməsini mümkün edir. Müəyyən anadagəlmə xüsusiyyətlərə malik olaraq insanın irsiyyəti həmişə başda durur. Amma insanın sosial varlığa, yanı insanın mahiyyəti sosial amillərlə müəyyənləşir. Yalnız cəmiyyətdə, sosial rollarını yerinə yetirməklə insan öz “insanlığını” yerinə yetirə bilər. “Mauqli” fenomeni sosial həyatdan uzaq qalan insanların sonradan adaptasiyanın nə qədər çətin olduğunu göstərir. Sosializasiya- yəni şəxsiyyətə çevrilmə doğum anından, insanlar arasına daxil olandan başlanır. Sosiallaşma prosesi yalnız insanın özünü cəmiyyətə aid etmək istəyi ilə başlayır və özünüdərk etməklə yerinə yetirilir. Əlbətdəki, ilk öncə, bu proses güzgüdə özünü tanıma ilə təməl qoyulur. Əlbətdəki özünütanıma onun subyektiv fikirlərinin formalaşmasınıda özündə ehtiva edir. Həm filogenetik həmdə ontogenetik baxımından özünüdərketmə insanın şəxsiyyətə çevirilməsində ən böyük rolldan birini oynayır. İnsanı orqanizm, fərd, şəxsiyyət və individuallıq kimi xarakterizə etmək olar. Orqanizm anlayışı baxımından biz ilk öncə bir bioloji varlıq kimi, şəxsiyyət anlayışı baxımından isə sosial varlıq kimi qavranılır. 17 Fərd – ayrıca bir insanın anadangəlmə və sonradan əldə edilən xüsusiyyətlərin unikal toplusudur. Individuallıq – bir fərdi o biri fərddən fərqləndirən xüsusiyyətlər; şəxsiyyətin və psixikanın özünəməxsusluğu. Psixologiya insanı ilk öncə həm fərd, həm bioloji varlıq kimi qəbul edərək insanın həyatda yerinə yetirən rollarını analizini edir. Şəxsiyyət özü müstəqilcəsinə öz həyatını quran, ona nəzarət edən və ona görə mə-
17 Bayramov Ə.S. Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı: 2002.s.128-138 25
suliyyət daşıyıyan bir varlıqdır. Şəxsiyyətin xüsusiyyətləri onu fərqli edərək cəmiyyətə dahada maraqlı edir(ekstrovert- həyat sevən, ünsiyyətçil və ya introvert- özünəqapanan və çox düşünən). Şəxsiyyət o anlayışdır ki, insan cəmiyətə çıxanda onunla məhs öz rolunu yerinə yetirilir. K.Yunqun “Persona” arxitipi şəxsiyyəti bu baxımdan çox gözəl təsvir edir. Psixiatriyada və psixologiyada daha çox münasibətlər nəzəriyyəsi qəbul edilirki, Lazurskiy və Myasişev tərəfindən təqdim olunub. Şəxsiyyət insanlara (sosial ətrafa) və özünə olan münasibətdən irəli gəlir. Əgər, şəxsiyyətin inkişafı patoloji formada baş verirsə, burada əlbətdəki, şəxsiyyət pozuntusundan söhbət getməlidir. XBT 10 şəxsiyyət pozuntuları F60 qrupuna aiddirlər: 1.
Simptomatika: 1.1 İncikliyi bağışlaya bilməməklə xarakterizə olunur 1.2 Uğursuzluqlara hədsiz həssaslıqla yanaşma 1.3 Şübhəliliklə və ətrafdakıların neytral və dostcasına hərəkətlərini düşməncəsinə və saymazlıq kimi qəbul etmə yolu ilə reallığın dəyişdirilməsinə meylliliklə xarakterizə olunan şəxsiyyət pozuntusudur. 1.4 Həyat yoldaşına və ya seksual partnyora sədaqətsizlikdə təkrari, əsaslanmamış şübhələnmələr, davakarcasına və inadkarcasına həmişə yalnız özünün haqlı olduğuna inam hissi müşahidə olunur. 1.5 Belə adamlar özü haqda yüksək fikirdə olmağa, özündən bədgümanlığa meylli olurlar. Növləri: (• ekspansiv – paranoid • fanatik • kverulyant • paranoid • həssas paranoid). 2.
F60.1 – şizoid şəxsiyyət pozuntusu. Simptomatika: 2.1 Sədaqətliliyin, sosial və digər kontaktların zəifliyi ilə xarakterizə olur 2. 2 Fantaziyalara, tərkdünyalıqla və özünüanalizlə meyllilik şəxsiyyət 2.3 Öz hisslərini məhdud şəkildə ifadə etmək və həzz almaq mövcud ola bilər.
26
3.
F60.2 – şəxsiyyətin dissosial pozuntusu. Simptomatika: 3.1 Sosial vəzifələrə etinasızlıqla, ətrafdakılara daşürəkli laqeydliklə xarakterizə olunur.
3.2 Xəstənin davranışı və əsas sosial normalar arasında uyğunsuzluq müşahidə olunur. 3.3 Davranış sınaqdan çıxmış tərbiyəvi üsullarla, o cümlədən cəzalandırma yolları ilə çətinliklə dəyişikliyə məruz qalır. 3.4 Xəstələr uğursuzluqları pis həzm edirlər və zorakılıq da daxil olmaqla aqressiyanı biruzə verirlər. 3.5 Onlar digərlərini günahlandırmağa və ya onların cəmiyyətlə konfliktinə səbəb olmuş davranışlarına doğruyabənzər izahat verməyə meyllidirlər. Növləri: (• əxlaqsız • antisosial • asosial • psixopatik • sosiopatik). 4.
F60.3 - şəxsiyyətin emosional davamsız pozuntusu. Simptomatika: 4.1 Nəticələri nəzərə almadan müəyyən impulsiv hərəkətlərə meylliliklə xarakterizə olunur. 4.2 Əhval-ruhiyyə əvvəlcədən deyilə bilən deyil və şıltaqcasınadır. 4.3 Emosiyaların partlamasına və partlamış davranışın idarə edilməsinin mümkünsüzlüyünə meyllik olur. 4.4 Deyingənlik və xüsusilə impulsiv əməllər əgər kəsilmirsə və tənqid olunursa, ətrafdakılarla konfliktlik müşahidə olunur. 4.5 Burada iki tip pozuntu ayırmaq olar: əsasən qeyri-stabilliklə və emosional kontrolun çatmamazlığı ilə xarakterizə olunan impulsiv tip və deyilənlərə əlavə olaraq özünüdərk, məqsədlər və daxili niyyətlər pozuntuları, gərgin və qeyri-stabil şəxsiyyətlər arası münasibətlər və supsidal jestlər və cəhdlər də daxil olmaqla özünüməhv etmə davranışlarına meyllər xarakter olan sərhədi tip. Növləri: (• aqressiv • sərhədi • oyanıcı). 5.
