AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

 

Qərb ölkələrində idarəetmə elmi haqqında 

  

İdarəçilik elmi idarəetmə mədəniyyətinin bir hissəsi kimi, həm dövlətin 

strateji məqsədlərinin qoyuluşu, həm də onlara nail olmanın daha effektiv 

yollarını və texnologiyalarını özündə əks etdirir. O, dünya mədəniyyəti və 

sivilizasiyasının inkişafındakı dəyişikliklərlə şərtlənən idarəçiliyin, həm sa-

bit, həm də dəyişən kəmiyyətlərini öyrənir və təkmilləşdirir. Buna görə də 

müasir idarəetmə elmini universal kulturoloji biliklər olmadan təsəvvür et-

mək çətindir. Kulturologiya kimi, o da inteqral xarakter daşıyaraq, idarəçi-

dən tarix, fəlsəfə, psixologiya, sosiologiya, hüquq, iqtisadiyyat, riyaziyyat, 

fizika, politologiya, konfliktologiya, futurologiya və bir çox başqa elmi isti-

qamətlərlə bağlı sistemli biliklər tələb edir. Kulturologiyaya xas olan analiz 

və sintez, induksiya və deduksiya, müqayisə və ümumiləşdirmə, hadisələrin, 

faktların və proseslərin onların birgə və qarşılıqlı asılılıqda tədqiqi də, həm-

çinin dövlət idarəçiliyi elminin tədqiqat vasitələri və alətləri arsenalını təş-

kil edir. Bütöv idarəetmə sistemini təşkil edən konkret mexanizmlər, əlaqə-

lər, qanunauyğunluq və tendensiyaların inkişafının təhlili ilə şərtlənən sis-

temli kulturoloji yanaşma - idarəetmə effektivliyinin qiymətləndirilməsinin 

metodoloji prinsipləri və meyarlarının işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur. 

Biliklər, texnologiyalar, idarəetmə üslubu, qərarlar, nəticələr, şəxsiyyət mə-

dəniyyəti, təşkilati mədəniyyət, məqsədlər, elmi prinsiplər, fəaliyyət sahəsi, 

münasibətlər, təşkilati struktur, vəsait təminatı və başqaları belə yanaşma-

nın “təhlil vahidləri” kimi çıxış edirlər.  

İdarəetmə elmi dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının transformasiya 

olunan məqsədlərə və vəzifələrə, dialektik dəyişikliklərə uyğun daimi inki-

şaf prosesindədir. O: dövlətin, idarə və sosial qrupun məqsədlərə nail olma-

sı üçün nə etmək lazımdır, nə üçün etmək lazımdır, hansı nəticələri gözlə-

mək olar, etibarlı gələcəyi necə qurmaq olar - suallarına cavab verir. O, in-

novativ effektiv inkişaf yollarının kulturoloji axtarışı, bütün idarəçilik fəa-

liyyəti səviyyələrində idarəetmə vasitələrinin təkmilləşdirilməsinin yeni 

kulturoloji metodlarının işlənib hazırlanması, düzgün siyasi, iqtisadi, sosial 

və beynəlxalq qərarların tərtib edilməsi məqsədini qarşıya qoyur. Burada 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

79

dövlət idarəçiliyi problemlərinin tədqiqi, dinamik daxili və xarici dəyişik-

liklər şəraitində dövlət məsələləri həllinin alternativ texnologiyalarının ha-

zırlanması prioritet yer tutur.  

Bizim yanaşmamızın ilk şərti, hər şeydən əvvəl, mədəniyyətin - insanın 

ağlı, hissləri və fiziki əməyi vasitəsilə təbii enerjinin transformasiyası nəti-

cəsində yaranan “ikinci, süni” təbiət kimi başa düşülməsidir. Yeni kulturo-

loji biliklərin istehsalı zamanı müəllif, həyat fəaliyyətinə - transformasiya 

edilmiş təbii enerji kimi baxan və hələ 1909-cu ildə ilk dəfə “kulturologiya” 

terminini tətbiq etmiş Nobel Mükafatı Laureatı Vilhelm Ostvaldın yanaş-

masından istifadə etmişdir. Bununla yanaşı muəllif, kulturologiyanın elmi 

əsasını qoyan, mədəniyyətə bütöv, mütəşəkkil və birləşmə sistemi kimi ba-

xan və onu həyati tələbatların təmini üçün istifadə edilən materiya və enerji 

anlayışları baxımından çıxış edərək, təsvir edən Lesli A.Uaytın yanaşması-

na da əsaslanmışdır. Bihevioral ölçmədə L.A.Uaytın personalın ümumi mə-

dəniyyəti vasitəsilə idarəetmə effektini artırmağa imkanlar açan “mədəniy-

yətinin dəyişməsi ilə insanın davranışı  dəyişir” haqqındakı  nəticəsi bizim 

kulturoloji idarəetmə modeli üçün dəyərli oldu. Bihevioral yanaşmada mə-

dəniyyətin təkmilləşməsinin ölçü keyfiyyəti kimi, onun insan tələbatlarını 

ödəmək və şəxsiyyətin potensial bacarıqlarının sosial reallaşdırılması üçün 

əlverişli şərait yaratmaq qabiliyyətini müəyyən edən transpersonal psixolo-

giyanın banisi Abraham Maslounun “mədəniyyət və insan” konsepsiyası da 

o qədər dəyərli oldu. Maslounun ideal cəmiyyət modeli insanın harmoniya-

sı, təhlükəsizliyi, qabiliyyətlərin maksimal inkişafı və mədəniyyətin sosial 

institutlarının humanist islahatlar yolu ilə özünüreallaşdırma imkanları  və 

insanların şüurunun dəyişdirilməsi prinsipləri üzərində qurulmuşdur.  

