Azərbaycan respublikasi
Yüklə 49,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycanı qüdrətli
|
Xarici ticarət. Naxçıvanın xarici ticarət əlaqələri bu qədim
Azərbaycan torpağının özünün tarixi qədər qədimdir. Tarixən mühüm əhəmiyyətə malik ticarət yollarının üzərində yerləşən Naxçıvan bölgəsi Şərqlə Qərbin arasında mühüm məntəqələrdən Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 biri olmuşdur. Ötən əsrin əvvəllərində tarixi torpaqlarımızın bir hissəsinin Rusiya tərəfindən ilhaq edilib Ermənistana birləşdirilməsi nəticəsində Naxçıvanın Azərbaycanın ərazisindən ayrı düşməsi ilə regionun həyatında xarici iqtisadi əlaqələrin rolu və əhəmiyyəti daha da artmışdır. 1924-cü il 9 fevral tarixində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası qurulandan sonra muxtar respublikamız Sovet İttifaqı ilə həmsərhəd olan iki xarici ölkə ilə, yəni İran və Türkiyə ilə həmsərhəd olsa da, yalnız İranla və bu ölkə vasitəsilə bir sıra Şərq ölkələri ilə mühüm ticarət əlaqələri qurmuşdur. Həmin dövrdə Naxçıvan ərazisində İranla sərhəddə Ordubad zastavası, Culfa postu, Culfa gömrükxanası, Bulqan zastavası, Şahtaxtı gömrükxanasının fəaliyyətinə icazə verilmişdir. 1924-1926-cı illərdə Naxçıvan MSSR Xalq Komissarları Şurasının sədri işləmiş Həmid Sultanov “Naxçıvan diyarı və onun iqtisadiyyatı” adlı əsərində bu qədim yurd yerində ticarətin və xarici iqtisadi əlaqələrin tarixinə nəzər salaraq qeyd edirdi: “Özünün coğrafi vəziyyətindən asılı olaraq Naxçıvan respublikası həm müharibədən əvvəl (I Dünya müharibəsi nəzərdə tutulur), həm də müharibədən sonra Zaqafqaziya üzrə, eyni zamanda bütün ittifaqın, Rusiyanın ticarətində tranzit ərazini təşkil edir. Hərçənd diyar həm Türkiyənin, həm də İranın sərhədində yerləşir, yalnız əsas halda ticarət İran Azərbaycanı və Maku xanlığı ilə edilir”. Ümumiyyətlə, Rusiya ilə İran arasındakı xarici ticarət əlaqələrində əsas tranzit məntəqələrdən biri olan Naxçıvan əsrin əvvəllərində Tiflis-Bakı-Moskva dəmir yoluna qoşulmasından və 1916-cı ildə isə Culfadan Təbrizə ilk dəmir yolunun Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 çəkilməsindən sonra ticarət dövriyyəsində mühüm yerə malik olmuşdur. Region tranzit funksiyasını Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaranandan sonra nəinki qorumuş, daha da inkişaf etdirmişdir. Gömrük orqanında yalnız İrana gedib-gələn qatarların, aparılıb gətirilən yüklərin qeydiyyatı aparılmış, bütün məlumatlar birbaşa mərkəzə ötürülmüşdür. Məhz buna görə də Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaranandan bir müddət sonra keçmiş postsovet ölkələrindən İrana və digər Şərq ölkələrinə dəmir yolu ilə aparılan yüklərə nəzarəti həyata keçirən Culfa gömrükxanası fəaliyyətini davam etdirə bilmişdir. İkinci Dünya müharibəsindən sonra ölkə iqtisadiyyatında baş verən durğunluq, öz növbəsində, Naxçıvan vasitəsilə həyata keçirilən xarici ticarət əlaqələrinə mənfi təsir göstərsə də, 1969-cu ildə ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyə başlaması ilə Sovet İttifaqının ən geridə qalmış respublikaların- dan biri kimi tanınan Azərbaycan çox keçmədən uğurlu inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. Ölkə həyatının bütün sahələrində quruculuq işləri vüsət almış, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı dəfələrlə artmış, minlərlə yeni sənaye müəssisəsi yaradılmış, Azərbaycan aqrar ölkədən aqrar-sənaye ölkəsinə çevrilmişdir. Bütün bunlar o dövrdə Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda xarici ticarət əlaqələrinin artaraq keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymasına gətirib çıxarmışdır. Müstəqilliyin ilk illərində Naxçıvanın ictimai-siyasi və iqtisadi mənzərəsi heç də ürəkaçan deyildi. Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində muxtar respublikanın Azərbaycanın əsas ərazisi ilə əlaqələrinin kəsilməsi blokada vəziyyətinə düşən bu diyarın sovetlər dövründə formalaşmış istehsal əlaqələri Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 şəbəkəsindən təcrid olunmasına səbəb olmuşdu. Artıq yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq, qonşu dövlətlərlə iqtisadi əlaqələrin qurulması vacib şərtə çevrilmişdi. Blokada şəraitində yaşayan əhalinin yaşayışı bilavasitə xarici əlaqələrdən asılı idi. Bütün bunları görən və xalqın nicatı üçün çalışan ümummilli lider Heydər Əliyev İran İslam Respublikası ilə əlaqələrin genişləndirilməsini nəzərdə tutan razılaşma və memorandumların əldə olunmasına nail oldu. Bununla da, Azərbaycanın digər bölgələrinə və əks istiqamətdə daxili yük daşınması təmin olundu, sərnişin keçidinə müəyyən olunmuş kvota çoxaldıldı, gömrük orqanlarının gündəlik iş saatının artırılması ilə hərəkətin intensivliyi təmin olundu. 1992-ci ilin may ayında Türkiyə Respublikası ilə sərhədlərin açılması da ulu öndər Heydər Əliyevin xalqın qurtuluşu və nicatı üçün atdığı növbəti düşünülmüş addımlardan idi. Türkiyə ilə əlaqələrin yaradılması regionun həyatında mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Əgər İran vasitəsilə Azərbaycanın digər bölgələri və keçmiş postsovet dövlətlərilə əlaqə yaranırdısa, Türkiyə vasitəsilə bütün Avropa ölkələrilə iqtisadi əlaqələrin formalaşdırılmasına şərait yaranırdı. 1993-cü ildə İran İslam Respublikası ilə yeni keçid məntəqəsinin – Şahtaxtı gömrük postunun açılması, əhalinin istehsal mallarının sadələşdirilmiş qaydada realizə olunmasını təmin etmək məqsədilə birgə sərhədyanı bazarların yaradılması bu ölkə ilə olan əlaqələrin daha da genişlənməsinə xidmət etmişdir. Şahtaxtı postunun açılması Culfa gömrükxanasında sıxlığın azalmasına, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur, Sədərək rayonlarının xarici əlaqələrdə daha yaxından iştirakının Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 təmin olunmasına, İranın Qərbi Azərbaycan Ostandarlığı ilə əlaqələrin formalaşmasına şərait yaratmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının xarici ticarət əlaqələ- rində idxalın həcminin 1992-1993-cü illərdə artması, əsasən, gündəlik tələbat mallarının həcmi ilə bağlı olmuşdu. Belə ki, müharibə şəraitində olan muxtar respublikanın bu dövrdə əsas yeyinti məhsullarına olan tələbatının idxal hesabına təmin olunması, ticarətdə barter əməliyyatlarının üstünlük təşkil etməsi idxalın dəyər və həcminin artmasına gətirib çıxarırdı. Ümumi ticarət dövriyyəsinin azalması isə ixracın həcmindəki dəyişikliklə bilavasitə əlaqələndirilməlidir. İdxalın həcminin artmasının bir səbəbi əhalinin gündəlik tələbatının ödənilməsi idisə, digəri xarici iş adamlarının ticarət əlaqələrinin qurulmasında marağının artması idi. 1993-1995-ci illərdə idxalın həcminin artımına digər amillərlə yanaşı, əsasən, elektrik enerjisinin idxalı da təsir etmişdir. Muxtar respublikanın elektrik enerjisinə olan tələbatının artması Türkiyədən bu enerji növünün idxalının ilbəil artırılmasına səbəb olmuşdur. 1996-2000-ci illər planlı xarici ticarətin formalaşdırılması ilə səciyyələnir. Lakin bu dövrdə əhalinin istehsal sahələrinə olan marağı, dövlət tərəfindən sahibkarlığa yaradılan şərait çoxnövlü və çoxçeşidli yerli məhsul istehsalına rəvac verməkdəydi. 1996-2000-ci illərdə ixrac əməliyyatlarının əsasını şəkər çuğunduru və emal müəssisələrinin məhsulları olan xam spirt, tütün, qara metal məmulatları təşkil etmişdir. 2001-ci ildən xarici ticarət əlaqələrində qanunvericiliyin təkmilləşməsi, gömrük işinin kompyüterləşməsi, yerli sahibkar- lığın nəzərə alınması və daxili bazarın qorunması, idxalın Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 istehlak yönümlülüyünün avadanlıq və xammala dəyişdirilməsi prosesi başlamışdır. Bu dövrdə muxtar respublika iqtisadiyyatı, ona bilavasitə təsir göstərən xarici ticarət əlaqələrilə paralel surətdə inkişaf etmişdir. 