F60.4 – şəxsiyyətin isterik pozuntusu. Simptomatika: 27
5.1Səthi və davamsız oyanıqlıqlıq 5.2 Hər şeyi dramatikləşdirmək, tamaşaya çevirməyə, həmçinin emosiyaların artıq ifadə olunmasına, təsirlənməyə, eqosentrizmə, ətrafdakılara məhəl qoymamaq 5.3 Asan toxunulan hissiyatlara və daima müvəffəqiyyət və diqqət əldə etməyə meylliliklə xarakterizə olunan pozuntudur. Növləri:(• isterik • psixoinfantil). 6.
Simptomatika: 6.1 Özünə inamsızlıq hissiyatı 6.2 Hədsiz xırdaçılıq 6.3 Təmkinliliklə və nüanslara qarşı olmaq, inadkarlıqla, ehtiyatlılıqla və yenilməzliklə xarakterizə olunan şəxsiyyət pozuntusu. Obssesiv-kompulsiv pozuntusu dərəcəsinə çatmayan inadlıq və ya beynə girmiş fikirlər və ya hərəkətlər mövcud ola bilər. Növləri: (• kompulsiv • obsessiv • obsessiv-kompulsiv). 7.
F60.6 – şəxsiyyətin həyəcan (yayındırıcı) şəxsiyyət pozuntusu. Simptomatika: 7.1 Daxili gərginlik hissiyatı ilə, tutqun hissiyatların olması ilə müşahidə olunur 7.2 Təhlükəsizlik hissiyatının olmaması 7.3 Qeyri-tamlıq kompleksi 7.4 Şəxsi bağlılığın məhdud olması ilə 7.5 Potensial təhlükələrin və adi situasiya risklərinin adəti üzrə artırılması yolu ilə bəzi hərəkətlərdən uzaqlaşmağa meylliliklə yanaşı 7.6 Daimi güclü bəyənilmə, hamı tərəfindən qəbul edilmə arzusu, rəddlərə və tənqidə yüksək həssaslıq reaksiyası ifadə olunur. 8.
Simptomatika: 8.1 Böyük və kiçik həyati qərarların qəbulunda ətraf insanlara dərin passiv tabeçilik 8.2 Tənhalıq qarşısında güclü qorxu, köməksizlik, səriştəsizlik hissiyatı ilə 8.3 Yaşlıların və ətrafdakıların arzuları ilə passiv razılaşma ilə və gündəlik həyatın tələblərinə zəif reaksiya ilə xarakterizə olunan şəxsiyyət pozuntusudur. 28
8.4 Aktivliyin olmaması intellektual və emosional sferalarda ifadə oluna bilər; tez-tez cavabdehliyin başqalarının üzərinə yıxmaq meyli ifadə olunur. Növləri: (• astenik • qeyri - adekvat • passiv • özünü məyus edən). 9.
infantil • özünəməftun (narsistik) • passiv-aqressiv • psixonevrotik). 10.
F60.9 - dəqiqləşdirilməmiş şəxsiyyət pozuntusu (ƏGO xarakterli nevroz, ƏGO patoloji şəxsiyyət) 18
2.2. Alkoqolizm və şəxsiyyət pozuntuları Xəstəlik inkişaf etdikcə alkoqol bir motiv kimi o biri normal motivləri özünə tabe edir və yeganə mənalandırıcı bir motivə çevirilir. Motivlər ierarxiyasında ən yüksəkdə duran içki motivi obiri motivləri məhv edir. Insanın bütün fəaliyyəti spirtli içkini tapmağa yönəlir. Bununla ən vacib təlabat içki olur. İçkiylə “doğmalaşan” insanda “alkoqol şəxsiyyət” formalaşmağa başlayır. Mənəvi tərəfdən davaranış artıq qiymətləndirilmir, məsələn, əvvəl nəvacibin yarısı cizlədilir, sonradan bütövlüklə, və hətta oğurluq baş verə bilir. Xəstəlik inkişaf etdikcə, insanda bu xüsusiyyətlər artıq özü tərəfindən normal hal kimi qəbul edilir. Alkoqol şəxsiyyətlərdə hipobuliya simptomu və ya iradəsizlik (iradənin az olması) müşahidə olunur. Bəzi avtorların fikrinə görə, iradəsizlik yalnız alkoqola olan meylə yönəlir, bəzi avtorların fikrinə görə isə, bu patoloji xüsusiyyət bütöv şəxsiyyətə aid olunur. Növbəti patoloji xüsusiyyətlərdən biri də qeyri-tənqidi münasibət və ağlağanlıqdır. Emosiyalar qatma-qarışıq formada özlərinin büruzə verir. Zarafat zamanı aqressiv notları müəyyən etmək çox asandı. “Alkoqol yumorunu” bəzən “qəmgin alkoqol yumoru” adlandırırlar. Xəstələr öz yaxınlarının nailiyyətlərini lağa qoyurlar, həyatın
18 XBT-10, Ümumdünya səhiyyə təşkilatı, Cenevrə, 2012. s. 247-248 29
intim tərəfləri barədə danışırlar. Lakin, daha çox məhs, içkiylə bağlı hadisələr haqqında danışan xəstələr, həvəslə içki-dostlarından danışırlar, polisə döşməklərini yada salırlar. Judronun fikrinə görə, hətta çox pis vəziyətdə olan alkoqolik, içki barədə söhbət düşürsə, dəyişir, üzündə gülüş yaranır, gözlər parlayır və o şən olur. Qeyd etmək lazımdır ki, alkoqolizmdən əziyyət çəkən insanlar, inkişaf etmiş yumor hissinə malik olmurlar. Deqradasiya inkişaf etdikcə, insan zarafatın gizli mənasını anlaya bilmir. Lakin normal insan tərəfindən gülməli olmayanı, onlar gülməli sayır. Alkoqoldan istifadə əsas fəaliyət növünə çevirilən kimi, bütün ətrafdakı əşyalar pozitiv və ya neqativ qiyməti bu fəaliyətə aidiyyatından asılı olaraq alırlar. Alkoqol artıq yalnız bu şəxsiyyətin tələbatını ödəyən bir amil kimi çıxış etmir, artıq bütün insanların vacib bir tələbatı kimi qavranılır. Şəxsiyyətin deqradasiya prosesisin analizi göstərirki, bu proses uzunmüddətlidir. Anomal şəxsiyyətin formalaşmasında daha çox psixoloji mexanizmlər oynayır, hansılar ki, normal şəxsiyətin inkişafındada müşahidə edilir. Hələ 1880 ildə psixiatr Kandinskiy yazırdıki, “bütün xəstəlik həyatına aid olanlar o həyatdırki, normal həyata uyöun qanunlarla axır, lakin dəyişdirilmiş vəziyyətlərlə”. Xəstəlik elə vəziyyət yaradırki, insan ətrafı təhrif olunmuş formada qavrayır, dünyaya münasibət dəyişir və insanda patoloji xüsusiyyətlər baş qaldırır. Bütün dəyişikliklər patoloji şəxsiyyətin formalaşmasına yol aşır. Psixopatizasiya inkişafa başlayır. Bəzi mənbələrə görə, kişilər arasında 20% alkoqoliklərdə şəxsiyyət pozuntuları vardır, qadınlardan isə 5% . Alkoqoliklar arasında 42% xəsətələr şəxsiyyətlər pozuntuları var, bu isə adi populasiyadan 20 dəfə daha artıq rast gəlməsidir. Səbəblərdən biri də odu ki, patoloji xasiyyətin formalaşması insand sosial dezadaptasiya yaradır və bununla sərxoşluq və sonradan isə alkoqolizm yaranır. Əsasən, alkoqolizm psixopatlarda gənc dövrdə formalaşmağa başlayır. Alkoqolizmin başlanmasının ilk simptomlarından biri mənəviyyatın ölməsidir. Etikaya uyğun olmayan fikirlər, ümumi inkişafın pozuntusudur. Alkoqol qəbulu