Məlimdur ki, elm - harmoniya, əməkdaşlıq və maksimal effektivlik pos-

tulatlarına əsaslanan idarəetmənin “klassik məktəbi”, dinamik rəqabət qa-

biliyyətli idarəetmə fəaliyyətinin təmini üçün zəruri olan rasionallığı, idarə-

etmənin struktur və sistemini təkmilləşdirməyə imkan verir. İnsanlarla işlə-

mək bacarığı, əməyin düzgün motivasiyası, onların tələbat və maraqlarının 

nəzərə alınması ilə bağlı olan “İnsan münasibətləri məktəbi”, insan kapita-

lını effektiv idarəetmənin  əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi istifadə etməyə 

imkan yaradır. Kulturoloji yanaşmadan istifadə etmə, “klassik məktəb” və 

“insan münasibətləri məktəbinin” ən mühüm nailiyyətlərini dünya praktika-

sındakı real dəyişikliklərə, informasiya cəmiyyətinin inkişaf tendensiyaları-

na və qloballaşmanın çağırışlarına uyğun innovativ texnologiyaların hazır-

lanması məqsədi ilə sintez etməyə imkan verir. Müxtəlif elmi prinsiplərdən 

səmərəli istifadə edərək, kulturoloji yanaşma “klassik məktəb” və “insan 

münasibətləri məktəbinin” üstünlüklərinin birləşməsinə  əsaslanan idarəet-

mə  mədəniyyətini immanent təkmilləşdirməyə imkan verir. Tərəfimizdən 

Fuad Məmmədov

 

 

80

kulturologiyada istifadə olunan sistemli və situasiyalı yanaşmalar, Piter 

Çeklandın “yumşaq təfəkkür” sistemi və Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq 

nəzəriyyəsi ən mürəkkəb problemlərin düzgün təhlilinə və onların düzgün 

həlli yollarının seçilməsinə imkan verir. 

Müasir anlamda idarəetmə elmi ilk dəfə XIX əsrdə istehsalat təşkilatçı-

ları arasında, sənaye cəmiyyətinin formalaşması  şəraitində meydana gəl-

mişdir. O, istehsalın təşkili və idarə edilməsi, istehsal kollektivlərində in-

sanlarla işləmək bacarığı üçün zəruri olan xüsusi bilik və texnologiyalara 

tələbatlarla şərtlənirdi. Bu elm, məqsədi istehsalın effektivliyini yüksəltmək 

olan idarəetmə prinsipləri, metodları, vasitə və formalarının məcmusu kimi 

meydana gəlmiş menecmentin əsasını təşkil edir. 

Biznesdə tətbiq edilən mütəşəkkillik və idarəetmə vasitələrinə əsaslanan 

“inzibati effektivlik modelini” işləyib hazırlamış Vudro Vilson (1887) bü-

rokratiyanı iyerarxiya və funksiyaların bölünməsi üzərində qurulan demo-

kratik dövlətin idarəetmə aləti kimi nəzərdən keçirirdi. V.Vilson və F.Qud-

naunun idarəetmənin elmi metodlarına və dövlət idarəçiliyinin siyasi ideo-

logiyadan asılı olmamasına  əsaslanan “Peşəkar mülki xidmət” modeli de-

mokratik mədəniyyətin prinsip və dəyərlərinə uyğunlaşdırılmışdır. O, siya-

sətçi və inzibatçılar arasındakı hədləri, fərdi və kollektiv səviyyədə subor-

dinasiya münasibətlərini, seçilmiş siyasi rəhbərlik tərəfindən təyin olunmuş 

müdiriyyətin fəaliyyətini istiqamətləndirmək və nəzarət etmək üçün hüquqi 

imkanı nəzərdə tuturdu. XX əsrin əvvəllərində Maks Veber tərəfindən ifadə 

edilmiş, dünya praktikasında geniş yayılmış 8 universal prinsip dövlət ida-

rəçiliyi üçün nəzəri əsas oldu. Alim göstərirdi ki, “qərar – sərəncam – icra-

ya nəzarət” sxemi üzrə qurulan və dövlətin mənafeyinə xidmətə təyin edil-

miş avtoritar hakimiyyətin mənbəyi - idarəetmə elmi sahəsində peşəkar bi-

liklər və bürokratik prosesin qaydalarına yiyələnmədir. XX əsrin  əvvəllə-

rində idarəetmə elmi sahəsində ən görkəmli nəzəriyyəçi, Fransada menec-

ment təliminin təşkilatçısı Anri Fayoldur. Onun tərəfindən elmi idarəetmə-

nin klassik tərifi ifadə edilmişdir: “İdarə etmək – gələcəyi görmək, təşkil et-

mək, sərəncam vermək,  əlaqələndirmək və  nəzarət etməkdir”. A. Fayola 

görə, vəzifəsinə – təşkilatın fəaliyyət proqramlarının hazırlanması, kollekti-

vin seçilməsi, fəaliyyət koordinasiyası və işin harmonizasiyasının daxil ol-

duğu inzibati funksiyalar dövlət idarəçiliyi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. 