2001-2008-ci illərdə muxtar respublikanın xarici ticarət dövriyyəsinin artan templə böyüməsi və şaxələnməsi Naxçıvanın dinamik sosial-iqtisadi inkişafı, dünyaya açılması, yerli istehsal məhsulları ilə yaxın və uzaq ölkələrin bazarlarına yol tapması, xarici ölkələrin sahibkarlarının maraq dairəsinə düşməsi, yerli sahibkarlığın inkişafı ilə müstəqil iqtisadiyyatın formalaşması fonunda baş vermişdir. Məhz 2001-ci ildə muxtar respublikanın xarici ticarət dövriyyəsi 31,9 milyon ABŞ dolları olduğu halda, 8 il sonra bu göstərici 3,3 dəfə artaraq 103,7 milyon ABŞ dollarına çatmışdır. Muxtar respublikada aparılan sənayeləşmə və ixracyö- nümlü məhsul istehsalı uğurlu nəticələr vermişdir. 2009-cu ildən başlayaraq ixracın həcminin idxalı üstələməsi sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir. Kənd təsərrüfatı regionu olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında sənaye istehsalının genişlənməsi, öz növbəsində, 2009-2013-cü illərdə ixracın da həcminin sürətlə artmasına və xarici ticarət əlaqələrinin arealının genişlənməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Belə ki, 2009-cu ildə muxtar respublikanın xarici ticarət dövriyyəsi 220 milyon olduğu halda, 2013-cü ildə bu göstərici 2,3 dəfə artaraq 512 milyon Amerika Birləşmiş Ştatları dolları olmuşdur. Bu dövrdə ixracın həcmi 3,6 dəfə artdığı halda, idxalın cəmi 1,7 faiz artmışdır. Xarici ticarət əlaqələrində iştirak edən dövlətlərin sayı beş il ərzində artaraq 45-ə çatmışdır. Özəl sektor və fiziki şəxslərin xarici Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 ticarət dövriyyəsində payı 2009-cu ildə 80,3 faiz olduğu halda, 2013-cü ildə 80,8 faiz olmuşdur. Muxtar respublikada yerli istehsalın stimullaşdırılması üçün daxili bazarın uzunmüddətli formada qorunması ilə sahibkarlıq sahələri genişləndirilir, zəruri istehlak məhsullarına olan tələbat daxili mallar hesabına ödənilir, bölgənin ixrac potensialı artır. Daxili bazarın qorunması yerli istehsalı olan eyniadlı malların xaricdən tarif və qeyri-tarif metodlarından istifadə olaraq gətirilməsinin tənzimlənməsi yolu ilə təmin edilir. Bazarın tənzimlənməsinə baxmayaraq, muxtar respublikada həyata keçirilən böyük quruculuq işləri idxalın həcminin çoxalması ilə dövlət büdcəsinə köçürülən gömrük ödənişlərinin artan dinamika ilə inkişafını təmin etməkdədir. Dövlət büdcəsinə toplanan gömrük rüsum və vergilərinin həcmi 1992-ci ildə 7 min 326 manat olduğu halda, bu göstərici 2013-cü ildə 8 milyon 354 min 793 manat olmuş, 1140 dəfə artım müşahidə edilmişdir. Muxtar respublikanın xarici ticarət dövriyyəsindəki hazırkı dinamika davamlı hal almış sosial-iqtisadi yüksəliş prosesləri fonunda həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlərin nəticəsində əldə olunmuşdur. Zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə, bərəkətli torpaqlara və bacarıqlı insan resurslarına sahib Naxçıvanın qısa müddətdə müsbət saldoya malik xarici ticarət dövriyyəsinə sahib olması Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri tərəfindən uğurla həyata keçirilən düşünülmüş iqtisadi siyasətin nəticəsi, uzunmüddətli inkişaf proqramının tərkib hissəsidir. Nəzərə alsaq ki, xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası sosial- iqtisadi inkişafın, xarici ölkələrlə möhkəm əsaslara malik Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 qarşılıqlı əlaqələrin vəziyyəti ilə birbaşa bağlıdır, deməli bu artım tendensiyası bundan sonra da uğurla davam edəcəkdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 il ərzində keçdiyi yol, onun ümumi təhlili bir daha təsdiqləyir ki, Naxçıvanın xilası və tərəqqisi ulu öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ötən hər ili göz önünə gətirəndə bir daha əmin oluruq ki, ölkəmizdə Heydər Əliyev siyasi kursunun alternativi yoxdur. Bu kurs, bu yol Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın yeni tələblər baxımından təmin olunmasının yeganə düzgün yoludur. Bu yol ölkəmizin dünəninin, bu gününün, sabahının və gələcəyinin yoludur. Bu yolu uğurla davam etdirən ölkəmizin Prezidenti cənab İlham Əliyevin dediyi kimi “Azərbaycanı qüdrətli Yüklə 49,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|