30
nəticəsində psixopatoloji xüsusiyyətlər dahada çoxalır. Alkoqolizm hətta ilkin səviyyədə kəskin sosial problemlər yaradır. Ümumilikdə, alkoqolizm və şəxsiyyət pozuntusunun biryerdə olması pis proqnozlarla nəticələnir. 2.3.Narkomaniya zamanı şəxsiyyətdə baş verən dəyişikliklər
Narkotizasiya və alkoqolizasiya bu günki bütöv cəmiyyət və səhiyyə üçün böyük problemlərdən biridir. Bu problem tibbi, psixoloji və sosial göstəricilərə istinadən zərərli nəticələndiyinə görə psixoaktiv maddələrin qadağa olmasına qərar verildi. Insanda baş verən metamorfozlardan biridə şəxsiyyətin xüsusi dəyişiklikləridir. Insanda işsizliyə meyl, kriminogen davranışın, sui-qəsdin, delikventliyin artması, ailə münasibətlərinin pozulması. Hamı bilirki, psixoaktiv maddələrdən istifadə zamanı insan gepatit, QİÇS, VİÇ- infeksiyaya tutulmasında risk qrupuna düşür. Psixoaktiv maddələr qrupunun genişlənməsi ilə insandakı dəyişikliklərdə çox fərqli olur. 1916-cı ildə E.Bleyler psixoorqanik sindrom anlayışını gətirirki, bu anlayış narkomaniya və alkoqolizm zamanı özünü büruzə verir. Psixoorqanik sindromun əsas simptomatikası: 1. hafizə pozuntusu 2. affekt pozuntusu 3. beyinin diffuz pozuntusu 4. qavrayış pozuntusu 5. Ümumi psixi proseslərin zəifləməsi 6. Tənqidin azalması 7. Somatovegetativ pozuntular. Xəstəliklər təsnifatında narkoloji xəstəliklər ekzogen psixi pozuntulara aiddirlər. Intellektal-mnestik pozuntuların çoxu narkotik (PAM növündən asılı olaraq) istifadəsi zamanı özünü qabarıq formada biruzə verir. Məsələn, tiryək, heroin, morfin narkomaniyasında, bəzi avtorlar intellektin astenizasiyasından danışırlar, zehni aktivliyin aşağı enməsi, hafizənin qeyri-dəqiqiliyi, təfəkkürün produktivliyinin enməsi, yorğunluğun artması, planlı işlərin qeyri-mümkünlüyü. Bəzi avtorlar qeyd edirlər ki, intellektual səviyyənin enməsi müşahidə edilmir. Sintez, analiz, müqayisə kimi təfəkkür prosessləri aktiv formada işləməsədə, təmamilə qeyb olmur. Asteniya və anergiya vəziyyətləri isə bütövlüklə qeri qaytarıla bilər, bir şərtləki, alkoqol və ya narkotik maddənin qəbulunu dayandırasan.Lakin, texnikanın inkişafı ilə sinir
31
hüceyrələrinin destruktiv dəyişikliklərini və baş beyinin pozuntusunu müşahidə etmək mümkündür. Kompyuter tomoqrafiyasının nəticəsinə görə morfin narkomaniyasından əziyyət çəkən pasientlərdə beyin atrofiyası müşahidə olunur. Xəstələrdə bəzi dəyişikliklər baş verir: Yüksək oyanıqlıq, disforik və apatiko- abulik depressiyyalar formasında kəskinləşən affektiv pozuntular yer alır. Oyanıq- isterik şəkillli reaksiyalar,maraqların sönməsi ilə müşahidə olunan psixo-sosial disfunksiya, emosional-iradə sferanın anımaliyaları, meyllər sferasının dəyişməsi, seksual tormozlanma, ipoxondriya və fobik pozuntular baş verə bilər. Şəxsiyyət pozuntularına gəldikdə isə pozuntular yavaş-yavaş başlayır baş qaldırmağa, premorbid xüsusiyyətlərin çoxalması nəzərə çarpır. Narkotikinin qəbulu davam etdikcə, dəqiq psixopatobənzər simptomlar, mənəviyatın, etikanın enməsi, hisslərin kasadlığı, təfəkkürün enməs, passivliyin çoxalması olur, dezadaptasiya, xarater defektlər, əmək qabiliyyətinin enməsi və yox olması müşahidə edilir. Emosional davamsızlıq çox qabarıq gözə çarpır. Şəxsiyyətdəki dəyişikliklər baş verdikcə, bir sözlə ümumiləşən bir anlayış yaranır - “narkoman şəxsiyyət”. Davranışın tipik xüsusiyyətləri: eqoizm, yalançılıq, qeyri-ardıcılıq, emosiyaların nəzarətsiliyi,başqalarını günahlandırmaya həvəsin yaranaması, valideynlik məsuliyyətinin itməsi, distansiya hissinin itməsi, kobudluq, ana instiktinin ölməsi,professional qabiliyyətlərin itməsi. 19
göstəricilərin dəyişikliyi dahada enir: maraq dairəsinin daralması – fikirlərin narkotikda olması, anlayışların primitivliyi, xırda problemlərdə ilişmə, sintez prosesinin tormozlanması, diqqət konsentrasiyanın itməsi, yayınması, söhbətin mövzusunun yayınması, hafizədə boşluqların yaranması, fiksasion və reproduktiv hafizənin enməsi, təxəyyülün kasıblaması, motivasiyanın olmaması, apatik vəziyyətin çoxalması. İntellektual sferada yaranan dəyişiklər tranzitor xarakter
19 Козлов, А.А. Изменения личности у больных опийной наркоманией / А.А. Козлов, М.Л. Рохлина // Независимый психиатрический журнал. – 2004. — II. с.35-37
32
daşıyır. Tədqiqatlar göstərirki, narkotiklərdən uzaqlaşma intellektual-mnestik sferanın düzəlməsində böyük rol oynayır.