Onun tərəfindən hazırlanmış 14 universal idarəetmə prinsipi dünya prakti-

kasında geniş əməli tətbiqə malikdir. Bunlar: əməyin bölüşdürülməsi, haki-

miyyət, intizam, sərəncamçılıq vahidliyi, rəhbərlik vahidliyi, şəxsi maraqla-

rın ümumi maraqlara tabe edilməsi, personalın mükafatlandırılması, mər-

kəzləşdirilmə, iyerarxiya, intizam, ədalət, personal tərkibinin sabitliyi, tə-

şəbbüs, personalın yekdilliyidir.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

81

 XX əsrin birinci yarısında Qərbdə inzibati-dövlət idarəçiliyi prinsipləri-

ni,  səciyyəvi xüsusiyyətlərinin müəyyən olunmasını  və  ümumi  qanunauy-

ğunluqlarını ifadə edən idarəetmə nəzəriyyəsini işləyib hazırlamış “Klassik 

məktəb” (A.Fayol, Leonard D.Uayt, L.Urvik, D.Muni, T.Vulsi ) yarandı. 

O.F.Teylor, Q.Emerson və Q.Ford tərəfindən hazırlanmış elmi menecment 

nəzəriyyəsinin nailiyyətlərindən müvəffəqiyyətlə istifadə edərək, dövlət 

təşkilatlarının səmərəli idarəetmə sisteminin və onların strukturunun elmi 

əsasını verən idarəetmə prinsiplərini yaratmışdır. Xətti-funksional tipli inzi-

bati-dövlət idarəçiliyinin nizamlanmış iyerarxiya modelinin yaradılması 

“Klassik məktəbin” əməli nəticəsi oldu. Bu modelin əsasına: “ənənəvi vər-

dişlər əvəzinə - elm”, “ziddiyyətlər əvəzinə - harmoniya”, “fərdi iş əvəzinə - 

əməkdaşlıq”, “hər bir iş yerində maksimal məhsuldarlığın təmin edilməsi” 

postulatları qoyulmuşdur. Klassik yanaşma dövlət idarəçiliyi sisteminin iş 

mexanizmi, vəzifə funksiyaları və idarəetmə əlaqələri haqqında aydın təsəv-

vür verirdi. Klassik cərəyanın banilərindən biri - 1926-cı ildə nəşr olunmuş 

ABŞ administrasiyasının fəaliyyət təcrübəsinin ümumiləşdirildiyi “Dövlət 

idarəçiliyi elminə giriş” adlı fundamental əsərin müəllifi, amerikalı profes-

sor L.D.Uayt hesab edilir. Qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün administrasi-

ya orqanlarının fəaliyyətini və inkişafını optimallaşdırmaq imkanlarını təh-

lil edərək, Leonard D.Uayt dövlət idarəçiliyinin maksimal effektivliyinin 

minimal məsrəflərlə təmin edilməsinin zəruriliyi haqqında müddəa irəli sür-

dü. Biznesdə  təşkilatçılıq təcrübəsindən çıxış edərək,  o,  dövlət idarəçiliyi 

mədəniyyətinin  əsas prinsipləri qismində: ixtisaslaşma, sərəncamların va-

hidliyi, qulluqçuların sayının ixtisara salınması, məsuliyyətin ötürülməsi, 

korporativ mədəniyyətə əsaslanan personalın mərkəzləşdirilməsi və harmo-

niyasını irəli sürdü. Administrasiya strukturunun səmərəlilik məsələlərini 

iyerarxiya sistemi kimi nəzərdən keçirərək, alim onun başlıca funksiyaları 

qismində planlaşdırmanı və təşkil etməni göstərdi.  

Klassik yanaşma effektiv təşkilatın başlıca amili kimi, insan amilinin 

prioritetliyi ideyasını xüsusi olaraq qeyd edən neoklassik “insan münasibət-

ləri məktəbi”nin (M.Follet, A.Maslou, E.Meylo, U.Merfi) yanaşması ilə ta-

mamlanır.  İnsan münasibətləri nəzəriyyəsi  şəxsiyyətlərarası  münasibətlər 

mədəniyyətinin,  təşkilatdakı  mühitin və motivasiyanın  kollektivin  əmək 

məhsuldarlığına təsirini göstərdi. Ümumiliyə iddialı klassik yanaşmanın 

universallığını şübhə altına alaraq, o, diqqəti - münasibətlər mədəniyyətinin 

və kollektivdəki sosial (lakin iqtisadi deyil) tələbatların çox vaxt əmək 

məhsuldarlığının artmasına təsir edən idarəetmənin aparıcı amilinə çevril-

məsinə yönəltdi. Bununla əlaqədar olaraq, kollektivdə psixoloji mühitin 

yaxşılaşdırılmasının, şəxsiyyətin özünütəsdiqi və onun yaradıcı potensialı-

Fuad Məmmədov

 

 

82

nın reallaşdırılması üçün əlverişli şəraitin yaradılmasının əhəmiyyəti göstə-

rildi (A. Maslou).  

XX əsrin 50-ci illərində inzibati dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsi neoklassik 

“insan münasibətləri məktəbi”nin yeni – “davranış” (“bihevioral”), “sistem-

li” və “situasiya” yanaşmaları ilə zənginləşdi. Sosial psixologiya və sosio-

logiyanın nailiyyətlərinə  əsaslanan “Davranış yanaşması” (Q.Saymon, 

D.Smitsberq, V.Tompson, D.İston və b.) idarəetmə strukturlarında işləyən 

fərdlərin və qrupların davranışı vasitəsilə idarəetmə prossesləri və təzahür-

lərinin izahını verdi. Yanaşma, insan resurslarının inkişafı və istifadəsinin 

səmərəliliyi hesabına personalı idarəetmə effektinin artmasını  təmin edən 

metod  kimi təklif olunmuşdur.  Şəxsiyyətin idarəetmə imkanlarının dərk 

edilməsi, aşkar olunması və səmərəli istifadəsi xüsusi qeyd edilmişdir. Bu 

məqsədlə  sosial münasibətlərin xüsusiyyətləri, hakimiyyət mahiyyətinin 

problemləri, əməkdaşların nüfuzu və motivasiyası tədqiq edilmişdir. Sonra-

lar adı “bihevioralizm”ə (D.İston, D.Mak-Qreqor, F.Hersberq), dəyişdiril-

miş “davranış yanaşması” idarəetmə prosesində insan davranışını anlama-

nın  əsasını  təşkil edən idarəetmə elmində ümumi dəyişənlərin axtarışının 

zəruriliyinə diqqət yetirdi. Bu məqsədlə idarəetmə proseslərinin tədqiqi za-

manı D.İston tərəfindən “qərar”, “qərarların qəbulu”, “maraqlar qrupu” və 

s. kimi müəyyən anlayışlar, kateqoriyalar və paradiqmalar qismində nəzər-

dən keçirilən “təhlil vahidləri” işlənib hazırlandı. D.İston bihevioral meto-

dologiyanın 8 prinsipini ifadə etdi.: “qanunauyğunluqlar”, “verifikasiya” 

(“həqiqətə uyğunluğun müəyyən edilməsi”), “metodika”, “kəmiyyət metod-

ları”, “dəyərlər”, “sistemlilik”, “təmiz elm”, “inteqrasiya”. D.Mak-Qreqo-

run biheviorizm çərçivəsində hazırladığı idarəetmənin “statik” və “dina-

mik”  konsepsiyaları idarəetmə prosesinin effektivliyində  məcburiyyətin, 

nəzarətin və marağın rolunu nəzərdən keçirir. F.Hersberqin “motivasiyalı 

gigiyena”konsepsiyası əməkdaşların baza tələblərinə əsaslanan düzgün mo-

tivasiyasının idarəetmə effektivliyinin yüksəlməsinə yardım etməsi haqqın-

dakı tezisi əsaslandırdı. O, əmək uğurlarının, xidmətlərin təsdiqi, məsuliy-

yət səviyyəsi, xidməti və peşəkar yüksəlişin insanların davranış motivasiya-

sına və təşkilatda əlverişli psixoloji mühitin formalaşmasına təsirini göstər-

di. Bununla bərabər alim tərəfindən  əməklə  təmin olunmaya yardım edən   

8 motivasiya ifadə edildi: işin saxlanması təminatı, sosial status, təşkilatda 

əmək siyasəti,  əmək  şəraiti, səmimi rəis münasibəti,  şəxsi meyllər,  şəxsiy-

yətlərarası münasibətlər, əmək haqqı.  

Özünə müxtəlif elmi məktəblərin metodları və nailiyyətlərini, o cümlə-

dən, sistemlər nəzəriyyələrini inteqrasiya etmiş “sistemli yanaşma” (D. İs-

ton, Q.Almond, T.Parsons), dövlətin inkişafının strateji idarə edilməsi üçün 

böyük imkanlar açmışdır. Sistemli yanaşma, son nəticələrin səmərəliliyi 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

83

nöqteyi-nəzərindən, qərarların qəbul edilməsi prosesinin həyata keçirilmə-

sinə  təsir göstərə bilən bütün amillərin - zaman, resurs, motivasiya, ətraf 

mühitin dəyişməsi və s. hesaba alınmasını nəzərdə tutur. Bununla bərabər, 

sistemli yanaşma idarəçiliyin funksiya və effektivliyinə təsir göstərən bir sı-

ra əsas elementləri və dəyişən sistemləri diqqətdən kənarda qoymuşdur.  

XX əsrin 70-ci illərində elmin konkret situasiya və şəraitlərə birbaşa tət-

biqi imkanlarının istifadəsinə əsaslanan dövlət idarəçiliyinə yeni “situasiya 

yanaşması” işlənib hazırlandı. Əsasını Piter Çeklandın “yumşaq təfəkkür” 

sisteminin və Lütfi Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin təşkil etdiyi 

bu yanaşmanın mahiyyəti - təşkilatın və ya idarəçilik sisteminin fəaliyyəti-

nin effektivliyinə təsir göstərən daim dəyişən siyasi, sosial, iqtisadi, ekoloji, 

zaman və digər amillərin təhlili  əsasında idarəçilik qərarlarının korrektə 

edilməsindədir.  İdarəetmə  vəzifələri və  qərarlarının situativ təhlili - elmi 

metodun seçilməsini, qəbul edilmiş  qərarın müsbət və  mənfi nəticələrinin 

qiymətləndirilməsini, prosesin amillərinin və effektinin düzgün interpretasi-

yasını, qoyulmuş məqsədlərə nail olmağı təmin edən daha səmərəli üsullar-

dan istifadə bacarığını nəzərdə tutur.“Situasiya yanaşması” konkret şərait-

də idarəetmə prosesinin inkişafını müəyyən edən və onun təkamülünə təsir 

göstərən situativ dəyişənlərin  əsas daxili və xarici növlərini təyin etməyə 

imkan verdi. Daxili dəyişənlər  – məqsəd, vəzifə, struktur, texnologiya və 

kollektivdir. Xarici dəyişənlər – siyasi proses, elmi-texniki tərəqqi, iqtisadi 

inkişaf, sosial-mədəni dəyişikliklər, qrup maraqlarının təsiridir.          