Affektiv sferanın pozulması bir çox xəstələrdə gözə çarpır. Abstinent və postabstinent periodlar zamanı dahada qabarıq özünü göstərir. Daha çox disforiya, emosional labillik, ipoxondriyalıq, səbrsizlik, asteniya rast gəlinir. Gözə çarpan simptomlardan biridə ipoxondriyadırki, əvvəllər bu insanlara xas olmayıb. Xəstələr təşvişli formada ən qorulu xəstəliyə tutulduqlarını anlatmağa çalışırdılar, somatik hissiyatlarına diqqət yetirirdilər. Başqa həkimlərə müraciət etmək istəyən xəstələr öz səhhətləri barədə çox narahat olurlar. Lakin, bununla bərabər, narkotika qarşı tənqidi hiss olmurdu. Onların ipoxondrik danışıqları real xəstəlikləri ilə heç bir formada uzlaşmırdı.
Remissiya vəziyyətində olan xəstələrdə daha çox təşvişli- disforik və apatik- disforik hallar, baş verir, hansılar ki, sonradan (2-4 və daha çox aydan keçdikdə) apato-abulik vəziyyətlə əvəzlənir. (Bax .Cədvəl.2.1) Cədvəl.2.1 Abstinent sindrom dərhal bitən kimi müşahidə olunan simtomatika Abstinent sindromdan bir qədər zaman keçəndən sonra müşahidə olunan simptomatika (psixo-sosial reabilitasiyasız) 1.
1. Apatiya 2.
Eksplozivlik 2. Abuliya 3.
3. Əmək qabiliyyətin itməsi 4.
Səbrsizlik 4. Maraqların yaranmaması 5. Asteniya 5. Emosional labilliyin dərinləşməsi
6. eyri-adekvat reaksiyaların yaranması Frustrasiyaya davamsız olan pasientlərdə həzzə tələbat çox yüksək olur. Və bununla patoloji meylin əsası qoyulmuş sayılır. 20
20 Козлов А, А. Клинические проявления изменений личности у больных наркоманиями. Автореф. дисс. канд.-М.,1999 33
III FƏSİL. ADDİKTOLOGİYADA PSİXOTERAPİYA
3.1. Psixoterapiya nədir və addiktologiyada istifadə Psixoterapiya – insan psixikasına müalicəvi psixoloji təsir və psixikanın köməyi ilə insan orqanizminə təsirdir; səhhətə sağlamlıq gətirmək üçün təsir vasitəsi; müalicə və tərbiyənin vəhdətidir. 21
əldə etmək çox çətindir. PAM-dən istifadə edən şəxslər bu maddələrin qeyri- konstruktiv, zərərli olduğunu şüurlu formada anlayır, lakin onsuz bacarmır. Bu məqamların pasientlərdə olması psixoterapevt üçün əngəllər yaradır. Bəzən xəstələr hesab edirlər ki, psixoloq və həkimlər onlara nifrət edir, yada yazığı gəlir, və buna görə onlarla qarşılaşmaq istəmirlər. Çətin məqamlardan biri, əlbətdəki, psixoloji müdafiəni qırmaq, müqaviməti azaldmaqdır; onlarla inandırıcı, səmimi söhbətin yaranması və empatik unsiyyət ən əsas vəzifədir. Azonoqnoziyanın olması, yanı öz xəsətəliyii inkar etmək, özünü sağlam hesab etmək daha böyük çətinliklər yaradır. Xəstəni müalicəyə motivasiya etmək- psixoterapevtin ikinci məqsədidir. Insan özü asılılıqdan “yaxa qurtarmaq istəməsə” onu heç kəs məcburi olsa belə çüalicəyə vadar edə bilməz. Insan özü, əlbətdəki, psixoloun köməyi ilə psixoloji asılılıqdan azad ola bilər. Onun hər tərəfli pis cəhətlərini öyrənərək, PAM uzaqlaşa bilər. Asılı insana kömək olmaq üçün əlbətdəki, onun anamnezini dəqiq öyrənməkdən başlamaq lazımdır. Travmatik vəziyyətləri aşkar edərək, onların kökündən yox edərək, yanı yenidən onlar üzərində işləyərək, o fikirləri qeyri-adaptiv formadan adaptiv formaya keçirərək biz bir nəticə əldə edə biləcəyik. Buraya həmdə şəxsiyyətinin strukturunu, psixi funksiyalarının xüsusiyyətlərini öyrənmək lazımdır. Uşaqlıqda , yeniyetməlikdə bütün baş vermiş hadisələri öyrənərək biz insanı asılılıqdan qurtara biləcəyik. PAM-dən asılılığın səbəbləri qabarıq bizə görünsədə, əslində istifadə etməyə vadar edən fikirlər çox dibdədir. PAM-dən istifadə edən
21 Карвасарский Б. Д. Психотерапия: учеб. для вузов / Изд. 2-е, переработанное. СПб: Питер,2002. с.6 34
şəxslərdə dayanıqlı davranış stereotipləri formalaşır ki, bunları da pasientin həyatından uzaqlaşdırmaq lazımdır. Stereotiplər: “məndə hami kimi içirəm”, “arada bir həzz almaqda nə varki”, “həyat mənimdir,özüm bilərəm”. Əlbətdəki hər insanın öz seçimi var. Lakin, burada insanın düşünmə forması biraz adaptiv sayılmır. Burada böyük rol yenədə düşüncə tərzini dəyişməkdədir. Pasientlərin ən çox verildikləri sual: “Məndə hamı kimi arada bir içəcəm?” – Əfsuslar olsunki, alüdəçilikdən əziyyət çəkən insanlar heç vaxt asılılıqdan əziyyət çəkməyən insanlar kimi, arada bir içə bilməyəcəklər. Psevdodipsomanın qarşısını almaq üçün onlara anlatmaq lazımdır ki, alkoqolizm, narkomaniya və toksikomaniya heç vaxt müalicə olunmur. Onları yalnız həmişəlik remissiyaya salmaq olur. Bu qorxuducu səslənsədə, pasient və onun ailəsi bunu bilməlidir. Onları düzgün formada məlumatlandırmaq psixoterapevtin öhdəsinə düşür. Stiqmasizasiya problemi bu günlərdə dünyada yayıldığına görə, psixoloqun vəifələrindən biridə, xəstənin özünədə, ailəsinədə anlatmaqdır ki, həyatda hər bir baş verən problemi alüdəçiliklə bağlamaq düzgün deyil. Bəzən alkoqolizm və ya narkomaniyanın səbəblərinin üstünü açmaq üçün pasientin ailəsini dəqiqliklə araşdırmaq lazımdır. Buraya həyat yoldaşının, valideynlərlə olan münasibətini analiz etmək mütləqdir. Ailənin köməyi olmadan psixoterapiyanın effektivliyini gözləmək düzgün deyildir. PAM-siz yaşamaq çox çətindir. Onlarda yeni yaşama stereotipləri, davranış formalarını dəyişmək çox çətindir. Ayıq, sərxəş olmayan, qətiyyətli bir insanın yanında onlar yenədə istifadə etmək istəyirlər ki, bütün çətinliyi yaşamasın. Onlar yeni həyata öyrəşirlər. Psixoterapevtin əsas məqsədlərindən biridə odur ki, pasientlə onun münasibəti simbiotik münasibətə keçməsin. Pasienti “öyrətmək” lazım gəlir.