Lakin təcrübə göstərdi ki, kiçik qrupların təhlili üçün bihevioristlərin is-

tifadə etdikləri sosiometriya prinsipləri dövlət idarəçiliyinin makrososial 

mühitini təşkil edən ictimai inkişaf prosesinin bütövlükdə dərk edilməsi üçün 

effektiv deyil. Bu, idarəetməyə yeni: “postbiheviorizm”, "modernizm”, “struk-

tur funksionalizm” amerikan yanaşmalarını yaratdı. “Postbihevioralizm” 

demokratiyanın başlıca prinsiplərini saxlamaqla, onun aktual sosial-siyasi 

dəyərləri kontekstində, dövlət inzibatçılığında lazımi dəyişikliklərin müm-

künlüyünü elan etdi. Öz bilikləri və fəaliyyətlərinin cəmiyyətin inkişafı ma-

raqlarında tətbiqi üçün alimlərin məsuliyyəti xüsusi olaraq qeyd edilirdi. 

“Modernizm” “biheviorizmin” məhdudluğunu, inzibati-dövlət idarəçiliyi 

institutlarının öyrənilməsinə əsaslanan institusional yanaşma ilə tamamlan-

ma hesabına aradan qaldırmağa istinad edirdi. Bununla bərabər “moder-

nizm” kibernetikanın, fizika və riyaziyyatın faktor təhlili, konten-təhlil, ver-

bal abtrakt modellər, oyunlar nəzəriyyəsi və digər nəzəri və empirik metod-

larından geniş istifadə edirdi. “Modernizmin” nünayəndəsi D.Springer öz 

diqqətini struktur, mədəniyyət və münasibətlər kimi institusional təzahürlə-

rin birgə təhlilinin zəruriliyinə yönəltdi. Keçən əsrin 50-ci illərinin ortala-

rından ABŞ-ın idarəçilik elmində, dövlət idarəçiliyi sistemində inteqrasiya-

Fuad Məmmədov

 

 

84

ya və sosial stabilliyə yardım edən və ya ona mane olan amillərə diqqəti 

mərkəzləşdirən “struktur funksionalizm” (D.İston, Q.Almond, T.Parsons) 

geniş yayıldı. Bu konsepsiya daxilində T. Parsons iki – “bölgü” və “birləş-

mə”  prinsipini formalaşdırdı.  “Bölgü”  prinsipnə  aşağıdakılar aid edildi: 

“vəsaitlər” (nəqliyyat, yaşayış evi, maddi rifah, pul və hakimiyyət də daxil 

olmaqla istehsal vasitələri),  “personal”  (dövlət qulluqçularının təlimi, se-

çilməsi və təyinatı) və “mükafatlar”. Birləşmə prinsipi vəsaitlərin bölüşdü-

rülməsi keyfiyyəti kontekstində  nəzərdən keçirilirdi. Bütövlükdə  “struktur 

funksionalizm” öz məhsuldarlığını yalnız cəmiyyətin sosial-siyasi sabitliyi 

şəraitində göstərən qismən mücərrəd yanaşma kimi qiymətləndirilirdi.  

ABŞ-ın inzibati-dövlət idarəçiliyinin müasir nəzəriyyəsində dövlət inzi-

batçılığı sistemində  fəaliyyətin effektivliyinin yüksəldilməsini nəzərdə tu-

tan innovativ xarakterli “mütəşəkkil inkişaf konsepsiyası” (A.Maslou, 

D.Mak-Qreqor, R.Laykert) mühüm yer tutur. Burada: struktur dəyişikliklə-

rin hesaba alınması, sistemin ətraf aləmdə baş verən dəyişikliklərə düzgün 

qiymət verməsi və tez üyğunlaşması, həmçinin ən yeni idarəetmə nəzəriy-

yəsi və praktikasının nailiyyətlərindən istifadə şərt kimi çıxış edir. Bu kon-

sepsiyada ideal idarəetmə strukturunun modeli kimi, “Canlı orqanizm mo-

deli” yeni idarəetmə  məqsədlərinə uyğunlaşmaq bacarığını, həmrəylıyi və 

dəyişiklikləri, idarəetmə qabiliyyətini, obyektiv ziddiyyətləri həll etmək ba-

carığını, habelə əməkdaşların özünü reallaşdırması üçün şəraitin yaradılma-

sını  nəzərdə tutur. Bu yanaşmanın mühüm vasitələri - ən yeni idarəetmə 

texnologiyalarına öyrədilmə, mədəniyyətlərin harmonizasiyası və əməkdaş-

ların mədəni dəyərlər sisteminə  təsiri  əsasında davranışın tənzimlənməsi 

yolu ilə insan kapitalından istifadə effektivliyinin artırılmasıdır.  

Birləşmiş Krallıqda dövlət idarəçiliyinə nisbətən yeni yanaşmalar ara-

sında, yuxarıda adı  çəkilən,  Piter Çekland tərəfindən işlənib hazırlanmış 

“yumşaq təfəkkür” sistemi daha böyük nüfuza malikdir. Bu sistem konkret 

vəziyyətlərdə müxtəlif baxışların təhlili və onların qanuniliyinin müzakirəsi 

yolu ilə idarəetmə prosesləri strukturunun tərtibinin demokratikliyini nəzər-

də tutur. Bu yanaşmanın özülündə mümkün qədər daha çox nöqteyi-nəzər-

lərdən görmə əsasında tamlıq ideyası durur. P. Çekland idarəetmə problem-

lərinin həllini konkret vəziyyətlərin daimi öyrənilməsi zərurəti ilə, kollekti-

vin ona uyğunlaşması və idarəetmə fəaliyyəti perspektivlərinin formalaşdı-

rılaşdırılması ilə şərtlənən fasiləsiz idrak prosesi kimi nəzərdən keçirir. İda-

rəetmədə “yumşaq təfəkkürə” yaxın, idarəetmə sisteminin yüksək uyğun-

laşma səviyyəsini ifadə edən, onun tərəfindən “tarazlaşdıran sistem” anla-

yışı daxil edilmiş S.Bierin “mütəşəkkil kibernetika” yanaşmasıdır. O, xarici 

mühitin tələbləri və daxili funksiyalar arasındakı harmoniya hesabına onun 

həyat fəaliyyətini təmin edən balans strategiyası əsasında qurulur. Belə sis-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

85

temin funksiyaları - təşkilat, nəzarət, informasiyanın toplanması  və  işlən-

məsi, həmçinin siyasətin işlənib hazırlanmasıdır.  

Dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsinə mühüm töhfələrdən biri – M.Prelo, M.Dü-

verje və başqalarının tədqiqatları sayəsində keçən əsrin 70-ci illərinin əvvəlləri-

nə qədər Fransada geniş yayılmış “institutlar nəzəriyyəsi” oldu. Onun əsasında 

ifadə edilmiş dövlətin institusional hakimiyyət kimi yeni izahını verən “dövlə-

tin institusional konsepsiyası”, faktik olaraq, hakimiyyətin mütləqdən hüquqi-

yə çevrilməsinə yardım etdi. O, hakimiyyətin səpələnməsi və demokratlaşma-

sını, ”kastaçılıqdan” imtina və dövlətin hakimiyyət böhranının mümkünlüyünü 

istisna edən zəruri islahatların aparılmasını nəzərdə tutur.  

Qərb ölkələrində bürokratik aparatın inkişafı vəzifə iyerarxiyasının for-

malaşması prosesində keyfiyyətli dəyişikliklərlə müşayiət olunurdu. Bu də-

yişikliklərin mahiyyəti tədriclə, imtiyazlar prinsipindən bilik, peşəkarlıq və 

bürokratiyanın  şəxsi xidmətlərinin qiymətləndirilməsinə  əsaslanan hüquq 

prinsipinə keçid idi. Başlıca ideyası biliyin, elmin siyasət və dövlət idarəçi-

liyindəki rolundan ibarət olan M.Ponyatovskinin konsepsiyası dövlət idarə-

çiliyi nəzəriyyəsinin inkişafı üçün innovativ əhəmiyyətə malik idi. M.Pon-

yatovski  diqqəti ona yönəldirdi ki, iyerarxiya daima iddia ediləcək, çünki 

onun hakimiyyəti daim yeniləşən biliyə istinad edir. Bunu nəzərə alaraq, o, 

gələcəyin problemlərini həll etməyə iqtidarlı olan yeni metodların və insti-

tutların yaradılması  zəruriliyini göstərdi. Ölkə  vətəndaşlarına xidmətdə 

dövlət administrasiyasının rolunu təsdiq edərək, o, cəmiyyətdə sabitliyi və 

rifahı təmin edən idarəetmənin bütün səviyyələrində vətəndaşların öz iştira-

kının vacibliyini qeyd etmiş və dövlət səlahiyyətlərinin bir hissəsinin səriş-

təli orqan və təşkilatlara həvalə edilməsi üçün çıxış etmişdir.  

Əsasını dövlətə hüquqi deyil, sosial institut kimi yanaşma təşkil edən 

Lüdviq Erxardın “dövlət idarəçiliyinin sosial konsepsiyası”, dövlət idarəçi-

liyi nəzəriyyəsində mühüm yer tutur. Konsepsiya dövlət qulluğunun məna-

sını, funksiyaları və strukturlarını yeni görmə imkanı hesabına dövlət inzi-

batçılığının sosial rolunun yüksəldilməsi ilə əlaqədardır. Alman cəmiyyəti-

nin sosial strukturunun modernləşdirilməsi vəzifəsini qoyan bu konsepsiya-

ya uyğun olaraq, dövlət qulluğundakı bütün vəzifələri dövlət siyasətini mü-

əyyənləşdirən  “ümumi maraqlar üzrə” mütəxəssislər  tutmalı idilər.  Peşə-

kar idarəçi kadrların seçilməsinin əsas prinsipi ölkənin bütün sosial qrup-

larının maraqlarının yaxşı başa düşülməsi hesab edilirdi. 

Qərb ölkələrinin təcrübəsi ilə yanaşı, Rusiya Federasiyasının dövlətçilik 

mədəniyyətinin inkişafı  və dövlət idarəçiliyi təcrübəsi  böyük maraq doğu-

rur. Üçüncü minillikdə dövlət idarəçiliyi texnologiyalarının təkmilləşdiril-

məsi və Rusiyanın strateji planlaşdırıılması ölkənin sabit sosial-iqtisadi in-

kişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına yönəldilmişdir. O, həyat fəaliy-

Fuad Məmmədov

 

 

86

yəti vektorlarını  əhatə edən: elm, təhsil və texnologiya, sosial sabitlik və 

həyat keyfiyyəti, tibb və ekologiya, bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq və qarşılıqlı 

səmərəli əməkdaşlıq, rasional və praqmatik xarici siyasət, milli təhlükəsiz-

lik və müdafiə qabiliyyəti və s. kimi prinsiplərin formalaşdırılması və döv-

lət prioritetlərinin təyin edilməsi üzərində qurulur. Bu zaman dövlət idarə-

çiliyi proseslərinin və  nəticələrinin qiymətləndirilmə mexanizmi monito-

rinq yolu ilə nəzarət göstəriciləri vasitəsilə yaradılır. Siyasi kursun reallaş-

dırılması dövlət hakimiyyəti orqanlarının və vətəndaş cəmiyyəti institutları-

nın konsolidasiyası əsasında həyata keçirilir.  