3.2.Psixoterapiya növləri Istifadə olunan psixoterapiya növlərindən biridə rasional psixoterapiyadır. Əlbətdəki, söhbətdən başlayan psixoterapiya elə formada keçirilmələdirki, pasientə
35
anlaklı formada onun xəstəliyi və asılılığı barədə informasiya verilsin. “konkret söhbət məzmunu ” olan psixoterapiya pedaqoq- tələbə münasibətini özündə ehtiva edir. Söhbət əsnasında pasientə faktlar və nümunələr ilə dolu informasiya təqdim olunur. Psixoteapiya eyni zamanda insanda emosional durum yaratmalıdır ki, təsir də gözləyə bilək. Informasiya əsasən PAM-in zərəri barədə, mənəviyyata və şəxsiyyətə dəydiyi dağıdıcı effektdən olur. Daha sonra cinsi problemləri müzakirə zamanı insanın alkoqol nəticəsində potensiyanı itirməsi barədə məlumat verilir.
yaradan reaksiyanı yaratmadan ibarətdir. Bu metodika Bexterev tərəfindən 1915- ci ildə təklif edilib. 22 3. Hipno-suggestiv psixoterapiya. Hipnotik trans zamanı xəstədə alkoqola qarşı nifrət və ürək bulantı hissləri yaratmaq məqsədi ilə şüuraltı informasiya yeridilirdi. Əgər psixoanalitik nəzərdən baxsaq, insanda içki qənul etmə məqsədi özünü məhv etmə fikirləri ilə bağlıdır. Burada tanatos instikinin mortido hissəsi işə düşərək, insanı içkiyə vadar edir. Bütün bu proseslər, əlbətdəki, şüuraltı gedir. 4.Autogen məşqlər - əzələ relaksasiyasan və özünü məqsədyönlü inandırmadan ibarət bir psixoterapiya növüdür. Yoqanın bəzi elementlərini özündə ifadə bu psixoterapiya növü insanı sakitləşdirməyə və pis neqativ fikirlərdən azad olmağa yönəldir. “Sakitləşmə” anlayışı həyatda passiv rol tutmaq mənasını vermir. Aktiv və düzgün həyat tərzi insanı rahatlaşdırır. “Mənə çaxır heçdə lazım deyil”, “Mən yaxşıyam”, autosuggestiv anlayışları bəzən pasient özüdə fikirləşməyə başlayır. 5.Pasientin şəxsiyyətinə yönələn effektiv metodiklardan biridə A.R. Dovjenkonun “kodlaşdırma” metodikasıdır. Dovjenonun əsas nailiyyəti pasinetlə hələ tanıç olmadan onun özünə təsirini aktivləşdirmək idi. Pasinet özü artıq müaləcəyə yönəlişli bir formada terapiyaya gəlirdi. Müalicəyə yalnız 3 həftə öz gücünə içkidən uzaq qala bilənlər buraxılırdı.
Dovjenkonun fikrinə görə, psixoterapiya xəsətnin öz istəyi ilə, onun fikirlşmə, qərar qəbul etmə və müalicəyə can atmaqdan sonra
22 Методическое письмо МЗ СССР от 12.06.75 г. 36
başlayır
. Əlbətdəki, pasientin qohumları ilə də iş gedir. Həkimlər, psixoloqlar, sosial işçilər tərəfindən lazımlı məlumat və kömək edilir. Metodikanın əsas anı, pasinti transa salaraq xüsusi sözlərdən istifadə edərək, asılılıqdan azad etməkdir. Bugunki gündə istifadə olunan suggestiv metodlar daha çox içkidən uzaqlaşmaq üçün yönəlmiyib, yanı biz pasientə kimyəvi maddənin pis olduöuna inandırmırıq, pasientin özünəgüvənin artırırıq, özünə inam üzərində çalışırıq. “Eqo-yüksəldən” texnikaları istifadə edərək nəticə əldə etmək daha da tez alınır. “Əvəz etmə” texnikası refleksologiya elmindən götürülən və içki qəbulunu hansısa başqa bir davranış forması ilə əvəzləmədən ibarətdir. Əsas məqsədlərdən biridə ailədəki münasibətlərin düzəlməsidir.Ailədə homeostaz –balans düzəldikcə problemlər aradan qalxır. Konfliklərin vaxtında aradan qalxması asılı insanı bu dərddən uzaqlaşmasına gətirir. Əlbətdəki, sosial adaptasiyanı həyata keçirərək, diskriminasiyadan uzaqlaşaraq insanlara inamını artırır. 6. Ən əsas köməklərdən biridə krizis qaynar xəttidir ki, ən ağır anda, heç kəs insanın yanında olmayanda, asılı insana dəstək məqsədi ilə telefonla məsləhət və ya pis addımdan qorumaqdır. PAM-ın zərərli tərəflərini göstərir, alüdəçi insana çıxış yollarını anlatır. Ailə üzvlərinə kömək, əlbətdəki, burada böyük rol oynayır. Tədqiqatlar göstərirki, ana-uşaq münasibətləri belə ailələrdə korreksiya olunmalıdır. Narkoman – yeniyetmələr,əsasən, analarının neqativ cəhətlərini qeyd edən zaman, daha çox aqressivlik, əsəbilik kimi xüsusiyyətlərini qeyd edirlər. Valideynlərlə gərgin münasibətlər, daha çox ana ilə olan konfliktlər, uşaqda özünüqiymətləndirməni salır, təşvişi artırır, və narkotik maddədən istifadəni çoxaldır. Belə problemlər aşkarlananada əlbətdəki ailə psixoterapiyası lazımdır, çünkü, anada və, ümumiyyətlə, valideynlərdə problem olması dəqiqdir və onları aradan qaldırmaq mütləqdir. ən effektiv problem həllərindən biri belə vəziyyətdə, tipik ailə rollarını yenidən korrektə etmək və düzəlişləri bərkitmək.
Ailə
psixoterapiyası əsasən aşağıdaki problemləri həll etməlidir ki, asılı pasinetlərin müalicəsi dahada effektiv getsin: ailədəki konfliktlərin vaxtında həll olunması, ailə 37
stereotiplərin bərkişməsi (köhnə stereotiplərin korreksiyası, yenilərin yaranması), münasibətlərin yaranması. PAM-dən uzaqlaşma məqsədi eyni zamanda digər məqsədlərə nail olmaqla reallaşa bilər: öz şəxsiyyəti, situasiya və xəstəlik arasında əlaqəni müəyyənləşdirmək, şəxsiyyətini dərindən öyrənmək, özünüqiymətləndirməni artırmaq, yeni-sağlam insanlarla münasibətlərin dəyərini müəyyənləşdirmək, yeni emosiyalarla tanış olmaq, onlarla yaşamağa öyrənmək, öz pozitiv obrazını yaratmaq və onu qəbullanmaq, keçmiş emosional təcrübəni yenidən analiz edib, qəbullanmaq, yeni adekvat davranış stereotiplərini formalaşdırmaq. Bu probleblemlərin həllinin hamısı qrup terapiyası zamanı söhbət və müzakirə əsnasında reallaşır. Bu zaman xüsusi bağlılıq münasibətləri yaranır ki, hər bir xəstənin motivasiyasını dahada artırır. Hər bir çətin anda qrup pasientin yanında olur, onu problemlərlə tək buraxmır, residiv yaranan zaman xəstə qrupun köməyi ilə bu vəziyətdən çıxış yolu axtarır. Qrupun dəstəyi ilə hər bir iştirakçı asılılıqdan yeni çıxış yolları axtarır. “Qrup dinamikası” anlayışı əsas rollardan birini oynayır. Bu anlayış qrupp üzvlərinin və psixoterapevtin eyni zamanda münasibətlərinin dəyişməsi və inkişafını özündə ehtiva edir. Buraya qrupun inkişafı, təlim-təhsil prosesləri, asüdə vaxtı aiddirlər. Bütün kiçik qrup xüsusiyyətlərini ardıcıl olaraq qrupda müşahidə etmək mümkündür. Qrup terapiyalarının seansları əsasən həftədə 3-5, bəzən hər gün keçirilir. Seans müddəti 2-3 saat olur. Pasientlərin (qrup üzvlərinin sayı) 10 artıq olmamalıdır. Bəzən görüşlər bir neçə qrupu daxil edildir ki, belə iclaslar bir ayda və ya iki ayda bir dəfə keçirilir. Psixoterapevtik üsullar sırasına qrup diskussiyaları, psixogimnastika, art-terapiya elementləri,psixodramalar və s. daxil edilir. Qrupp terapiyası keçirilən zaman qruppanın normaları və tələbləri müəyyənləşirki, onlara riayət etmək hamının borcudur. Qrup terapiyası zamanı qrupun strukturu yaranırki, burada kiçik qruplarıda yaranır. Əgər qrup üzvləri arasında fikirlər üst-üstə düşmürsə qruppdaki gərginlik artır. 38
Bu günkü gündə, addiktologiya sahəsində psixoterapiyadan istifadə artıq böyük nailiyətlər qazanır. Hal-hazırdaki terapiya qeyri-direktiv, pasientin passiv deyil aktiv inkişafa yönəlmiş pozisiyada çıxışı, individual terapiya ilə yanaşı həmdə ailə psixoterapiyası, yalnız individual deyil qrup terapiyalarının təşkili, komanda şəklində iş (narkoloq, psixoterapevt), simptomlarla mübarizə deyil- xəsətəliyi bütövlüklə kökündən mübarizə formasında keçirilir. Psixoterapiyanın köməyi ilə dünya üzərində 10 milyondan artıq insan PAM-dən və ümumiyyətlə asılılıqdan azad olublar.
3.3.Qrup psixoterapiyası Qrup terapiyası həm normal, həmdə psixi pozuntulardan əziyyət çəkinlər üçün müəyyən olunub. Qruo terapiyasının əsas məqsədi eyni problemlı olan insanları bir yerə yığmaqdır. Qrupda problem daha dərindən öyrənilir, informasiya transferi daha aktiv formada reallaşır, dünyanı qavrayış stereotipləri dəyişir, xəsətliyi münasibət daha pozitiv olur, sağalmağa motivasiya daha yüksəlir. Psixoterapevtin rolu qrup üzvlərini düzgün yönləndirmə və mövzuları qoymaqdır. Psixokorreksion qruppların yaranması Amerikada XX əsrin əvvəlinə Cozef Pretin repressiv-ruhlandıran qrup terapiyasının yaranmasına aiddir. Vaxta qənaət etmək məqsədi ilə vərəm xəstələrini bir yerə yığaraq Pret gördüki, bir birini dəstəkləyən və anlayan pasientlər daha yaxşı özlərini hiss edirdilər. Əsasən J.Dejerinin nevrotik xəstələrlə aparılan inandırma texnikasında istifadə edilirdi. Psixokorreksion qruplar əsasən psixoterapiya üsulundan istifadə edərək böyük nailiyytlər qazanır. Məqsəd və vəzifələrdən asılı olaraq bir neçə qruplar ayırd etmək olar: görüş qrupları, geştalt qrupları, psixodrama, bədən terapiyası qrupları, art- terapiyaları və s. Qrup psixoterapiyasınının əsas məqsədləri, əlbətdəki, müxtəlif yanaşmalar və nəzəri strukturlara uyğun olaraq dəyişir. Lakin bəzi məqsədlər ümumi bütün qruplara aiddirlər: 1. Hər bir qrup üzvünün problemini müəyyənlişdirmək. Bununla
39
dekompensasiyanı ortadan qalxızmaq olar və xəstəliyin simptomatikasının azalmasına nail olmaq olar. 2. Şəxsiyyətin kompetentliyini yüksəltmək, cəmiyyətə adaptasiyanı artırmaq, özü və başqaları haqda bilikləri və təsəvvürləri artırmaq, qrup münasibətlərini düzəltmək. 3. Şəxsiyyətin inkişafını tezləşdirmək, qrup terapiyası insanı yaradıcı tərəflərini tapmağa kömək edir. Məsuliyyət anlayışını formalaşdırmaq. 5. Şəxsiyyətin individual və qrup şəklində fərqli tərəflərini tapmaq. 6. Məqsədlərinə və yaradıcı potensialını reallaşdırmaq üçün şəxsiyyətin cəmiyyəti düzgün anlamasını inkişaf etdirmək. Qrup psixoterapiyası güzgülər sistemidir ki, insanda özü haqqında həcmli formada biliklər formalaşdırır, seçim diapazonunun genişləndirir və əvvəl həllini tapmayan problemlər indi həllini tapır. Qrup terapiyasının bəzi ənənələri-tələbləri vardırki,onlara riayət etmək mütləqdir. 1.