Burada idarəetmə elminə ciddi diqqət yetirən rus alimlərinin rolu danıl-

mazdır. Müəllif, Q.V.Atamançukun dövlət idarəçiliyi məsələlərinin parlaq 

və hərtərəfli təhlili verilmiş, yüksək qiymətə layiq “Dövlət idarəçiliyi nəzə-

riyyəsi” (Moskva, 2004) əsəri üzərində xüsusi olaraq dayanmağı zəruri he-

sab edir. Professor haqlı olaraq qeyd edir ki, qədim və orta əsrlər dövründə 

“dövlət idarəçiliyi hakimiyyəti saxlama və ya ona malik olma qaydaları, rə-

qiblərin susdurulması və onu (hakimiyyəti) saxlamaq üçün cərimələr tələb 

etmə vasıtələri haqqında biliklər” idi. Müasir anlamda isə “idarəetmə” anla-

yışının yaranması sənaye cəmiyyətinin formalaşması ilə əlaqədar istehsalın 

təşkili və idarə edilməsi sahəsində yeni biliklərə tələbatlarla şərtlənmişdir; o 

xüsusi bilik və bacarıqlarla əlaqələndirilmiş fəaliyyət kimi mənimsənilməyə 

başladı. Bununla əlaqədar əsərdə, dövlət idarəçiliyi sistemində elmi biliyə 

münasibətin dəyişilməsi zəruriliyi haqqında düzgün məsələ qoyulur. Bizim 

araşdırmamızda bütün idarəetmə tipləri üçün universal əhəmiyyətə malik 

“idarəetmə subyektləri və obyektlərinin qarşılıqlı təsir sistemi” kimi dövlət 

idarəçiliyi konsepsiyası mühüm əhəmiyyət təşkil edir. İdarəetmə nəzəriyyə-

si nailiyyətlərinin hərtərəfli təhlili əsasında, rus alimi tərəfindən dövlət ida-

rəçiliyinin təşkili, qiymətləndirilməsi və  təkmilləşdirilməsinə dair funda-

mental prinsip və yanaşmalar işlənib hazırlanmışdır. Onlar dövlət idarəçili-

yi məqsədlərinin, strategiyalarının qurulmasına, dövlət idarəçiliyinin forma, 

metod və mərhələlərinin təsvirinə, sosial effektivlik meyarlarının təhlilinə, 

dövlət idarəçiliyinin hüquqi tənzimlənməsi və informasiya təminatına qoyul-

muş tələbləri əhatə edir. Əməyi və bır çox insanların qarşılıqlı əlaqəsini təşkil 

etmək bacarığı kimi dövlət idarəçiliyinin Qərb ölkələri üçün danılmaz əhəmiy-

yətindən danışan prof. Q.V.Atamançuk düzgün olaraq qeyd edir ki, hər hansı 

bir işin nəticəsi və keyfiyyəti, onu kimin və necə etməsindən asılıdır. Bu zaman 

o qeyd edir ki, az-az hallarda “istedadın yüksəlişi etinasızlıq girdabında batır”, 

“böyük məqsədlər“ isə kütləvi ətalət üzündən məhv olurlar.  

İdarəetmə elmi sahəsində çalışan məşhur Rusiya mütəxəssisi, qərb və 

sovet idarəçilik təcrübəsini tanınmış siyasətçilərin xatirələrinin təhlili  əsa-

sında müqayisə edərək, qərb dövlət idarəçiliyi sisteminin üstünlüklərini xü-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

87

susi qeyd etmişdir. Rusiyanın gələcəyini qurmaq məsələsini nəzərdən keçi-

rərək, Q.V.Atamançuk, milli inkişafın perspektivlərini ictimai tərəqqini “bi-

liklər cəmiyyəti” yolu ilə stimullaşdıran idarəetmə texnologiyasının düzgün 

seçimi ilə əlaqələndirir. O hər bir ölkənin milli mədəni xüsusiyyətlərini və 

konkret  şəraitlərini, həmçinin bəşəriyyətin məskunlaşdığı mühitin qorun-

ması üçün zəruri olan ekoloji tarazlığı nəzərə almaqla, dünya idarəçilik təcrü-

bəsinin öyrənilməsinə və mənimsənilməsinə xüsusi əhəmiyyət verir. Alim Ru-

siyadakı mütərəqqi dəyişiklikləri, - cəmiyyətdə idarəetmə haqqında elmi bi-

liklərin yayılması, onların lazımi səviyyədə qiymətləndirilməsi və praktik 

istifadəsi şərti ilə, idarəetməni “ictimai inkişafın real hərəkətverici qüvvəsi-

nə” çevrilmə vasitəsi hesab edən, idarəetməyə yeni yanaşma ilə  şərtləndirir. 

Bununla bərabər qeyd olunur ki, insanları idarə etməyə mənəvi haqqa kifayət 

qədər səriştəli və əxlaqlı, xüsusi hazırlıq keçmiş insanlar malikdirlər.  