2.
Emosional vəziyyətini ətraflı formada aydınlaşdıraraq cavab vermək. 3.
Yalnız öz emosional vəziyyətini deyil, həmdə qrup üzvlərinin emosiyalarını hiss eləmək bacarığını inkişaf elətdirmək. 4.
Qrup üzvünün müəyyən davranışına ehtimali motivlərin gətirilməsi. 5.
Qrup əlbətdəki “burada və indi” prinsipinə cavab verərək çalışır. Qrup terapiyasının üstünlükləri: emosional istilik alma tələbatının ödənməsi, qrupda əldə edilən təcrübə insana gələcəkdə kömək olur, insanın suallara cavab tapmaq imkanı, başqa üzvlərlə identifikasiyanın mümkünlüy, iqtisadi baxımdan individual psixoterapiyadan daha ucuz başa gəlir, cəmiyyətin hər üzvünə uyğun bir terapiyadır.
3.4.12 addım proqramı. Anonim Alkoqoliklər və Anonim Narkomanlar Cəmiyyətləri
Anonim Alkoqoliklar beynəlxalq təşkilatdır ki, 1935 ildə Bil Vilson və Dr. Bob 40
Smit tərəfindən Birləşmiş Ştatlarda peydə olub. 23 Anonim Alkoqliklərin əsas məqsədi alkoqoliklərə ayıqlıq əldə etməkdir və başqa alkoqoliklərə ayıqlığı əldə etmək üçün kömək etməkdir. 24 Lakin məqsədə çatmaq yolunda olan insanlar bütün həyatlarını, həyat tərzlərini dəyişirlər. 12 addımı keçəndən sonra ruhi inkişaf sayəsində alüdəçilər görüşləri davam etdirirlər, təzə üzvlərin adaptasiyası və daha səmərəli müalicə keçməsində rol oynayırlar. “Kömək edən davranış” deyilən aktivlik forması yaranır ki, altruistik yönəliş inkişaf edir. İcmaya qatılan ilk üzvlərlə birlikdə Bil və Bob 12 addım proqramını kəşf edirlərki, bu proqramın köməyi ilə insanın ruhi və xarakter dəyişikliyini əldə etmək olar. Qrupun gücü ondan ibarətdirki, üzvlər anonim olaraq qalır və başqa insanlara köməyini əsirgəmir. Anonim Alkoqoliklər əsasında Anonim Narkomanlar icması yaranır ki, buradada 12 addım ənənələrini qoruyub saxlayır. 2014 ilin dünya üzrə statistikasına baxdıqda anonim alkoqoliklərin üzvlərindən 27% 1 ildən çox təmiz, 24% 1-5 il təmiz, 13% 5-10 il təmiz, 22% 20 ildən daha artıq təmiz qala bilir. Hal-hazırda bu terapiya üzrə müalicə alan insanların sayı 2 milyondan artıqdır. Anonim Alkoqoliklərin herbi dairənin içində üçbücaqdan ibarətdir ki, bu herbin mənası – üçbücağın üç tərəfi sağalmaq, birlik və kömək, dairə isə bütün dünyada yayılması mənasını daşıyır. 12 addım proqramı bu gün hər bir xəstəliyə aid edilə bilər, çünkü asılılıqdan ən gözəl çıxış yollarını insanlara təqdim edir. 12 addım proqramın mərhələləri və ya addımları:1-ci addım. Biz alkoqol qarşısında öz acizliyinimizi tanıdıq və öz həyatımiz üzərində nəzarəti itirdiyimizi anladıq. 2-ci addım. Biz inama gəldik ki, yalnız bizdən daha qüdrətli Güc bizə sağlamlığı qaytara bilər. Ilk iki addımda məğlub olmağı qəbul etmək alkoqolikdə “nəyisə dəyişmək” lazımdır hissini yaradır. İdarə etmə alkoqolikin əlində olmamağı daha güclü varlığın
23
"Доктор Боб и славные ветераны", с. 75, строка 10. Copiright © 1980 by. Alcoholics Anonymous World Services, Inc. All rights reserved. Первое издание русского перевода 2008.
24
Анонимные алкоголики (Большая книга)— Нью-Йорк: Alcoholics Anonymous World Services, 2011 — с.29
41
peydə olması ilə təsdiqini tapır. Mən anlayışının çox kiçik və səhv olduğunun və sistemin böyük və güclü olduğunu qəbul etmək əsas anlardan biri sayılır. 3-ci addım. Biz bizim iradəmizi və bizim həyatımızı Allaha tapşırmağa (necə biz Onu anlayırıqsa) qərara aldıq. 4-ci addım. Biz özünü dərin və çəkinmədən qiymətləndirdik və əxlaqlı nöqteyi- nəzərdən öz həyatınımıza baxış keçirdik. 5-ci addım. Biz Allahın, özümüzün və hər hansı başqa insanın qarşısında yanlış fikirlərin həqiqi təbiətini qəbul elədik. 6-cı
addım. Biz tamamilə özümüzü Allahın bizi bütün bizim çatışmazlıqlarımızdan qurtarsmasına hazırladıq. 7-ci addım. Biz Ondan itaətkarlıqla bütün bizim çatışmazlıqlarımızı düzəltməyi xahiş edirdik. 8-ci addım. Biz bütün pislik etdiyimiz insanların siyahısını tutduq ki, onlar qarşısında öz günahlarımızı qəbul edək. 9-cu addım. Biz, şəxsən, bu insanlara vurulmuş zərəri əvəzini verdik, harada mümkündürse, o hadisələrdən başqa, nə vaxt ki, bu onlara və ya kimsə başqasına zərər vura bilərdi. 10-cu addım. Biz özümünü təhlil etməni davam edirdik və, nə vaxt ki, səhvlər güman edilirdisə, onları dərhal anlayırdıq. 11-ci addım. Dua və düşüncə yolu ilə cəhd etdik ki, Allahla təması yaxınlaşdıraq, (necə biz Onu anlayırıqsa), dua etdik ki, yalnız Onun iradəsinin biliyinin gücü ilə, bizə güc bağışlansın. 12-ci addım. Mənəvi oyanışdan sonra biz başqa əyyaşlara qədər bizim ideyalarımızın mənası çatdırmağa və bütün bizim işlərimizdə bu prinsipləri tətbiq etməyə çalışdıq. 25