İnsanın inkişafında dövlət idarəçiliyinin aparıcı rolunu araşdıraraq, 

Q.V.Atamançuk inzibati özbaşınalıq, rəsmiyyətçilik, məmurların məsuliy-

yətsizliyi və hakimiyyətdən sui-istifadə etmək kimi halların aradan qaldırıl-

masına çağırır. Rusiyanın milli inkişaf maraqlarını  və üçüncü minillikdə 

onun Avropa xalqlarının səviyyəsinə  çıxmasının  əhəmiyyətini nəzərə ala-

raq, o, ailə  və mülkiyyətin möhkəmləndirilməsində, mənəvi oriyentirlərin 

və  dəyərlərin müasirləşdirilməsində, hüquq, qanunilik və özünüidarə pro-

seslərinin inkişafında səylərin bir yerə cəmləşdirilməsi zəruriliyinin güclən-

dirilməsini qeyd edir. Q.V.Atamançuk ictimai münasibətlərin, proseslərin 

və insanın fəaliyyət sahələrinnin ahəngdarlığında, ehtiyatların səmərəli isti-

fadəsində idarəetmənin roluna diqqət yetirir. O həmçinin, gözlənilən nəticə-

lərə nail olmanı təmin edən müasir yüksək texnologiyaların mənimsənilməsi-

nə, beynəlxalq standartlara cavab və maksimum sosial effekt verən ən yeni el-

mi-texniki nailiyyətlərin prioritet istifadəsi şərti ilə, ictimai məhsulun istehsalı-

nın və sosial xidmətlərin daha səmərəli və effektiv kütləvi tətbiqinə çağırır.  

Prof. Q.V.Atamançuk idarəetmə “subyektləri” və “obyektləri” maraqla-

rının bir-biri ilə uzlaşması zəruriliyi haqqında danışır. Bu məqsədlə o, cə-

miyyətin həyat fəaliyyəti proseslərini ahəngləşdirən, həm idarəetmə sub-

yektləri (hakimiyyətə malik olanlar), həm də obyektlərinin (ruhi və maddi 

nemətlərin yaradıcıları) rifahının “uyğun və müqayisəli” səviyyələrini nə-

zərdə tutan “çarx modeli” (dövr etmə) üzrə idarəetmə sisteminin qurulması-

nı təklif edir. Alim konkret nəticələrin əldə edilməsi məqsədilə həyat tərə-

findən daim irəli sürülən problemləri real həll etməyin, sözlərin, fikirlərin, 

islahatların, proqramların, onların əməli faydası nöqteyi-nəzərindən dəyəri-

nin müəyyənləşdirilməsi zəruriliyini qeyd edir. O, “idarəetmə subyektləri-

nin vəzifəsini müdrik (biliyə əsaslananlar), rasional ( praktik təcrübədən çı-

xış edənlər)  və perspektivli (stateji cəhətdən doğru olanlar) idarəetmə  qə-

Fuad Məmmədov

 

 

88

rarları və fəaliyyətlərində” görür. İdarəetməni cəmiyyətin bütün strukturları 

və qanunauyğunluqları ilə bağlı olan sistemli ictimai təzahür kimi qiymət-

ləndirən Q.V.Atamançuk, onun tamdəyərliliyini və hüquqiliyini,- onda “in-

san mədəniyyətinin bütün zənginliyinin, insanın təfəkkürü, biliyi, təcrübəsi 

və istedadının bütün imkanlarının, bir çox elmlərin nailiyyətlərinin təqdim 

edilməsi ilə” şərtləndirir. Tarixdən öyrənməyin vacibliyini göstərərək alim, 

onsuz inkişafın sabit yaradıcı yoluna çıxmağın mümkün olmadığı həyat di-

alektikasını vicdanla, cəsarətlə  və dürüst açmağa çağırır. Q.V.Atamançuk 

dövlət idarəçiliyinə, - həyat fəaliyyətinin vəhdətini ontoloji əks etdirən mü-

əyyən dünyagörüşün, fəlsəfə və metodologiyanın məcmusu kimi kompleks 

yanaşmanın aktuallığını  göstərir. Beynəlxalq sahədə milli idarəetmə key-

fiyyətinin və dövlətlərin fəaliyyət koordinasiyası xüsusiyyətinin rolunu 

qeyd edərək, o özündə dövlət idarəçiliyinin universal qanunauyğunluqları 

və formalarını əks etdirən kompleks elmi biliklərin hazırlanması və müntə-

zəm inkişafının zəruriliyini qeyd edir.  

Qərb ölkələri dövlət idarəçiliyinin zəngin təcrübəsi professor İ.V.Vasilen-

konun, inzibati - dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsi mahiyyətinin və əsas problemlə-

rinin öyrənildiyi məşhur  əsərlərində  əks olunmuşdur. Bu, - nəzəri idarəetmə 

problemlərinin hazırlanmasının, aparatın funksiyalarının, idarəetmə koordinasi-

yalarının daxil olduğu dövlət idarəçiliyinin təşkil edilməsi problemləridir. Bu - 

ştatların optimal strukturu, personalın idarə edilməsi, idarəetmə üslubu, liderlik 

problemləri və digərlərinin daxil olduğu kadrların hazırlığı və istifadəsi prob-

lemləridir. Nəhayət, bu - qərarların qəbulu, siyasi proqnozlaşdırma, böhran şə-

raitində və münaqişəli vəziyyətlərdə idarəetmə metodlarının və s. daxil olduğu 

dövlət idarəçiliyi texnologiyaları problemləridir.  

Hazırkı icmaldan göründüyü kimi, siyasətçi və məmurlar tərəfindən ida-

rəetmə elminin mənimsənilməsi - konkret vəziyyətdə düzgün oriyentirini 

tapma, cəmiyyətin inkişaf perspektivlərini görmə qabiliyyəti, yüksək inki-

şaf dinamikasını və dövlətin rəqabət qabiliyyətini təmin edən kulturoloji in-

novasiyaların dəstəklənməsi üçün böyük imkanlar açır.