Ən əsas addımlardan biridə 5-ci addım sayılır. Burada səmimi söhbət başqa bir üzvlə və ya psixoloqla olmalıdır. Bu söhbət əsnasında alkoqolik bütün ürəyindəki sirlərini başqa insana danışmalıdır. Bütün günahlarını boynuna almaqla və onları
25 12 addım . Internet resurs: http://12step.org/references/12-step-versions/na/ 42
yumaq arzusu ilə yaşamaq və başqa insandan dəstək görmək xəstəyə sağalamağa daha çox motivasiya verir. Qrupdan hansısa dinin Allahını qəbul etməsi tələb edilmir, AA və AN qruplarında həmdə ateistlər iştirak edə bilər. İlahi Güc onlar üçün qrup, ailə, elm şəklində çıxış edə bilər. Heç bir dini ayinlərin keçirilməsi tələb edilmir. Nə üçün məhs İlahi Gücə inam olmalıdır? Gregori Beytsonun fikrincə, əgər içkisiz həyat alkoqoliki içməyə vadar edirsə, necə biz ümid edə bilərikki, hansısa bizim gücümüz insanı içməkdən uzaq saxlaya bilər və ya nəzarət altına götürə bilər?! Əgər təmiz həyat insanı içməyə vadar edirsə, deməli təmiz həyatda hansısa səhv (patologiya) var və içməklə insan həyatını subyektiv olaraqda hansısa dəyişiklik etməyə can atır. “in vino veritas” anlayışı, yani “doğru çaxırdadır” anlayışı sırf buradaki səhv həyatını içməklə dəyişib düzəltmək.yani alkoqolizm subyektiv korreksiya rolunda çıxış edir. Alternativa kimi buarada demək məhs alkoqolik düzgün həyat aparır, səhvi düzəltməyə çalışmaq, haçan ki, içməyən insan səhvdə yaşamağa davam edir anlayışı ortaya çıxır. Bernard Smit- AA-nın üzvü, lakin özü alkolik olmayıb. Onun fikrincə alkoqolik içkinin qulu deyil, o içkinin və ya narkotikin köməyi ilə yalançı ideallardan qaçmağa çalışıb. Sadəcə, alkoqolik daha sensitiv olduğu üçün, cəmiyyətin qəbul etdiyi ideyalarla (lakin düz olmadığı halda) barışa bilmədiyinə görə içkiyə üz tutur. Beytsonun “alkoqolik qüruru” anlayışı böyük maraq yaradır. 26 12 addım zamanı “mən edə bilərəm” fikri əsas çoçemtlərdən biri sayılır. Xəstəliyi qəbul edən edən kimi, onda “mən təmiz qala bilərəm” anlayışı aktivləşir. Lakin, bəzən, bu qürur o qədər güclü olurki, alkoqolik gücünü həddən çox hesab edərək “sına” bilər və dipsomaniyaya uğraya bilər. Ona görə Beytson təqid edirki, “bir dəfə alkoqolik- həmişə alkoqolik” – yani ürəkdə qorxu və çəkinmə hissi həmişə olmalıdır. “PAM- dən asılı heç vaxt riskə getməli deyil.” Bu sözlər 1939-cu ildə hələ Bil tərəfindən
26 Бейтсон Г. Кибернетика Я: теория алкоголизма. Перевод: Д.Я. Федотова и М.П. Папуша. G.Bateson: The Cybernetics of "Self": A Theory of Alcoholism: University of Chicago Press edition, 2000. s.8
43
deyilmişdir. 12 addım proqramında “dibə enmək” anlayışı varki, burada alkoqolikin və narkomanın ən pis anları mənasını daşıyır. 12 addım proqramının üzvlərinin xüsusi adət ənənələri və duaları var: məqsədimiz sağlamlığımızdır, əsas rol Allaha aiddir, insanlar yalnız köməkçidirlər, AA və AN üzvü olmaq üçün istək lazımdır- içkini və ya narkotiki atmaq istəyi, hər qrup azaddır, əsas məqsədimiz hələdə içən və ya narkotik qəbul edəni yanımıza çəkmək, AA və ya AN adından reklam etməmək, AA və ya AN öz gücünə inanmalıdır, AA və AN qeyri-professional təşkilat olaraq fəaliyat göstərir, idarə sistemi çox ağır olmamalıdır, siyasi, sosial proseslərə qarışmamaq şərti ilə aktivliyimizi avam etdirək, biz yalnız öz maraqlarımızı irəli sürməliyik, anonimlik bizim ən böyük silahımızdır. Dualar 12 addım proqramında hazır formada xəstəyə verilir, lakin alüdəçi özüdə dua yaza bilər özü üçün. Məsələn: “Anlama haqqında dua”, “ikiqat göndəriş”. Bu proqram, əsasən, hazırlıq keçmiş əvvəllər özləri bu proqram üzrə müalicə keçmiş və remissiyası 2 ildən az olmayan alkoqoliklər tərəfindən keçirilir. Məlumatlar əsasən hər görüş zamanı baş verir. Məsələn, “ilk qədəh fenomeni” haqqında bu görüşlər zamanı motivasiyanın sıfıra endiyini öyrənmək olur. Və ya alkoqolikin daxilində iki şəxsiyyət omağı haqqında nəzəriyyə AA və AN üzvləri arasında çox qəbul edildiyindən çox effekti olur. Remissiya müddətinin çox olması qrup üzvlərinə, əlbətdə ki, pozitiv təsir edir. AA və AN-dən başqada özünü-dəstəkləmə qruplarıda fəaliyət göstərirlər. ABŞ-də “Alkoqoliklərin böyük övladları” adlı qruplar, Rusiyada isə “Narkomanların anaları” adlı qruplar aktiv formada inkişaf edir. Psixoloq –addiktoloqun və ya psixoterapevtin belə təşkilatlarda rolu son illərdə dahada böyüyüb. Stress faktorların artması narkomaniya və alkoqolizm xəstəliyi ilə bərabər başqa psixi pozuntuların yaranması psixoterapiyanın vacibliyini ön plana çıxarır. Burada psixoterapiya yalnız alüdəçi ilə deyil, həmdə onun ailəsi ilə keçirilməlidir. Ailə üzvlərinin ikinci dərəcəli PAM-dən qurban sayılırlar. Hər dəfə asılı şəxsiyyətin PAM qəbul edərkən ailə üzvlərinin yaşadığı stress və təşviş sonradan öz neqativ müxtəlif somatik, psixoloji və nevroloji pozuntulara tutula bilər.
|